Temat
Określ, jaki problem podejmuje Stanisław Barańczak w podanym tekście. Zajmij
stanowisko wobec rozwiązania przyjętego przez autora, odwołując się do tego tekstu
oraz do innych tekstów kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.

Stanisław Barańczak
Nowy spór o realizm

Elementarna konstatacja – stwierdzenie, iż kultura stanowi źródło samowiedzy
społeczeństwa jest wręcz naiwnie oczywista; problem zaczyna się w momencie, gdy
dostrzeżemy jej odwrotną stronę, a mianowicie fakt, że przyczyną schorzeń naszej
współczesnej kultury jest „brak zasadniczej diagnozy cywilizacyjno-kulturalnej”. Jaki
bowiem składnik kultury powołany jest do stawiania takiej diagnozy? Właśnie literatura.
Przede wszystkim literatura. To ona najbardziej jest zdolna do przedstawienia – a więc
rozpoznania, analizy – naszego świata. I stąd jej szczególne obowiązki.
Toteż te generalne stwierdzenia stają się podstawą dla równie generalnej krytyki
obecnej sytuacji w literaturze. Oto – powiadają Kornhauser i Zagajewski16 – literatura
odwróciła się dziś plecami do tych zadań, których spełnianie jest nie tylko jej obowiązkiem,
ale i naturalną skłonnością. Odmówiła spełniania funkcji poznawczej. Odrzuciła realizm. […]
Istnieje pewna rzeczywistość […]; jedyne, co można z nią uczynić, to „odnaleźć się
w niej”, uznać ją za swoją, aby móc przystąpić do jej aktywnego przekształcania.
Przekształcanie to – przez literaturę, przez słowo – możliwe jest zaś tylko wtedy, kiedy
rzeczywistość zostanie rozpoznana i opisana. Dopiero wtedy – zdaniem autorów Świata nie
przedstawionego – można wprowadzić w nią wartości: kolejność odwrotna zawsze grozi
dogmatyzmem. […]
Sprawa pierwsza. Czy istotnie „najpierw opisać”, a dopiero później „wprowadzać
wartości”? Czy ta kolejność jest w ogóle możliwa i sensowna? Choć jestem przekonany, że –
wbrew wszelkim ideologiom – istnieje coś takiego, jak prawda obiektywna, jestem równie
pewien, że mówi się tę prawdę zawsze w imieniu pewnych wartości (choćby nawet
niewykładanych wprost). […] Jeśli tak sprawę rozumieć, trochę chybione wydadzą się
wszelkie ataki na „czysty estetyzm” w literaturze, na rzekomą rezygnację ze stawiania pytań
etycznych.
Wiąże się z tym druga wątpliwość. […] Chodzi o sławny postulat „mówienia wprost”.
To sugestywne żądanie od początku zabarwione było pewną dwuznacznością. […] Czy
w ogóle można w literaturze „mówić wprost”? Jeśli opozycją tego mówienia jest mowa
lawirancka, zafałszowana, wymijająca istotne problemy – wtedy oczywiście można „mówić
wprost” (a przynajmniej próbować). Jeśli natomiast opozycją jest mówienie literackie, język
poetycki, ze swojej natury będący „mówieniem nie wprost” – pytanie staje się
bezprzedmiotowe. […]
Czy literatura ma przedstawiać czytelnikowi jednoznacznie prawdziwy obraz świata,
czy raczej kształcić jego świadomość i wyrabiać w nim umiejętność samodzielnego tworzenia
owego obrazu? Czy bardziej jest dziś potrzebna literatura odpowiedzi, czy literatura pytań?
Oto płaszczyzna sporu.

Źródło: Stanisław Barańczak, Etyka i poetyka, Kraków 2009, s. 287–295.

Wprowadzenie
Dyskusja o roli literatury nie jest w krytyce literackiej nowym problemem. Czy literatura
powinna być utylitarna czy autonomiczna? W jaki sposób ma ukazywać prawdę o świecie?
Czy poezja ma wystrzegać się mówienia wprost, czy też ma odrzucić metaforę? Stanisław
Barańczak oraz wspomniani przez niego Julian Kornhauser i Adam Zagajewski reprezentują
pokolenie Nowej Fali. Dla pisarzy debiutujących ok. 1968 r. najważniejszym postulatem było
dążenie do ukazania prawdy o rzeczywistości.
Określenie problemu badawczego
Stanisław Barańczak podejmuje problem zadań literatury i sposobów przedstawiania świata,
jednocześnie prowadząc dyskusję z autorami Świata nie przedstawionego – Julianem
Kornhauserem i Adamem Zagajewskim. Uważa, że literatura ma szczególne obowiązki –
powinna opisywać świat, stawiać „diagnozy cywilizacyjno-kulturalne”. Nie może przy tym
unikać pytań natury etycznej.
Rozwinięcie
1. Argumenty związane z tekstem danym w zadaniu (Stanisław Barańczak, Nowy spór
o realizm)
tezy Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego (o sytuacji w literaturze współczesnej:
odrzuceniu realizmu i rezygnacji ze stawiania pytań etycznych; potrzeba opisania
świata),
nie można rozdzielić opisywania od wartościowania, poznawcza rola literatury zawsze
jest związana z zadaniami natury etycznej, nieuzasadniony atak na „czysty estetyzm”,
postulat „mówienia wprost” – zwrócenie uwagi na jego dwuznaczność i wynikające
z tego konsekwencje.
2. Argumenty związane z wybranym tekstem (Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz)
reinterpretacja mitu o pojedynku Apolla z Marsjaszem,
cierpienie pokonanego Marsjasza i bezduszność zwycięskiego Apolla,
uniwersalna problematyka egzystencjalna i etyczna wpisana w wiersz,
siła twórczości poety tkwi w wieloznaczności, twórczej ironii,
sięganie do świata mitów i symboli, by skonfrontować je ze światem współczesnym,
mówienie o współczesności nie wprost pozwala pełniej ukazać prawdę o świecie.
3. Argumenty związane z wybranym tekstem (Stanisław Barańczak, Określona epoka)
podmiot mówiący – mówca, polityk,
parodia nowomowy (charakterystyczne słownictwo, puste znaczeniowo slogany
zaczerpnięte z języka partyjnego),
obnażenie absurdów języka władzy totalitarnej (taka / jest prawda, nieprawda, / i innej
prawdy nie ma.),
wiersz jako metafora socjalistycznej rzeczywistości – zakłamanego świata,
posłużenie się językiem propagandy PRL pozwala obnażyć absurdy świata
i z chirurgiczną precyzją – choć nie bezpośrednio – ukazać gorzką prawdę
o rzeczywistości.

Podsumowanie
Współcześni poeci swoją twórczość podporządkowują przede wszystkim problematyce
etycznej. Zarówno twórcy Nowej Fali, jak i Zbigniew Herbert stawiają sobie podobny cel:
powiedzieć prawdę o świecie. Wykorzystanie wieloznaczności nie tylko pozwala ten cel
osiągnąć, ale też skłania czytelnika do intelektualnej pracy, samodzielnego myślenia
i krytycznego spojrzenia na rzeczywistość.
Wskazówki do rozwiązania zadania
Uważnie przeczytaj tekst Stanisława Barańczaka. Zastanów się, czy sformułowany przez
ciebie problem jest najważniejszym zagadnieniem podejmowanym przez autora. Powinieneś
wydobyć z tekstu problem główny, a nie drugorzędny. Określenie problemu w następujący
sposób:
Stanisław Barańczak zastanawia się, czy można opisać świat, rezygnując ze stawiania
pytań etycznych.
lub
Według autora istotą literatury jest mówienie nie wprost.
będzie częściowo poprawne, ponieważ obydwie kwestie – choć zgodne z tekstem – są
podporządkowane nadrzędnemu problemowi:
Jakie są zadania literatury i w jaki sposób można w niej przedstawić świat.
Zinterpretuj podany problem, umieszczając go w odpowiednim kontekście (np. dyskusja
o roli literatury w refleksji krytycznoliterackiej na przestrzeni różnych epok).
Następnie odtwórz rozwiązanie przyjęte przez autora. W tym celu prześledź kolejne akapity
tekstu i zwróć uwagę na argumenty, za pomocą których Stanisław Barańczak uzasadnia
słuszność przyjętych założeń.
Ustosunkuj się do wypowiedzi autora (możesz się z zgodzić z zaproponowanym
rozwiązaniem lub z nim polemizować), wykorzystując wybrane konteksty.
Aby uzasadnić swoje stanowisko, możesz odwołać się do różnych tekstów kultury, przede
wszystkim literatury XX wieku, np.:
Awangardy Krakowskiej (Juliana Przybosia, Tadeusza Peipera),
Drugiej Awangardy (Józefa Czechowicza),
Tadeusza Różewicza,
Zbigniewa Herberta,
Wisławy Szymborskiej,
Czesława Miłosza,
Nowej Fali (Stanisława Barańczaka, Ryszarda Krynickiego, Ewy Lipskiej).
W zakończeniu podsumuj swoje rozważania.