Realizm (2. poł. XIX w., zapoczątkowany we Francji):
sceny rodzajowe z życia prostych ludzi; tematyka współczesna z tendencją do ukazywania niskich i pospolitych stron życia społecznego, problemów, pracy, trosk zwykłych ludzi (niektórzy malarze bliscy programowi socjalistów),
pejzaże,
uproszczone środki wyrazu, kompozycja,
spokojna paleta i kompozycja,
wierny, naśladowczy sposób przedstawiania rzeczywistości,
kwestionowanie akademizmu, rezygnacja z akademickiego idealizowania tematu malarskiego,
odejście od romantycznej inspiracji wyobraźnią,
przedstawianie niezakłamanej rzeczywistości w sposób prosty, obiektywny, dostępnej przeciętnemu człowiekowi,
odrzucenie piękna na rzecz prawdy, idealizacji na rzecz wiernego odtwarzania rzeczywistości, także przypadkowej i bezładnej,
zburzenie hierarchii tematycznej, uzależniającej rangę dzieła od doniosłości tematu,
zerwanie z tradycyjnymi konwencjami przedstawieniowymi,
odnowa i odświeżenie sposobów widzenia i obrazowania rzeczywistości,
rezygnacja z ozdobników, przesadnie żywych kolorów i promiennego oświetlenia,
sztuka pozbawiona jakichkolwiek moralnych, politycznych, dydaktycznych celów,
po rewolucji francuskiej w 1848, gdy coraz więcej malarzy odwróciło się od romantyzmu i akademizmu, Francuz Gustave Courbet, objął nad nimi nieformalne przywództwo; po raz pierwszy użył terminu "realizm" w odniesieniu do współczesnego mu prądu artystycznego, powiedział: "Pokażcie mi anioła, to go namaluję!",
korzenie realizmu sięgają do filozofii Immanuela Kanta, który w swoim dziele „Krytyka władzy sądzenia” z 1790 zerwał z tradycyjną estetyką, analizując pojęcie dobra, prawdy i piękna, uprzednio stanowiącego jedność, traktując je jako oddzielne kategorie.
Francja
Pogrzeb w Ornans - 1849-50,
Śpiąca prządka - 1853,
prowokacyjne akty,
autoportrety,
w 1855, podczas Światowej Wystawy w Paryżu, urządzono ekspozycję jego obrazów pod nazwą „Realizm” (Pogrzeb w Ornans i Atelier malarza),
Courbet namalował na olbrzymim płótnie zwykłą, codzienną scenę rodzajową (Kamieniarze); duże formaty przeznaczone były dla ważnych wydarzeń historycznych.
Polska (2. poł. XIX w.):
państwo od kilku lat, brak jednolitej formy,
młodzi malarze odbywają studia za granicą: Paryż, Monachium (miejsce konfrontacji tradycji, kultury i sztuki polskiej z tendencjami sztuki europejskiej); stolica Bawarii jednym z najważniejszych ośrodków kształcenia artystycznego,
grupa malarzy o charakterystycznym sposobie malowania: monachijczycy; przygaszona paleta barwna (sosy monachijskie - Józef Brandt),
głównym tematem były wydarzenia historyczne (powstanie styczniowe).
porzuca ciemną stronę życia na rzecz bardziej beztroskich obrazów o jasnej kolorystyce,
obrazy z życia wsi, ukazywanie specyfiki kraju, z którym był emocjonalnie związany,
wiejskie rozrywki, targi, jarmarki; postaci z różnych warstw społecznych,
perfekcyjny warsztat rysunkowo-malarski i przenikliwa obserwacja natury,
podobnie jak naturalistyczny iluzjonizm, skomplikowane skróty perspektywiczne w ujęciu zwierzęcych sylwetek i ludzkich postaci,
barwy natury zawężone do gamy brązów i szarości,
inspiracja kultura ludową,
szkicowa forma,
dokładne wykończenia dzieł,
zróżnicowana struktura malarska,
kolorystyka podkreśla iluzję przestrzeni,
układy diagonalne – dynamika scen.
Babie lato:
wąska gama barwna,
barwy ciepłe, złamane,
kontrasty światłocieniowe i kolorystyczne,
wyraźny modelunek światłocieniowy,
zróżnicowanie materii ,
widoczne pociągnięcia pędzla,
szkicowość,
neutralny, prosty krajobraz,
wyraźna linia horyzontu.
Bociany
Przedstawienia: Trójek i Czwórek (końskie zaprzęgi)
Żurawie
Kuropatwy na śniegu
Burza
realizm krytyczny (ukazywanie konfliktów społecznych),
portrety robotników, chłopów polskich, miejskiej biedoty,
brak czystych pejzaży, ludzie motywem przewodnim,
prekursor luministycznych i kolorystycznych eksperymentów w malarstwie polskim,
niezwykle wrażliwy i ambitny, spalał się wewnętrznie w pogoni za artystycznym ideałem,
chłodny, skrupulatny obserwator natury (w swoich dziełach, pozbawionych narracyjnej opisowości, starał się uchwycić ulotny nastrój dostrzeżony w przyrodzie),
pasjonował go problem światła i zależnej od niego zmienności tonów barwnych,
różnorodność.
Żydówka z pomarańczami:
żydówka zajmuje prawie cały obraz, co świadczy o jej ważności w temacie dzieła,
impresjonistyczne kadrowanie,
inspiracja kulturą żydowską,
światło ma wielki wpływ na charakter obrazu,
dzięki układom diagonalnym artysta prowadzi wzrok odbiorcy w głąb obrazu,
wiernie oddana, zmęczona życiem twarz starej kobiety oraz jej zniszczony strój.
Święto Trąbek
Trumna chłopska:
inspiracja życiem chłopskim,
sytuacja chłopska jest bardziej realistyczna, dramatyczna od życia mieszkańców miast,
światło rozedrgane, mocno impresyjne.
Altana w ogrodzie (oraz studia do obrazu):
towarzystwo z epoki rokoka wypoczywające w ogrodzie, w pełnym blasku słońca,
wyzwolenie ze sztywnych zasad akademickiej konwencji; indywidualne eksperymenty bliskie malarstwu impresjonistycznemu,
malarz starał się każdy najdrobniejszy detal obrazu studiować z natury, zgłębiać układ form w przestrzeni, analizować zjawiska optyczne wzajemnego przenikania plam koloru i refleksów światła.
Wieczór nad Sekwaną
Maksymilian Gierymski:
starszy brat Aleksandra Gierymskiego,
prekursor realizmu w malarstwie polskim,
ilustrator życia, tematyka historyczna i codzienna,
sceny batalistyczne i rodzajowe,
uczestnik powstania styczniowego,
stworzył wizję artystyczną, opartą na realnych przeżyciach i obserwacji,
inspiracja kulturą francuską,
realizm w tematyce i w formie,
obserwator natury, kontemplacyjna postawa, skłonność do wewnętrznego przeżywania odbieranych zmysłowo wrażeń, wyjątkowa wrażliwość, kreatywna siła wyobraźni,
głównym czynnikiem budującym nastrój melancholii i zadumy jest kolor i światło, często łagodne, delikatnie przyćmione i rozproszone,
piękno i poezja w codziennej prozie życia, w szarej, powszedniej rzeczywistości prowincjonalnych miasteczek, w ubogich i smutnych jesiennych krajobrazach,
dokładność, pędzel prowadzony miękko i precyzyjnie,
szkice jego mają charakter wrażeniowy,
czystość formy, prostota.
Pikieta powstańcza,
Wiosna w małym miasteczku,
Zima w małym miasteczku.
Aleksander Kotsis:
inspiracja ludnością góralską,
przejmujące sceny z życia ludu, niedola, ciężka praca ponad siły,
prosta kompozycja,
czytelna fabuła,
wąska gama kolorystyczna, pomimo iż był wybitnym kolorystą,
obecność dzieci, aura tkliwego współczucia; wielokrotnie jako główni bohaterowie obrazów,
bierna zgoda i pokora, z jaką wieśniacy przyjmują wyroki losu - konieczność sprzedaży kozy, ostatniej żywicielki rodziny, śmierć żony i matki nieletnich dzieci, wyrugowanie przez wierzycieli z ubogiej chaty - mocniej podkreśla tragizm ich sytuacji, niż uczyniłyby to dramatyczne gesty rozpaczy (chłopi nawet w obliczu największych życiowych klęsk zachowują godność, przyjmują postawę spokojnej rezygnacji),
mocne kontrasty światłocieniowe,
swoboda malowania,
szkicowość.
Ostatnia chudoba
Matula pomarli
Józef Szermentowski:
należał do najwybitniejszych pejzażystów,
motyw piaszczystej drogi, przydrożnego krzyża, kapliczki, wiejskich chat, kościółków wtulonych w zieleń drzew, odtwarzane z niemal dokumentalną precyzją, stawały się głównym tematem jego obrazów,
różnice w typie krajobrazu rozmaitych regionów kraju; charakter, nastrój, koloryt i rodzaj światła zależny od pory roku,
nietypowe kadrowanie,
umiejętne wtopienie architektury w tło pejzażowe,
delikatne zróżnicowanie planów przestrzennych,
stonowanie kontrastów walorowych i barwnych,
klimaty wiejskie,
ilustracje do książek,
brak charakterystycznego stylu.
Bydło schodzące do wodopoju
Wojciech Gerson:
jeden z najwybitniejszych przedstawicieli akademizmu,
realistyczna tematyka rodzajowa, pejzaż, kompozycje historyczne, religijne, alegoryczne, portrety, akty,
wąska skala brązów, szarości i zieleni wraz ze swobodnym sposobem malowania, odbiegają od akademickich kanonów, wpisując się w obszar sztuki realizmu,
współzałożyciel Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (1860),
odgrywał zasadniczą rolę w życiu artystycznym Warszawy i Królestwa Polskiego,
przeciwnik impresjonizmu, symbolizmu i secesji,
najcenniejszy dział malarza tworzą pejzaże tatrzańskie, realizowane prostymi środkami,
wąska gama kolorystyczna oparta na jednym tonie,
bogata faktura,
psychologiczna analiza modela zyskała przewagę nad konwencjonalnym upozowaniem i dbałością o wierne odtworzenie detali kostiumów i otoczenia portretowanych osób,
eksperymenty, zabawa kolorem.
Cmentarz w Zakopanem
Artur Grottger:
rysownik, malarz, ilustrator,
tematyka narodowo-wyzwoleńcza (dopiero co zostało stłumione powstanie styczniowe, 1863),
zamiłowanie do przedstawień cyklicznych,
realistyczne oddanie szczegółów,
idealizacja, upiększanie postaci ludzkiej,
silny światłocień, teatralność gestów,
cykl kartonów „Polonia” (streszcza tragedię całego zniewolonego narodu, podejmującego heroiczną walkę o swą niezależność. Ukazuje przeżycia wszystkich ludzi, uwikłanych w wydarzenia powstania styczniowego, ich cierpienia, rozpacz i bunt. Jest oskarżeniem niewidocznego, nigdy bezpośrednio nie ukazanego wroga, przez co jego wymowa nabiera charakteru uniwersalnego).
Inni wybitni polscy realiści:
Malarstwo historyczne: Jan Matejko, Henryk Rodakowski i Maksymilian Gierymski.