„Znaki notacji muzycznej”

Notacja muzyczna (inaczej pismo nutowe, zapis nutowy) – symboliczny język, za pomocą którego można zapisać niemal wszystkie cechy dźwięków muzycznych, rytmiki, melodii, harmonii, dynamiki oraz artykulacji.

W skład współcześnie używanej (od ok. XVIII/XIX w.) notacji wchodzą:

• pięciolinia - podstawowy element pisma nutowego dla zapisu dźwięków we współczesnej notacji muzycznej. Składa się z pięciu poziomych, równoległych linii oraz pól pomiędzy tymi liniami:

Pięciolinia umożliwia wygodne, całkowicie graficzne przedstawianie wysokości dźwięków (zarówno pojedynczo, jak i w akordach) z uwzględnieniem czasu ich trwania. Wysokość dźwięku określa się poprzez umieszczenie nuty na odpowiedniej linii lub polu. Odległość pomiędzy linią i najbliższym jej polem odpowiada jednemu stopniowi w szeregu diatonicznym. Dźwięki w skali chromatycznej, czyli podwyższone lub obniżone, osiąga się poprzez dostawienie do nuty dodatkowego znaku chromatycznego. W razie konieczności dopisuje się do pięciolinii kolejne linie – linie dodane. W ten sposób np. dodanie trzech linii (z dołu i z góry) pozwala na zapisanie trzech oktaw. Linie pięciolinii numeruje się od pierwszej do piątej od dołu ku górze. Górne linie dodane numeruje się od pierwszej linii dodanej wzwyż, a linie dodane dolne kolejno w dół. O nutach mówi się, że znajdują się na linii, między liniami (lub: na polu), nad linią lub pod linią. Sama pięciolinia umożliwia jedynie relatywne różnicowanie pomiędzy sobą dźwięków. O wysokości dźwięków decyduje dopiero klucz, umieszczany na odpowiedniej wysokości na początku pięciolinii z lewej strony. Na pięciolinii, nad nią i pod nią umieszcza się również wszystkie pozostałe elementy notacji muzycznej.

• klucze - znak graficzny, który wyznacza położenie na pięciolinii jednego dźwięku, a w związku z tym i pozostałych, określanych w stosunku do niego. Kształt kluczy pochodzi od liter alfabetu umieszczanych na początku linii do X wieku. Litery te z czasem zostały przestylizowane i przyjęły kształt dzisiejszych kluczy, dzielonych na trzy grupy:

• grupa kluczy G - klucz dyszkantowy i wiolinowy,

• grupa kluczy F – klucz barytonowy, basowy i subbasowy,

• grupa kluczy C – klucz sopranowy, mezzosopranowy, altowy i tenorowy.

• znaki chromatyczne - znak notacji muzycznej określający alterację stopni podstawowych skali diatonicznej. Znakami chromatycznymi są:

• krzyżyk oraz podwójny krzyżyk - podwyższa wysokość dźwięku o pół tonu,

• bemol oraz podwójny bemol - obniżający wysokość dźwięku o pół tonu,

• kasownik – anuluje działanie innych znaków chromatycznych.

• nuty - znak graficzny dźwięku muzycznego, określający jego wysokość i czas trwania - nuty umieszczone są na lub pomiędzy liniami na pięciolinii lub liniami do niej dodanymi. Do określenia wysokości dźwięku potrzebny jest – oprócz umiejscowienia na pięciolinii – klucz, który jednej z linii nadaje określoną wysokość (nazwę). Wysokość pozostałych nut jest określana relatywnie w stosunku do niej. Podział wartości rytmicznych:

• cała nuta

• półnuta

• ćwierćnuta

• ósemka

• szesnastka

• trzydziestodwójka

• sześćdziesięcioczwórka

• stodwudziestoósemka

Cała nuta trwa dwa razy dłużej niż półnuta, ta z kolei dwa razy dłużej niż ćwierćnuta itd. Jest to tzw. regularny podział wartości rytmicznych (dwójkowy). Istnieją również bardziej skomplikowane podziały: na trzy równe części (triole), pięć (kwintole), sześć (sekstole) itd. Długość trwania nuty może być przedłużona przez kropkę, łuk (ligaturę) - o ściśle określoną wartość - lub fermatę - o nieokreśloną wartość.

• pauzy - znak graficzny o określonej wartości, zapisywany w notacji muzycznej, który określa czas trwania ciszy lub czas, w którym instrument lub głos jest nieaktywny,

• jednostka metryczna - obowiązujący w utworze muzycznym schemat, który określa układ akcentów w obrębie taktu oraz sposób zapisu wartości rytmicznych. We współczesnej notacji muzycznej od ok. XVII/XVIII w. metrum utworu zapisuje się za kluczem i znakami chromatycznymi w postaci dwóch cyfr. Cyfra dolna oznacza nutę, która jest podstawową jednostką metryczną dla danego utworu. I tak: 1 oznacza całą nutę, 2 półnutę, 4 ćwierćnutę, 8 ósemkę itd. Górna cyfra oznacza liczbę jednostek metrycznych. W podanym przykładzie zapisu metrum, podstawową jednostką metryczną jest ćwierćnuta. Metrum dwumiarowe mogą więc realizować dwie ćwierćnuty, jedna ćwierćnuta i dwie ósemki, cztery ósemki i wszelkie inne kombinacje dowolnych nut, o ile suma ich wartości daje dwie ćwierćnuty.

• oznaczenia tempa - jeden z elementów dzieła muzycznego, oznaczający, jak szybko utwór ma być wykonany.

NAZWA WŁOSKA	ZNACZENIE	LICZBA JEDNOSTEK METRYCZNYCH NA MINUTĘ (BPM)*
Tempa wolne
grave	ciężko, poważnie	< 40
largo	szeroko	40 – 60
larghetto	dość szeroko	60 – 66
lento	powoli	60 – 66
adagio	wolno	66 – 76
Tempa umiarkowane
andante	w tempie spokojnego kroku	76 – 108
andantino	nieco szybciej niż andante
moderato	umiarkowanie	108 – 120
allegretto	ruchliwie	120 – 132
Tempa szybkie
allegro	ruchliwie, wesoło	120 – 168
vivo vivace	żywo, szybko
presto	śpiesznie	168 – 199
presto vivacissimo	bardzo żywo
prestissimo	bardzo szybko	200 <

* Częstotliwość może się zmieniać w zależności od źródeł; również określenia te różnie były rozumiane w różnych epokach.

Przykład:

• oznaczenia dynamiki - jeden z elementów dzieła muzycznego, określający siłę dźwięku. Większość instrumentów muzycznych cechuje się możliwościami wydobycia dźwięków o zróżnicowanej głośności. Wyróżnia się dwa zasadnicze odcienie dynamiczne:

• f (forte) – głośno

• p (piano) – cicho

• oznaczenia artykulacji - jeden z elementów dzieła muzycznego, określający sposób wydobycia i kształtowania dźwięku. Artykulacja kształtuje także frazowanie i nadaje utworowi muzycznemu odpowiedni wyraz i dopełnia go pod względem technicznym.

• frazowania - jest kształtowaniem wyrazowym odcinków muzycznych, jakimi są frazy. Frazowanie ma na celu uplastycznienie melodii i całej struktury horyzontalnej frazy. Frazy często (choć nie zawsze, gdyż nie każda fara jest wykonywana legato) obejmuje się łukami, prowadzonymi nad lub pod nutami (po stronie przeciwnej do pałeczek nut). We frazowaniu zwykle stosuje się lekkie crescendo, a następnie diminuendo, przy czym kulminacja frazy występuje około jej połowy lub na najwyższej nucie.

Długi proces rozwoju, który doprowadził do powstania współczesnej notacji muzycznej, można wywodzić od bezliniowej notacji cheironomicznej, która powstała przed VIII w. Jej geneza nie jest bliżej znana, wykształciła się prawdopodobnie przy chórach klasztornych. Służyła ona do zapisu pierwotnego chorału rzymskiego (gregoriańskiego). Znaki odzwierciedlały ruchy rąk kantora kierującego śpiewem, stąd też nazwa znaki cheironomiczne (z greckiego). Nie określały one dokładnie wysokości i czasu trwania dźwięków, a jedynie przybliżony zarys kierunku melodii. Notacja cheironomiczna obejmuje ponad 20 znaków; w  różnych ośrodkach wykształciły się odmienne formy graficzne.

5