Józef Mackiewicz

(ur. 1 kwietnia 1902, Sankt Petersburg, zm. 31 stycznia 1985, Monachium)

Syn szlachcica i dyrektora firmy importującej wina – Antoniego oraz Mari z Pietraszkiewiczów. Przeprowadza się wraz z rodziną do Wilna, gdzie w 1919 wziął udział ochotniczo w wojnie polsko-bolszewickiej. Po jej zakończeniu, mimo braku matury rozpoczyna studia przyrodnicze na UW, następnie na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie – nie ukończył studiów, ale dostał absolutorium.

Na początku lat 20-tych opublikował pierwsze artykuły w prasie. 1923-39 pracował w wileńskim Słowie. W 1924 zawarł małżeństwo z Antoniną Kopańską, którego owocem była córka Halina, rozpadło się po kilku latach, następnie związany krótko z Wandą Żyłowską – córka Idalia. W 1938 bierze ślub prawosławny z Barbarą Toporską, z którą pracował w Słowie. W 1936 roku Józef Mackiewicz wydał tom nowel 16. między trzecią i siódmą, a następnie, w 1938 r. Bunt rojstów, będący wyborem reportaży pisanych dla Słowa. Ucieka do Kowna po wkroczeniu Sowietów, ale już w 1939 wraca do Wilna i zaczyna wydawać Gazetę Codzienną. W maju 1940 dostaje zakaz publikacji tekstów, a po ponownym wkroczeniu żołnierzy ZSRR do Wilna zarabia jako pracownik fizyczny.

Był podejrzewany o współpracę z Niemcami, a nawet w latach 1942-43 został skazany przez sąd AK na karę śmierci.

Po odkryciu grobów katyńskich a zgodą polskich władz podziemnych pojechał na miejsce jako obserwator ekshumacji. Po powrocie w Gońcu Codziennym ukazał się wywiad z J. Mackiewiczem pt. "Widziałem na własne oczy" – relacją.

1944 – wraz z żoną ucieka do Warszawy, gdzie wydaje Alarm, w którym dowodzi że zwycięstwo Sowietów to kolejna okupacja dla Polski. W styczniu 1945 r. Mackiewiczowie wyjechali do Rzymu i na zlecenie Biura Studiów 2 Korpusu Polskiego J. Mackiewicz opracował białą księgę o mordzie katyńskim - "Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów" z przedmową gen. Andersa - ukazała się w roku 1948. W latach 1946-1947 J. Mackiewicz zaczął regularnie publikować w kilku pismach emigracyjnych, m.in. w paryskiej Kulturze. Współpracował z emigracyjną prasą litewską, ukraińską, białoruską i rosyjską. W tym też czasie Mackiewiczowie przenieśli się do Londynu.

W 1955 r. Mackiewiczowie przenieśli się na stałe z Londynu do Monachium. Tu żyli oboje aż do śmierci, utrzymując się z mizernych honorariów za publikacje. Józef Mackiewicz zmarł 31 stycznia 1985, jego żona przeżyła go o niecałe pół roku. Prochy obojga małżonków spoczęły w Londynie.

Dorga donikąd (opracowanie odkupione od wyższych lat – streszczenie na dniach jak dostanę książkę)

Pierwsze wydanie epizodów: Goniec Codzienny (1941) i Lwów i Wilno (1947).

Miejsce akcji:

- Litwa Środkowa – „resztówka Wielkiego Księstwa Litewskiego”

- od 1914 obszar ten przechodził z rąk do rąk 15 razy, przed 1939 należał do Polski

- ziemie litewskie, białoruskie i polskie jednocześnie, zamieszkane przez te narodowości, a także Żydów, Rosjan, a nawet potomków jeńców tatarskich

- po 17 IX 1939 przyłączono je do Republiki Litewskiej ze stolicą w Kownie

- w czerwcu 1940 okupacja sowiecka, aż do wojny niemiecko-sowieckiej – 21 VI 1941

Czas akcji: rok 1940

Jest to proza realistyczna, o tradycjach XIX-wiecznych: wyraźnie zarysowana rola anonimowego narratora, losy bohaterów i ich charakterystyki są przestawione w różnych mikronowe lach biograficznych, narrator snuje własne refleksje na temat ustroju komunistycznego.

Dzieli się na trzy części: Karol, Tadeusz i Weronika (wątek polityczny przeplata się z obyczajowym)

Część pierwsza:

- różne sposoby przystosowania się ludzi do życia w ustroju komunistycznym

- Zmiany zachodzące w Karolu: przyjaciel Pawła > bolszewizm powstał nie z walki z Bogiem, a z walki z człowiekiem, z jego przyrodzonym prawem do wolnego życia > katedra stalinizmu i leninizmu > odczyt w Wilnie pt. Wolność prasy i wolność druku w Związku Radzieckim z ramienia komunistycznej partii Litwy > mówca uspokajający nastroje w czasie masowych deportacji (kwiecień 1941)

- Zmiany zachodzące w Konradzie: rezygnuje z adwokatury, bo prawo nie ma zastosowań w dzisiejszych czasach i wykłada fizykę > zostaje politycznym realistą, uczy się słownika stalinowskiego > nie wolno widzieć wszystkiego wyłącznie od strony negacji i kpin. Ostatecznie to oni nas zwyciężyli, a nie my ich, > wykłada Zajcewowi (śledczy NKGB) program polityczny – ZSRR stanie sie naszym sojusznikiem, trzeba szukać w nim oparcia, pragnie działać na społeczeństwo uspokajająco

- kariera szofer Wulfki: agitator > pełnomocnik instytucji, której przeznaczenia nie rozumiał > delegowany na prowincję, staje się tam dyktatorem > zastępca kierownika pot runku policji

- bolszewizm to antycywilizacja, niszczy kulturę i jednostki

- naród rosyjski ukształtował się dopiero w XIX w., klasyczna lit. (Gogol, Tołstoj, Dostojewski, Czechow, Szczedrin) pełna jest sprzeciwu, szuka prawdy

Część druga:

- Tadeusz Zakrzewski to wróg komunizmu, chcący z nim walczyć siłą

- jego poglądy są kluczowe dla wymowy utworu, są podobne do poglądów autora

- bolszewicy wprowadzili psychiczny paraliż, „pod naturalny potencjał ludzkiego kłamstwa podstawili młyńskie koło, żeby przepytlować ludzką psychikę”

- bolszewicy są przekonani, że twierdzenie zależy nie od jego treści, ale od sposobu jego wyrażania – w ten sposób można wszystko stwierdzić

- najbardziej boją się strzałów wśród ciszy

- nie znają pojęcia kompromisu, wiec dążą do eliminacji przeciwników

- „Skoro uważam, że bolszewizm jest złem samym w sobie, złem obiektywnym, wolę, żeby mego narodu nie było wcale, niż żeby był narodem bolszewickim i stał się instrumentem do rozpowszechniania zła w świecie”

- zaostrzona sowietyzacja Litwy – NKGB przygotowuje masową deportację z polecenia gen. Sierowa pod pretekstem usuwania elementów kontrrewolucyjnych

Część trzecia:

- tezy na temat życia w komunizmie sowieckim doby stalinowskiej

• System sprzeczny z naturalnymi dążeniami ludzi

• Jego gł. zasadą jest walka z człowiekiem jako jednostką wolną, znajdują oparcie w religii chrześcijańskiej i własności prywatnej

• Wprowadzony tylko siłą (okupacja) lub terrorem fizycznym (tortury, deportacje, śmierć) i psychicznym (skoncentrowane kłamstwo, niszczące więzi międzyludzkie i język publiczny)

• Ludzie próbują racjonalizować kłamstwa, usprawiedliwiać je – gł. pracownicy państwowi

• Brak towarów, nędza, kolejki

• Komunizm to wojna mająca niszczyć spontaniczne życie na ziemi

- droga jako symbol wolności i nadziei

• Pozwala na wiarę w osiągnięcia jakiegoś celu, jej przeciwieństwem jest wegetacja

• Droga donikąd to metafora życia w państwie komunistycznym

• Ograniczenie wolności odbywa się przez ograniczenie dróg

• Drogi ZSRR istnieją jako kompromis z rzeczywistością, dowód na to, że ideał bolszewicki jest nieosiągalny, chcą ograniczyć drogi do koniecznego minimum

Interpretacja Wacława Zbyszewskiego

• Książka tragiczna, bolesna, ale nie wpadająca w sentymentalizm

• Księstwo Litewskie kona w strachu i nędzy

• Pisarz proletariacki, obiektywny, autor znika, bohaterowie żyją własnym życiem

• Znawca gwary wileńskiej

• Infantylizm i oklepanie teorii politycznych ( oddzielenie Rosji od Sowietów, odciążenie narodu ros. Z winy za sowietyzację), charakterystyczne dla amatorów walki do końca

• Autor nie rozumie, że małe narody to tylko pionki w rękach mocarstw

Interpretacja Czesława Miłosza:

• Umiejętność tworzenia postaci kilkoma pociągnięciami pióra – realista

• Prawda szczegółu – nie potrzeba psychologizmu, ukazuje drobne gesty

• Właściwą treścią tworu jest męka myśli, a nie okupacja sowiecka na Litwie

• Zastanawia się nad kwestią: jeśli nikt go nie chce, to dlaczego jest?

• „to” nie okupacja, ale zapadanie ludzkości w przepaść

• Bohater jest świadomy, że sens ma tylko przyłączyć się do systemu i piąć po szczeblach hierarchii, jednak pozostaje na dole. Czemu? To sedno książki

• Stopniowe niszczenie racji, tak by bohater nie miał się na czym oprzeć (sprzedanie szabli, ud, który się nie wydarzył, Jeśli Bóg nie istnieje, wszystko jest dozwolone – Dostojewski)

• Człowiek vs. Bestia społeczna ( to w postaci bolszewików)

Obaj powyżsi zarzucają Mackiewiczowi rezonerstwo, moralizowanie, ale:

- takie są prawa powieście XIX-wiecznej i jego rozważań filozoficzno-polityczno-społecznych

- poglądy należą do postaci i to one nadają im artystyczną rację bytu

- Zbyszewski nazywa infantylną tezę, że przemoc, która nie napotyka oporu, budzi jeszcze większą przemoc

- problem: czy stalinizm rzeczywiście wyrósł z ducha Rosji(Zbyszewski), czy włąśnie ich utożsamianie jest przyczyną konfliktów jak mówi autor

Problem oporu:

- opór, nawet jednostkowy, nie jest daremny (Miłosz)

- ani opór, ani jego brak nie jest gwarancja przeżycia

- jest jedynie gwarancją, że jednostka nie ulegnie wypaczeniu, nie zacznie roznosić „stalinowskiej zarazy”

Nie da się czytać powieści nie łącząc ze sobą płaszczyzny politycznej i filozoficznej

Interpretacja Jasienicy:

- gł. zdanie to teza Zakrzewskiego, że naród Mozę zginać byle nie był bolszewicki.

- socjalistyczny schematyzm

- Mackiewicz nie wspomina o istnieniu polskiej konspiracji, ZWZ, z którego powstało AK

- Polacy to tchórze, karierowicze, donosiciele, kanalie i wazeliniarze

- za dużo brudu, rażącego realizmu

- autor nie wspomina o nienawiści do Polsków na Litwie – nasi rodacy mięli się za „rasę panów”.

Mackiewicz zetknął się ze stalinizmem na Litwie w latach 1940-41 i właśnie ta rzeczywistość stała się dla niego modelem komunizmu w ogóle. Obraz społeczeństwa w powieści ma cechy uniwersalne.