Dlaczego zasada pomocniczości została uznana w UE za jedną z podstaw organizacji państwa demokratycznego?

Zasada pomocniczości została oficjalnie ustanowiona w prawie Unii Europejskiej na mocy traktatu z Maastricht, który wpisuje ją do art. 5 akapit drugi Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Jednak zapowiedź tej zasady pojawiła się w art. 5 traktatu EWWiS (1951), który stanowił, że Wspólnota podejmuje działanie „bezpośrednio w zakresie produkcji i funkcjonowania rynku tylko w wypadku, kiedy wymagają tego okoliczności”. Choć nie było ono przytaczane z nazwy, kryterium pomocniczości zostało uwzględnione w art. 130R traktatu EWG, dotyczącym środowiska naturalnego, przez Jednolity akt europejski w 1987 r. Sąd Pierwszej Instancji WE orzekł jednak w wyroku z dnia 21 lutego 1995 r. (Zb.Orz. II-289, 331), że zasada pomocniczości nie stanowiła przed wejściem w życie Traktatu o Unii Europejskiej ogólnej zasady prawa, w stosunku do której powinno się analizować legalność działań Wspólnoty.

Nie zmieniając brzmienia zasady pomocniczości wpisanej do art. 5 akapit drugi traktatu WE, traktat amsterdamski włączył do traktatu WE „Protokół w sprawie stosowania zasady pomocniczości i proporcjonalności”. Do traktatu nie włączono przepisów dotyczących stosowania zasady, lecz za sprawą ogólnego podejścia do stosowania zasady pomocniczości uzgodnionego w Edynburgu w 1992 r. stały się one prawnie wiążące i podlegają kontroli sądowej.

Traktat lizboński uchyla art. 5 traktatu WE i wprowadza zapis dotyczący zasady pomocniczości do art. 5 Traktatu o Unii Europejskiej, w którym zachowano brzmienie uchylonego artykułu i dodano wyraźne odniesienie do wymiaru regionalnego i lokalnego zasady pomocniczości. Ponadto traktat lizboński zastępuje protokół z 1997 r. w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności nowym protokołem o tym samym tytule, którego główne novum polega na powierzeniu nowej roli parlamentom krajowym w odniesieniu do kontroli poszanowania zasady pomocniczości.

Sens i ogólny cel zasady pomocniczości polega na tym, aby przyznać pewną niezależność władzom niższej instancji wobec władz wyższego szczebla, w szczególności władzom lokalnym wobec władz centralnych. Oznacza to zatem dzielenie się kompetencjami między różnymi szczeblami władzy, co jest zasadą leżącą u podstaw instytucjonalnych państw o strukturze federalnej.

W kontekście Wspólnoty Europejskiej zasada pomocniczości służy jako kryterium regulujące wykonywanie kompetencji dzielonych między Wspólnotę a państwa członkowskie. Z jednej strony wyklucza ona interwencję Wspólnoty w dziedzinach, którymi skuteczniej zarządzają państwa członkowskie na poziomie centralnym, regionalnym czy lokalnym. Z drugiej zaś wynika z niej, że Wspólnota wykonuje swoje uprawnienia, gdy państwa członkowskie nie mogą w sposób zadawalający zrealizować celów traktatowych.

Na mocy art. 5 akapit drugi traktatu WE trzy warunki muszą zostać spełnione, aby interwencję instytucji Unii można było uznać za uzasadnioną zgodnie z zasadą pomocniczości:

a) nie może ona dotyczyć obszaru z zakresu wyłącznej kompetencji Wspólnoty;

b) cele proponowanych działań nie mogą być osiągnięte w sposób zadawalający przez państwa członkowskie;

c) z uwagi na rozmiary lub skutki proponowanych działań możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Wspólnoty.

Generalnie stosowanie zasady pomocniczości może być postrzegane z dwóch punktów widzenia. W obszarach, w których traktat przyznaje Wspólnocie kompetencje dzielone z państwami członkowskimi, zasada stanowi kryterium oceny zasięgu tej kompetencji (ograniczenia dla wykonywania kompetencji). W obszarach, w których traktat nie przyznaje Wspólnocie Europejskiej żadnych kompetencji, zasada pomocniczości również nie stwarza żadnych dodatkowych kompetencji (nieprzyznawanie kompetencji).

Zasada pomocniczości ma zastosowanie do wszystkich instytucji Wspólnoty. Zasada ta ma zwłaszcza praktyczne znaczenie dla Rady, Parlamentu Europejskiego i Komisji. Traktat lizboński wzmacnia rolę kolejno parlamentów krajowych i Trybunału Sprawiedliwości w odniesieniu do kontroli poszanowania zasady pomocniczości.

Mechanizmy kontroli zasady pomocniczości są opisane w Protokole w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności. Traktat lizboński zreformował ten protokół, aby poprawić i wzmocnić kontrolę. Protokół wprowadzony wraz z traktatem z Amsterdamu już wtedy zakładał przestrzeganie pewnych zobowiązań w czasie przygotowywania projektów ustawodawczych. Przed zaproponowaniem aktu ustawodawczego Komisja musi opracować zieloną księgę. Opracowanie zielonej księgi polega na przeprowadzeniu szeroko zakrojonych konsultacji. Umożliwiają one Komisji zgromadzenie opinii instytucji krajowych i lokalnych oraz społeczeństwa obywatelskiego dotyczących przydatności danego wniosku ustawodawczego, w szczególności mając na względzie zasadę pomocniczości.

Protokół zobowiązuje także Komisję do załączenia do projektów aktów ustawodawczych dokumentu wykazującego, że zasady pomocniczości i proporcjonalności są przestrzegane.

Traktat lizboński wprowadza nowość poprzez pełne włączenie parlamentów narodowych do kontroli zasady pomocniczości. Parlamenty narodowe sprawują teraz podwójną kontrolę: mają prawo sprzeciwu już w momencie opracowywania projektów – mogą odesłać wniosek do Komisji, jeśli uznają, że zasada pomocniczości nie jest zachowana (zob. „parlamenty narodowe”),jeśli uznają, że zasada pomocniczości nie jest przestrzegana, mogą – za pośrednictwem swojego państwa członkowskiego – skierować skargę na akt ustawodawczy do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Do sprawowania kontroli nad przestrzeganiem zasady pomocniczości traktat lizboński włącza także Komitet Regionów. Tak jak parlamenty narodowe, Komitet może wnieść do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej skargę na akt ustawodawczy naruszający zasadę pomocniczości.

http://circa.europa.eu/irc/opoce/fact_sheets/info/data/how/characteristics/article_7148_pl.htm

http://europa.eu/legislation_summaries/institutional_affairs/treaties/lisbon_treaty/ai0017_pl.htm