Wychowanie i oświata na ziemiach polskich pod zaborami.
Myśl pedagogiczna pod wpływem pozytywizmu
W Warszawie powstała uczelnia wyższa ( Szkoła Główna). W nowym duchu starano się stworzyć reformy dla Szkoły Głównej ( 1862 – 69). Uczelnia cieszyła się ogromną popularnością. Absolwentami tej szkoły byli m.in. Aleksander Świętochowski , Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz, Adolf Dygasiński i Bolesław Prus.
W duchu pozytywizmu swoje poglądy formułowali również następujący działacze : Jan Władysław Dawid, Aniela Szycówna i Stanisław Karpowicz. Dożyli oni XX wieku, po rewolucji w 1905 roku musieli odpowiednio zareagować. Myśleli o tym, że będzie trzeba przygotować programy i podręczniki do szkół, które pojawią się w Wolnej Polsce.
Najbardziej typowym przedstawicielem pozytywizmu był A. Świętochowski .
Pozytywiści bardzo propagowali samokształcenie.
Dwa główne hasła pozytywizmu :
Praca organiczna : wszystkie siły społeczne mają zadbać o rozwój gospodarczy kraju.
Praca u podstaw : szerzenie oświaty na wsi, wśród chłopstwa
Działalność i twórczość A. Świętochowskiego ( 1849 – 1936 )
Był absolwentem Szkoły Głównej w Warszawie
Po ukończeniu szkoły, krótki czas zajmował się pracą nauczyciela ( nauczał prywatnie)
Udał się na zachód Europy ( Lipsk), gdzie uzupełniał swoją wiedzę
Mając 25 lat opublikował na łamach Przeglądu Tygodniowego rozprawę „ Nowe Drogi”. W artykule starał się określić jaka jest społeczna funkcja wychowania
Sięgał głównie do pism Herberta Spencera
Uważał, że trzeba wyróżnić cztery kierunki w kształceniu :
Kształcenie fizyczne : miało doprowadzić do wyrobienia w organizmie obfitej mocy
Kształcenie umysłowe : nauczyciel dążył do tego, aby w umyśle młodego człowieka pojawiły się jasne i gruntowne pojęcia. Głównie nauczano nauk przyrodniczo – matematycznych
Kształcenie moralne : trzeba kształcić wolę i wyrabiać uczciwe popędy u młodego człowieka
Kształcenie estetyczne : trzeba było rozwijać u młodego człowieka uczucia za pomocą sztuk pięknych, pod wpływem których pojawią się szlachetne pragnienia
Wychowanie było ściśle uzależnione od wymogów czasu i postępów w nauce
Cele kształcenia należało dostosowywać do uwarunkowań społecznych
Edukacja ludowa, klas średnich i najwyższych nadal różniły się między sobą
Uwagę zwracano na oświecone polskie mieszczaństwo i rodzącą się młodą inteligencję
Miał swoje poglądy na temat religii : nie był jej przeciwnikiem, lecz mówił o tym, że są różne wyznania i trzeba było doprowadzić do równouprawnienia. Należało również doprowadzić do tolerancji, by nie było fanatyzmu religijnego
Poddawał gruntownej krytyce szkolnictwo dla dziewcząt. Uważał, że kształcenie pedagogiczne ( stworzone przez K. Tańską) jest przestarzałe. Dziewczęta miały przestać, być ozdobą salonów i należało je przygotowywać do pracy.
Uważał, że należy zmienić szkolnictwo średnie – dziewczęta miały uczęszczać do szkół, które kończyły się egzaminem maturalnym, ponieważ zdanie tego egzaminu zapewniało studia wyższe
Działalność i twórczość Konrada Pruszyńskiego
Żył w II połowie XIX wieku i należał do ruchu pozytywistycznego
W 1875 roku wydał „ Elementarz ścienny”, a zaraz po nim „ Elementarz na którym nauczysz się czytać w 5 albo 8 tygodni” . Te elementarze nie były dla dzieci, które uczyły się w szkołach elementarnych. Były przeznaczone dla dorosłych, którzy byli analfabetami. Elementarz był faktycznie kupowany, było bardzo dużo wydań tego elementarza ( 62 wydania). Do elementarza były dołączone również przygotowane przez Pruszyńskiego lektury ( skoro ludzie nauczyli się czytać to należy dać im teksty z wiedzą użyteczną).
Szkolnictwo i oświata w Galicji
Podczas I zaboru Polski w 1772 roku, część ziem została podporządkowana Austrii ( Wschodnia Rzeczpospolita i część ziem południowych). W II zaborze Austria nie brała udziału, a w II I zaborze w 1775 roku następne ziemie polskie przyłączono do Cesarstwa Austriackiego. Podczas zaborów austriackich wyróżnia się dwa okresy :
Okres od 1772 roku do początku lat 60. XIX wieku
Austriacy chcieli zgermanizować Polaków. Od 1776 roku język niemiecki był wprowadzany do szkół polskich. Wprowadzono również powszechny regulamin szkolny, który mówił, i ż we wszystkich szkołach średnich i elementarnych musi znaleźć się język niemiecki. W 1787 roku cesarz austriacki Józef II założył Uniwersytet we Lwowie ( wcześniej we Lwowie jezuici prowadzili kursy wyższe), Cesarz stworzył Uniwersytet, by kształcić kadry, które były mu potrzebne do utrzymywania porządku w Galicji. Wykłady odbywały się po łacinie, ponieważ kadra profesorów składała się z Niemców, Czechów, Włochów i Rusinów – więc najłatwiej było ujednolicić język. Po Kongresie Wiedeńskim powstała Rzeczpospolita Krakowska ( 1815 – 1846) i TYLKO na terenie Krakowa był Uniwersytet Jagielloński, na którym wykłady odbywały się w języku polskim. W szkołach elementarnych i średnich również język polski był obecny.
Sytuacja Polaków nie była korzystna, ponieważ przez ponad pół wieku zachodziły procesy germanizacyjne.
Okres od początku lat 60. XIX w do wybuchu I Wojny Światowej
Na początku lat 60. XIX wieku pojawiły się pierwsze sygnały, które świadczyły o tym, że Polacy będą mogli zarządzać swoją oświatą. W 1861 roku Austria zgodziła się, by język niemiecki został usunięty ze szkół elementarnych. Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego Józef Dietl zaproponował, żeby utworzyć na terenie Galicji Krajową Komisję Edukacyjną, która będzie zarządzać wszystkimi szkołami. W skład tej Komisji wchodziliby oczywiście tylko i wyłącznie Polacy. Projekt Dietl’a nosił nazwę : „O reformie szkół krajowych”. Projekt mówił o :
Państwo było zobowiązane do opieki nad szkołami – chodziło głównie o dostarczanie funduszy
Społeczeństwo i nauczyciele mieli decydować o obliczu szkoły
Należało tworzyć specjalnie komisje gminne i obwodowe, w których skład wchodziliby nauczyciele i rodzice -> oni powoływali szkołę do życia
Władza, która zostanie uformowana nie może być uzależniona od czynników politycznych
Religia była bardzo ważna w procesie wychowania -> Kościół sprawował władzę na wychowaniem i szkolnictwem
Przywrócenie języka polskiego we wszystkich szkołach
Poprawa sytuacji bytowej nauczycieli
Zadbanie o uruchomienie właściwych i odpowiednich instytucji
W 1866 roku Sejm Galicyjski uchwalił powstanie Rady Szkolnej Krajowej. Gdy Rada Szkolna Krajowa została uchwalona zaczęto wprowadzać projekty. Rada objęło nadzór nad szkołami elementarnymi i średnimi. Starała się, by powstało jak najwięcej seminariów nauczycielskich, które przygotowywały nauczycieli do szkół ludowych. W latach 70. I 80. Szczególnie dbano o wysoki poziom nauczania w szkołach ludowych -> program miał być ludowy.
Po roku 1890 nastąpiła zmiana działalności Rady, ponieważ kierownikiem jej został profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Michał Dobrzyński. Wprowadził przepisy niepomyślne dla rozwoju szkół ludowych. Podzielił szkoły ludowe na wiejskie ( szkolnictwo skromniejsze) i miejskie. Podzielił również seminaria na takie, które przygotowywały nauczycieli wyłącznie do szkół na wsi i drugie wyłącznie do szkół miejskich. Tworząc te seminaria zadbano o kształcenie dziewcząt.
Nauczyciele zaczną tworzyć związek nauczycieli (inny dla nauczycieli uczących na wsi, inny dla nauczycieli uczących w mieście) – starali się, aby ten podział, który wprowadził Dobrzyński zlikwidować. Uświadamiali nauczycielowi, że jest on na coś skazany dokonując wyboru.
Jeśli chodzi o szkoły średnie – dba Dobrzyński o rozwój ich. Oprócz szkół, który mają program klasyczny będą zakładane szkoły przemysłowe, handlowe, realne, Dba zarówno o fundusze do rozwoju, jak i również zabiega o wysokie uposażenie nauczycieli. Przyczynia się do tego, że zaczną powstawać odpowiednie już podręczniki nawiązujące do postępu naukowego i pojawi się literatura pedagogiczna, którą drogą samokształcenia mogą doskonalić się nauczyciele szkół średnich. Prezentowały po tych zmianach wysoki poziom, bardzo duża część młodzieży zaczyna udawać się na studia wyższe – czy to na Uniwersytecie, czy to na Politechnice.
Decyzje w sprawie szkolnictwa wyższego podejmowane były w Wiedniu. Na terenie Galicji były dwie szkoły wyższe :
Uniwersytet Jagielloński ( Uczelnia Krakowska) : miał bogatą kadrę nauczycieli.
Krakowska Szkoła Historyków ( Józef Szujski)
Rozwój języka polskiego ( Kazimierz Morawski)
Rozwój badań w zakresie nauk ścisłych – szczególnie fizyka i chemia ( Karol Olszewski ; Zygmunt Wróblewski -> jako pierwsi dokonali skroplenia gazów).
Uniwersytet we Lwowie : kształtował się na przełomie wieku XVIII i XIX.
Kładziono nacisk na przygotowanie kadry administracyjnej i prawniczej
Nowy wydział lekarski ( lata 90. XIX w.)
Wybitni historycy i matematycy
Na obu uczelniach wykłady odbywały się w języku polskim. W 1870 roku przywrócono język polski we wszystkich polskich szkołach, a we Lwowie stopniowo przywracano ten język w latach 1971 – 74.
Będą powstawać nowe uczelnie :
We Lwowie – Politechnika Lwowska
W Krakowie – Politechnika Krakowska i Akademia Sztuk Pięknych
Ponieważ Uniwersytety się rozwijały pojawiła się potrzeba integracji tego środowiska, więc założono : Akademię Umiejętności. Była to instytucja, która powstała w latach 70. XIX w. Do tej instytucji mogli należeć wszyscy wybitni naukowcy uczelni w Galicji. Akademia zapraszała do współpracy Polaków znajdujących się pod zaborem pruskim i rosyjskim. Akademia Umiejętności skupiała uczonych ze wszystkich zaborów Do jej zadań należało m.in. :
Propagowanie prac uczonych
Zapewnienie jedności ogólnopolskiej rozwoju nauki
Następnie ją zlikwidowano i w PRL-u powstała Polska Akademia Nauk
W Galicji starano się również stworzyć odpowiednie warunki dla rozwoju języka polskiego ( wspieranie pisarzy, poetów). Pod koniec XIX w. powstała grupa tzw. Młodej Polski ( np. Stanisław Wyspiański) , którzy nawiązywali do ideologii romantyzmu. Chodziło tu o to, by publikować dzieła autorów i w ten sposób dbano o rozwój języka polskiego jak i kulturę.
W II połowie XIX w. uaktywniło się nauczycielstwo. Zaczęli tworzyć własne organizacje ( oddzielne organizacje tworzyli nauczyciele szkół ludowych i odrębne szkół średnich i wyższych). Nauczyciele, którzy byli skupieni w organizacjach związkowych skupiali się na własnym rozwoju ( np. pisanie czasopism). Zakładali biblioteki. Nauczyciele szkół ludowych brali pod uwagę jak będą rozwijać się środowiska ludowe. W latach 90. XIX w. nauczyciele z Nowego Sącza i okolic wydali czasopismo „ Szkolnictwo Ludowe” w którym prezentowali swój program nauczania, wykaz podręczników. W 1906 r. powstał Krajowy Związek Nauczycieli Ludowych w Galicji. Żądali podwyższenia pensji, zmiany programu i metod ( znanych z Europy). Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych skupiało zarówno nauczycieli szkół wyższych jak i średnich. Skupiali się na badaniach naukowych. Jednym z reprezentantów był Bogdan Nawroczyński : humanista, który swoją karierę zaczynał od pism i badań. Towarzystwo wydało czasopismo „ Muzeum”, w którym znajdowały się obserwacje i wyniki badań prowadzone przez nauczycieli.
Henryk Rowid objął w 1912 roku redakcję „Ruchu Pedagogicznego”. Jego działalność zmierzała do podniesienia poziomu wiedzy nauczycieli szkół powszechnych.
Helena Radlińska : twórczyni pedagogiki społecznej w Polsce. Radlińska stanęła na czele wszechnicy warszawskiej gdzie przygotowywała pracowników socjalnych oraz prowadzono tam badania naukowe pod jej kierunkiem (badania empiryczne środowiska człowieka: czas wolny, bezrobocie, patologię, świetlice, kluby itp.)
W II połowie XIX w. pojawiła się koncepcja „wychowania narodowego” ( na podstawie dzieła Bronisława Trentowskiego „ Chowanna”). Twórcami wychowania narodowego byli m.in.
Stanisław Pius Szczepanowski : działał i żył w II połowie XIX w. na terenie Galicji. Swoje spojrzenie na kwestie wychowania zawarł w dziele pt. „ Aforyzmy o wychowaniu”. Uważał, że Polacy tworząc nowy ideał powinni nawiązywać do haseł romantyzmu, przy czym sam bardziej skłaniał się ku pozytywizmowi. Uważał, że przyczyną wielu klęsk narodowych musi być niedorozwój gospodarczy. Uważał, że trzeba zadbać o nowe, wykształcone pokolenie. Obywatel miał być pracownikiem, ale zarazem powinien posiadać cechy bohatera ( stworzył tym samym ideał Polaka). U młodego człowieka trzeba kształcić wole i moc działania. Musi on dobrze oceniać rzeczywistość ( musi być realistą), trzeba wychowywać go do samodzielności. Uważał, że przedmioty matematyczno – przyrodnicze są ważniejsze. Mówił, że program gdzie dominują takie treści sprawi, że będą mieli dobre przygotowanie. Priorytetem było kształtowanie cech obywatelskich. Dopiero takie jednostki będą mogły w przyszłości zadbać o nową Polskę.
Roman Dmowski : ideolog Narodowej Demokracji. W 1903 r. napisał „ Myśli nowoczesnego Polaka”, w których zawarł cechy jakie Polak powinien posiadać oraz program nauczania. Uważał, że Polacy nie powinni przypominać cały czas, że jesteśmy narodem mesjanistycznym. Ma to być naród, który będzie walczył o niepodległą Polskę. W jego programie dominował patriotyzm ( uważał, że postawa patriotyczna sprowadza się do tego, że broni się dóbr narodowościowych np. kultura język). Taka postawa spotkała się z oskarżeniem, że R.Dmowski był nacjonalistą ( nie tolerował innych narodów i mniejszości narodowych).
Zygmunt Balicki : ideolog Narodowej Demokracji. Stworzył program wychowawczy. Według tego programu, wychowanie patriotyczne to bardzo dobra znajomość dziejów, dbałość o język i mowę ojczystą ( wiązała się z tym znajomość literatury). U Polaków należało kształtować żelazny charakter, nacechowany chartem żołnierskim. Dużą wagę przykładał do wychowania religijnego.
Po przedstawieniu tych poglądów, wychowanie narodowe zostało wprowadzone do szkół w Galicji ( szczególnie średnich). Widoczne były zmiany programów i metod nauczania. Okazało się, że te treści pojawiały się nie tylko w szkołach na terenie Galicji.
Na terenie Galicji pojawił się Ruch Skautowy. W 1910 r. Andrzej Małkowski przełożył na język polski podręcznik Roberta Baden-Powella. Po tym zaczęły pojawiać się drużyny harcerskie. W 1910 r. w Krakowie zaczął działać pierwszy zastęp harcerski. Rozpoczęły się również kursy na opiekuna skautingu.
Dołączały również inne organizacje jak np. Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół ( utworzone we Lwowie) - do tego towarzystwa ideologia narodowa zaczęła przenikać. Okazało się, że to towarzystwo troszczyło się, by wzmacniać miłość do ojczyzny i kształtować narodowość.