Wpływ zabawy na wszechstronny rozwój dziecka w wieku przedszkolnym

Wpływ zabawy na wszechstronny rozwój dziecka w wieku przedszkolnym

Wstęp

Niezmiernie istotną rangę w procesie rozwoju psychicznego i społecznego dziecka mają zabawy. Dobra zabawa jest jak jedzenie, ubranie, sen. Dobra - to znaczy jaka?

Taka, która oprócz sprawiania radości jednocześnie uczy i rozwija. Podstawowym warunkiem dobrej zabawy dziecka, jest odpowiednie miejsce, czas i dobrze dobrane zabawki. Odpowiednio dobrane do wieku, możliwości i zainteresowań dziecka, ładne, kolorowe, cieszące wzrok, pobudzające inicjatywę, pomysłowość i twórczy wysiłek dziecka, a oprócz tego naturalne zainteresowania i zaangażowanie.

Zabawa jest podstawową formą aktywności dziecka w wieku przedszkolnym. Służy zaspokojeniu jego potrzeby ekspresji i twórczości. Dostarcza dziecku radosnych przeżyć związanych z doznawanymi wrażeniami, z osiągnięcia celu, z odtwarzania, przekształcania rzeczywistości. Jest niezbędna dla jego prawidłowego rozwoju. W zabawie dziecko wyraża swoje uczucia i pragnienia, daje upust swojej wyobraźni i fantazji, rozwija zdolności twórcze. W zabawie dziecko przejawia wiele poczucia odpowiedzialności, a jego wytwory są często oryginalne i twórcze. Zabawa umożliwia dziecku zdobywanie doświadczeń oraz umiejętności w działaniu.

Zabawa ma bezpośrednie korzenie społeczne, gdyż potrzeby, jakie dziecko w zabawie urzeczywistnia, rozwijają się w jego kontakcie ze środowiskiem społecznym. Ponadto ingerencja wychowawców i rodziców w zabawy dziecka i współdziałanie z nim pozwalają im na przekazywanie treści społecznych i wzorów zachowań. Ingerencja ta ma przeważnie - a przynajmniej powinna mieć - charakter współdziałania, ewentualnie dyskretnego kierowania czynnościami dziecka, a także stwarzania mu odpowiednich warunków do zabawy.

Zabawa angażuje emocjonalnie, pobudza do twórczego działania, inspiruje do wykorzystania swoich możliwości, a jednocześnie jest źródłem radości i satysfakcji. Wszystkie zabawy znajdują swoje zastosowanie, mają posłannictwo, przekazują wartości, tworzą postawy i wywierają na uczestników (bawiących się) określony wpływ. Treść zabaw dzieci odsłania wyraźnie wpływy otoczenia - wartościowe lub destrukcyjne. Ażeby zabawa mogła istotnie przyczyniać się do rozwoju dziecka, nie wystarczy samo udostępnianie przedmiotów zabawy (zabawek), jest potrzebna jeszcze obecność dorosłych w zabawie. To oni stwarzają dziecku poczucie bezpieczeństwa, dostarczają coraz to nowych bodźców: uczą jak się bawić, stanowią wzór do naśladowania w zabawie w role. Ponadto, a może przede wszystkim, zabawa wzmacnia więź pomiędzy dorosłym a dzieckiem. Czas spędzony na wspólnej zabawie to czas przygotowania małego człowieka do dorosłego życia.

Najczęściej powtarzające się rodzaje zabaw to: zabawy manipulacyjne, dydaktyczne, ruchowe, badawcze, konstrukcyjne, tematyczne.

Zabawy tematyczne mają szczególną wartość dla rozwoju dziecka. Jako oparte na rzeczywistości i z niej wywodzące swą treść, są prawdziwą rekapitulacją zdarzeń poznanych i przeżytych. Są też swoistą nauką życia na płaszczyźnie realnie przeżywanych stosunków społecznych, umożliwiają dziecku zbliżenie się do rzeczywistości w sposób dostępny, zajmujący, łatwy i osobisty. Pobudzają wyobraźnię, przenoszą dziecko ze świata realnego w świat fantazji, świat fikcji.

1.1. Pojęcie definicje i funkcje zabawy

Zabawa jest formą aktywności człowieka. Pojawia się w różnych fazach jego rozwoju i różną pełni w nich rolę. Przyczyniając się do jego rozwoju, sama także temu rozwojowi podlega. Prawdziwa zabawa, czyli stworzona przez dziecko od początku do końca występuje w wieku przedszkolnym, który nazywany bywa czasami po prostu wiekiem zabawy.

W historii filozofii i pedagogiki wielokrotnie próbowano sformułować odpowiedź na pytanie czym jest zabawa dziecięca i jaka jest jej rola w regulowaniu stosunku podmiotu do otaczającego świata. O walorach zabawy, jej wartościach dla rozwoju dziecka, napisano już wiele w literaturze psychologicznej i pedagogicznej.

Już Platon kazał uczyć dzieci poprzez zabawy i polecał wykorzystywać zabawki w nauczaniu geometrii i arytmetyki, a starożytni Rzymianie nadawali ciasteczkom kształty liter i podając je dzieciom do połknięcia uczyli abecadła.

Problematyką związaną z zabawa interesują się filozofowie, badacze kultury i socjologowie, psycholodzy, pedagodzy i teoretycy kultury fizycznej. Tych ostatnich interesują przede wszystkim ruchowe aspekty zabaw, ich specyfika i sprzężenie z procesami intelektualnymi występującymi szczególnie wyraźnie w sporcie.

Dzięki wieloletnim wysiłkom podjętych przez licznych badaczy dysponujących dużym zasobem materiału dotyczącego opisowej strony zabaw oraz licznych czynników, które wpływały na kształtowanie się zabaw w ciągu wieków. Podjęto interesujące próby klasyfikacji zabaw oraz zebrano dane świadczące o różnorodnych spełnianych przez nie funkcjach.

Do najdawniejszych prób wyjaśnienia genezy zabaw i ich roli należą poglądy H. Spencera i F. Schillera, którzy widzieli w zabawie wyładowanie nadmiaru gromadzonej w organizmach żywych, a zwłaszcza w organizmie ludzkim. Pozostający w organizmie nadmiar energii wymaga wyładowania. Wyładowanie to uzewnętrznia się w zabawie.

Teoria nadmiaru energii była pierwszą szerzej uzasadnioną teorią zabawy, toteż do niej nawiązywały niemal wszystkie późniejsze teorie zabawy, ale uważano, że jest nazbyt ogólnikowa.^¹

Współcześnie w literaturze przedmiotu znajdujemy liczne definicje terminu zabawa budowane z punktu widzenia różnych stanowisk metodologicznych. Generalnie rzecz ujmując, można wyróżnić trzy zasadnicze cechy zabawy:

1. Bezinteresowna, autoteliczna motywacja człowieka bawiącego się. Zabawa jest celem samym w sobie i nie jest środkiem realizacji jakiegokolwiek celu poza nią.

2. Fikcyjność i odmienność świata zabawy, zamkniętego umownymi granicami czasu i przestrzeni.

3. Istnienie reguł, konwencji.

Powyższe cechy konstytutywne zabawy soją u podstaw "klasycznej" aprobowanej do dzisiaj definicji, sformułowanej przez J. Huzignę, dla którego zabawa "jest dobrowolną czynnością lub zajęciem dokonywanym w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni według dobrowolnie przyjętych, lecz bezwarunkowo obowiązujących reguł, jest celem samym w sobie, towarzyszy jej zaś uczucie napięcia i radości oraz świadomość odmienności od zwyczajnego życia."^²

Dzieci mają nieodpartą potrzebę poruszania się i codziennie dają jej wyraz w sposób niemożliwy do przeoczenia. Dzieci muszą się poruszać po to:

- by móc się zdrowo rozwijać

- by mieć dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne

- by poznawać własne sprawności fizyczne i móc je dalej rozwijać

- by nawiązywać kontakty z innymi i móc się z nimi bawić

- by móc poznawać otaczające je przedmioty i miejsca zabaw^³

Tabela nr 1. Rodzaje zabaw małych dzieci

Rodzaj zabawy	Charakterystyka	Czas występowania
Zabawy manipulacyjne	Polegają na badaniu i manipulowaniu przedmiotami. Dzieci wkładają różne rzeczy do buzi, potrząsają nimi, zrzucają na podłogę, przesuwają po powierzchni stołu, otwierają / zamykają itd. Początkowo z każdym przedmiotem robią to samo, wykonują wszystkie dostępne sobie czynności (manipulacja niespecyficzna), a następnie manipulują w sposób adekwatny do funkcji przedmiotu i jego właściwości (manipulacja specyficzna)	Pierwszy rok życia (manipulacja niespecyficzna) Drugi rok życia (manipulacja specyficzna)
Zabawy konstrukcyjne	Polegają na dążeniu do uzyskania jakiegoś wytworu. Dzieci używają przedmiotów do budowania i konstruowania innych rzeczy np. budowanie wieży z klocków, składanie układanek, lepienie z plasteliny.	Od drugiego roku życia
Zabawy tematyczne	Dzieci przyjmują i odgrywają role, stwarzają wymyśloną sytuację, bawią się np. "w dom", "w lekarza", "w szkołę". Uczestnicy rozdzielają rolę między siebie i udzielają sobie instrukcji, jak poprawnie odgrywać daną postać. Zabawy te dotyczą pary lub grupy dzieci, bawiący się potrafią tworzyć także wyimaginowanych towarzyszy zabawy.	Od wieku przedszkolnego

Źródło: Appelt, 2005

W trzecim roku życia dziecko zainteresowane jest nowymi formami aktywności, wykorzystując posiadaną już sprawność podejmuje pierwsze próby, rysowania, malowania, lepienia z plasteliny. Nim rysunki te zaczną coś przedstawiać stanowią najpierw zbiory linii określane jako bazgroty nieprzedstawiające, z czasem zaczynają pojawiać się wśród nich pierwsze okręgi, a później inne figury geometryczne. Dziecięca twórczość to domena wieku przedszkolnego, ale już teraz dziecko czerpie z niej satysfakcję, źródłem przyjemności jest dla niego samo wykonywanie czynności w kontakcie z dorosłym. Troska o wynik, wytrwałe realizowanie swojego pomysłu stworzenia jakiegoś rysunku, budowli pojawi się w okresie późniejszym, ale te pierwsze formy zajęć manualnych stanowią ważne przygotowanie. ^⁴

E. Hurlock wyróżniła 4 zasadnicze funkcje zabawy:

1. funkcja kształcąca - polega na tym, iż dziecko w zabawie kształci swoje zmysły, wzbogaca wiedzę o świecie, poznaje samego siebie - rozwija język i umiejętność komunikowania się, uczy się poznawać swoje możliwości i dokonywać samooceny;

2. funkcja wychowawcza - zabawa rozbudza u dziecka określony stosunek do otoczenia społecznego, poznaje normy społeczne i reguły postępowania, uczy się rzetelności i uczciwości;

3. funkcja terapeutyczna - dziecko podczas zabawy uwalnia się od napięć i emocji, uczy się różnych sposobów wyrażania swoich uczuć oraz rozwiązywania swoich problemów;

4. funkcja projekcyjna - dziecko w zabawie wchodzi w różne sytuacje, wykonuje różne zadania, pełni różne role i dzięki temu ujawnia swoje właściwości. Natomiast wychowawca może odkryć i lepiej poznać mocne i słabe strony wychowanka.^⁵

Zabawa może spełniać funkcję diagnostyczną, ponieważ zachowanie dziecka podczas zabaw, będących manifestacją jego stanów uczuciowych informuje o świecie wewnętrznych przeżyć wychowanka oraz o jego ewentualnych trudnościach i konfliktach. Można ją wykorzystać w psychoterapii w stosunku do dzieci agresywnych i nadmiernie pobudliwych jak i na odwrót do wychowanków nieśmiałych i izolujących się od grupy. (M. Przetacznik - Gierkowska, G Makiełło - Jarża, 1985).

1.2. Rodzaje zabaw ze względu na treść i kierunek samorzutnej aktywności dziecka

Zabawa odkrywa bardzo ważną rolę w rozwoju dziecka. W niej właśnie wyraża się aktywność każdego dziecka, które dąży do zaspokojenia swoich potrzeb intelektualnych, społecznych, estetycznych i ruchowych. Ze względu na przejawiającą się w zabawie treść i kierunek samorzutnej aktywności dziecka wyróżnia się:

1. Zabawy manipulacyjne

2. Konstrukcyjne

3. Tematyczne

4. Badawcze

5. Ruchowe^⁶

Ad 1,2) zabawy manipulacyjno - konstrukcyjne

Zabawy manipulacyjno - konstrukcyjne zaspokajają potrzebę poznawania właściwości przedmiotów i ich wytwarzania. Są one domeną praktycznych doświadczeń dziecka, kształtujących w działaniu jego myślenie, pojęcia matematyczne, dostarczają doświadczeń będących podstawą wiedzy o przedmiotach i ich własnościach. Zabawy te rozbudzają zainteresowania i inwencję techniczną.

Poziom możliwości konstrukcyjnych bardzo zależy od tego czy miało ono dostęp do klocków, do piasków i innych materiałów. W przedszkolu część dzieci 3-letnich bawi się więc podobnie jak 2-latki. Dostawiają jeden klocek do drugiego, budują wieżę, próbują stawiać babki z piasku. Trzylatek jednak, który nie ma pod tym względem zaległości, na ogół potrafi już coś ulepić czy ustawić, co nazwie domkiem, gniazdkiem, płotkiem.

Zabawy konstrukcyjne polegają na tworzeniu "dzieła" z dowolnego materiału. W zabawach manipulacyjnych dziecko nie spostrzega swojego wytworu, który najczęściej powstaje przypadkowo. "Z manipulacji, która jest tylko kształtowaniem funkcji, dziecko przechodzi w fazę tworzenia przedmiotów (np. wybuduje dom, wieżę, garaż). Fakt taki jest sygnałem, że zabawa przechodzi w twórcze działanie."^⁷

Zabawy konstrukcyjne zaspokajają potrzebę tworzenia, rozwijają wyobraźnię przestrzenną, pomysłowość, inwencję twórczą. Uczą zgodnego współdziałania w grupie, oraz (co jest najważniejsze) zaspokajają naturalną ciekawość dziecka.^⁸

Ad 3) zabawy tematyczne

Zabawy tematyczne dzieci to taki rodzaj ich działalności, w której one odtwarzają, rzeczywistość otaczającego świata, a w szczególności działania ludzi dorosłych, ich życie i stosunki społeczne. W treści zabaw tematycznych występują te elementy rzeczywistości, które pobudziły dziecko uczuciowo i zaciekawiły je.^⁹

W treści zabaw tematycznych występują te elementy rzeczywistości, które pobudziły uczuciowość dziecka i jego ciekawość. Dziecko przyswaja sobie tę rzeczywistość, naśladuje ją i przetwarza, posługując się zazwyczaj zabawkami, a także różnymi przedmiotami, które pod jakimś względem przypominają to, czego mu w danej zabawie potrzeba. Dlatego patyk może służyć jako termometr lekarski, luneta, karabin, zaś drobne kamyki, zastępują cukierki, pieniądze, pieczywo itd. Rzeczywiste cechy przedmiotów uzupełnia wyobraźnia, która w zabawach tematycznych znajduje pole wyrażania się.

Zabawy tematyczne dzieci rozwijają się etapami. Trzylatki naśladują zazwyczaj jakąś jedną wybraną czynność, np. "golą się" klockiem, syczą jak lokomotywa, układają lalki do snu. Treść zabaw czerpią 3-latki, a także i 4-latki z najbliższego otoczenia - bawią się w to, co znają z własnego doświadczenia i obserwacji.

Zabawy tematyczne "są swoistą formą działalności, w której dziecko w postaci zabawowej wprowadza w czyn, to co wcześniej zaobserwowało, poznało i przeżyło, czego dowiedziało się i doświadczyło.^¹⁰

"W zabawach tematycznych dziecko wciela się w jakąś rolę i jest to środek do poznania i zrozumienia drugiej osoby. W rozwoju społecznym dziecka jest to bardzo duże osiągnięcie i sprzyja przezwyciężeniu egocentryzmu."^¹¹

Ad 4) Zabawy badawcze

Zabawy te polegają na robieniu przez dziecko różnych doświadczeń. Dziecko bierze w tych zabawach rzeczywistość jakby "do ręki", bada własności różnych rzeczy i zjawisk, zaspokajając tym swoją intelektualną ciekawość, doznając rozlicznych wrażeń, również estetycznych, zastanawia się bada np.: Jak dźwięczy stukanie w kratę ogrodzenia pręcikiem, a jak drewienkiem? Jak się ustawić, żeby wiatraczek kręcił się na wietrze? Jak brnąć przez zasypane jesiennymi liśćmi ścieżki, żeby robiła się "droga"?

Zabawy badawcze to te, które irytują dorosłych, bo dziecko "wszystko rusza", "wszędzie go pełno".

Ad 5) Zabawy ruchowe

Zaspokajają one samorzutną potrzebę ruchu, nabywania zręczności, Dzieci biegają, skaczą na jednej nodze, chodzą na piętach, noszą krążek na głowie, ćwiczą równowagę chodząc po przewróconej kłodzie drzewa, skaczą przez przeszkody, wspinają się itp.

Są zabawy, w których z punktu widzenia dziecka ruch jest głównym celem, poza tym jednak ruch towarzyszy różnym rodzajom zabawy, zwłaszcza gdy odbywają się one na wolnej przestrzeni, na powietrzu. Dzieci zaspokajają potrzebę ruchu, gdy budują z klocków, bawią się piaskiem, spacerują z lalkami, naśladują zwierzęta, samochody, maszyny.

Każdy z wymienionych rodzajów zabaw ma swoje wartości. Poziom zabaw dzieci w obrębie różnych rodzajów zależy od wieku, temperamentu, uzdolnień, od wpływów wychowawczych. Żeby zabawa wpływała w sposób prawidłowy na rozwój psychiczny i fizyczny trzeba jej zapewnić odpowiednie warunki materialne i społeczne.

Zabawy tematyczne możemy określić następującymi terminami: zabawy iluzyjne, zabawy dramatyczne, zabawy, naśladowcze i odtwórcze, zabawy w role, zabawy twórcze. Jednakże każdy z terminów oznacza, że są to zabawy na jakiś temat. Temat zabawy zwykle pojawia się niespodziewanie, powstaje na tle sytuacji w jakiej znalazły się dzieci. Dzieci często używają terminu "bawimy się w..." - to określenie zawiera w sobie aspekt społeczny. Dzięki zabawom tematycznym dziecko zaspokaja swoje potrzeby emocjonalne. Przeżywane napięcia i różne emocje w świecie realnym - pozytywne, jak i negatywne - często bywają przenoszone w świat fikcyjnych postaci. Wówczas dziecko może rozładować swoje napięcie emocjonalne, którego by nie potrafiło zniwelować w realnej sytuacji.^¹²

Podczas zabaw tematycznych dzieci używają wielu przedmiotów i zabawek, którym nadają znaczenie symboliczne, tj. nadają im szczególny, umowny sens w zależności od celu i treści zabawy. Oznacza to, że dziecko, dokonuje selekcji rekwizytów, czasami na zasadzie podobieństwa do rzeczywistości, niekiedy na zasadzie ich funkcjonalności. Wraz z rozwojem wyobraźni wzrasta pomysłowość dzieci przy wykorzystywaniu przedmiotów podczas zabawy.

Zabawa tematyczna odgrywa w rozwoju dziecka rolę bardzo wielostronną - oddziałuje na rozwój poznawczy, wpływa na sferę emocjonalno - motywacyjną jak również kształtuje osobowość bawiącego się dziecka. M. Tyszkowa uporządkowała te różnorodne sfery oddziaływania zabawy na rozwój dziecka w sposób następujący:

Zabawa stanowi tę formę działalności dziecka, dzięki której może ono odtwarzając i przetwarzając treść swoich doświadczeń w świecie realnym, przeżywać je na nowo po wielokroć i poddawać opracowaniu od strony poznawczej, uczuciowej i wartościującej. Dzięki temu możliwe staje się włączenie tych doświadczeń do zasobów pamięci trwałej oraz do systemu psychicznego dziecka.
Zabawa dziecka odgrywa istotną rolę w procesie kształtowania się jego czynności symbolicznych. Odtwarzanie rzeczywistości w zabawie dokonuje się w sposób symboliczny i umowny. Dziecko odtwarza znane sobie przedmioty i zdarzenia przy użyciu przedmiotów zastępczych oraz za pomocą własnych działań na niby. Wprowadza je to w świat czynności symbolicznych w odpowiedzi właściwych dla wewnątrzpsychicznej aktywności człowieka. Przedmiotem tej aktywności jest odbiór, kodowanie i transformacja oraz przekazywanie informacji przy użyciu znaków (symboli) i przenoszonych przez nie znaczeń (...)
Wydobycie własnych doświadczeń dziecka w świecie realnym na zewnątrz i ich materializacja umożliwia też pełniejsze przeżycie uczuciowe zaobserwowanych sytuacji i zdarzeń. Głębsze poznanie - poprzez przeżycie - pozwala też na uwolnienie się napięć i lęków związanych nieuchronnie z nieznanym w świecie i w sobie. Jedynie bowiem w zabawie dzieci są w stanie uporządkować w pewien sposób swoje przeżycia i choćby ich część wykorzystać dla własnego rozwoju.
W zabawie dziecko w sposób najpełniejszy odczuwa i kształtuje swoją podmiotowość. Jest w niej twórcą zabawowej przestrzeni wyobrażeniowej i sprawcą tego wszystkiego, co się w niej odbywa.
W miarę jak zabawy przybierają formę działań grupowych, zabawa tematyczna wymaga przyjmowania wcześniej uzgodnionych reguł postępowania, rozdziału ról, konwencji dotyczącej przestrzeni zabawowej, jak również używanych w niej przedmiotów zastępczych itp. Sprzyja to kształtowaniu się decentracji, więc gotowości do wychodzenia poza własny egocentryzm, także poznawczy; uczy stosowania negocjacji w kształtowaniu współdziałania oraz samodyscypliny w stosowaniu przyjętych reguł postępowania. Zabawa ma więc swój udział w rozwoju społecznym dziecka.
Zabawa dziecka ma też charakter twórczy i sprzyja rozwojowi aktywności twórczej w różnych dziedzinach.

Rola w zabawie jest elementem sprzyjającym aktywności dziecka. Poprzez podjęcie roli dziecko znajduje się na dwóch płaszczyznach: rzeczywistej i fikcyjnej. Podejmuje się czynności, których naprawdę jeszcze nigdy nie wykonywało i wykonywać nie potrafi, ale chciałoby je powtórzyć za kimś, tak jak to sobie wyobraża, projektuje. Rola daje dziecku satysfakcję wykonywania czynności jeszcze nieosiągalnych lecz wymarzonych. Daje poczucie swobody i pozwala dziecku wyjść poza ramy rzeczywistości związanej z realnością przez swoje źródło społeczne. Dziecko, aby się rozwijać musi się bawić, należy stwarzać mu warunki do aktywnej i twórczej zabawy.

Źródłem tematów do zabaw tematycznych jest zawsze życie codzienne, w którym dziecko uczestniczy i obserwuje różne sytuacje. Dzieci podpatrują przede wszystkim czynności ludzi dorosłych, sposoby ich zachowania się, gesty, mowę itp. Zebrane z obserwacji wiadomości dziecko przechowuje w swojej znakomitej pamięci i wykorzystuje w zabawach. Kiedy mówimy, że zabawa jest odzwierciedleniem życia społecznego, to mamy na myśli właśnie przede wszystkim zabawy tematyczne.

Już w drugim roku życia dzieci potrafią odtworzyć niektóre sceny z życia dorosłych. Obecnie w trzecim roku życia zabawy tematyczne, są o wiele bogatsze w szczegóły, mają szerszy wachlarz tematyczny, są bardziej pomysłowe, głębsze przeżyciowo, precyzyjniejsze w wykonaniu.

W trzecim roku życia (szczególnie w miesiącach końcowych) dzieci odtwarzają w zabawach tematycznych nie tylko pojedyncze czynności lub ich szeregi należące do tego samego tematu, lecz potrafią odtwarzać również całe łańcuchy czynności, należące do złożonego kompleksu tematycznego. Takie złożone zabawy dowodzą nie tylko bogactwa wiedzy praktycznej dzieci trzyletnich, ale też bujnej wyobraźni i umiejętności myślowego organizowania czynności w logiczny ciąg.

Badania wykazały, że pomysłowość i inicjatywa dzieci w zabawach tematycznych rozwija się znacznie szybciej, gdy pewien udział mają w nich osoby dorosłe, które umiejętnie inspirują i podsycają zabawę.

W drugiej połowie trzeciego roku życia zabawy tematyczne zaczynają nabierać specyficznych cech, które dają podstawę do zmiany ich nazwy na zabawy w role. Zabawa w role polega na udawaniu czynności ludzi dorosłych w taki sposób jakby dziecko przeżywało, grało określoną rolę. Dzieci w jakiejś mierze zdają sobie sprawę, że bawią się w mamę, w lekarza, w kierowcę itp. Równocześnie ich wypowiedzi w czasie zabawy i naśladowanie brzmienia głosu zdają się dowodzić, że dzieci czują się w danej chwili kimś, kogo naśladują. Warto też zauważyć, że w toku odgrywania ról, dzieci często uzupełniają wyobraźnią braki w posiadanych rekwizytach. Na przykład karmiąc lalkę mówią o zupie lub mleku chociaż w naczyniu nie ma śladu tych potraw. Dzieci dbają o to, ba zabawa zawierała wszystkie potrzebne elementy i dokładnie odtwarzała rzeczywistą sytuację. Dokładność w tym wypadku zależy od tego, co i ile dziecko pamięta i potrafi naśladować, np. zabawa w rolę lekarza. Dziecko otrzymało przybory potrzebne do zabawy i posługuje się nimi. Zakłada słuchawki na uszy, osłuchuje lalkę, robi jej zastrzyk. Wie z dotychczasowych obserwacji, że lekarz, badając przykłada słuchawkę właśnie do tułowia, a zastrzyk robi się w pośladek. Dziecko nie dba o to, że w słuchawkach nic nie słychać, a igła nie zagłębia się w ciele lalki, zadowala się samym odtworzeniem czynności. ^¹³

Rozwój zabaw tematycznych polega na:

- rozszerzeniu kręgu tematów i ról podejmowanych przez dziecko,

- coraz bardziej twórczym ich wykorzystaniu dla konstruowania akcji i jej kolejnych epizodów,

- wydłużenia czasu rwania zabawy,

- przejściu od zabawy indywidualnej do zespołowej,

- wzrastającym znaczeniu mowy i języka w kreowaniu akcji zabawy,

- coraz silniejszych związkach zabaw z życiem społecznym.

Cechy zabaw tematycznych dziecka w wieku przedszkolnym

W każdej zabawie tematycznej występuje moment przyjęcia jakiejś roli, naśladowania, tworzenia, udawania kogoś, a więc tworzenia fikcji. W zabawach tych dzieci wprowadzają w czyn to, co zaobserwowały, poznały, przeżyły, czego dowiedziały się i doświadczyły. Dzieci nie posiadają jeszcze umiejętności dokonywania oceny co złe, a co dobre, więc naśladują czasem rzeczy negatywne.

Cechy zabaw tematycznych:

1. Zabawy tematyczne mają charakter przede wszystkim odtwórczy i służą ugruntowaniu umiejętności naśladowania czynności życia codziennego podpatrzonych u dorosłych.

2. Czynności wykonywane w zabawie tematycznej nabierają charakteru coraz bardziej realnego.

3. Zarysowuje się również aspekt społeczny: dzieci próbują utożsamić się z osobami dorosłymi (w ramach dotychczasowych doświadczeń), zaczynają "wchodzić" w role społeczne i uczyć się je "pełnić."

4. Autentyzm działań (naturalnie w granicach zapewniających bezpieczeństwo dziecku) wymaga zastosowania elementów zabawowych odpowiadających w miarę możności średniej wielkości rzeczywistej przedmiotów znajdujących zastosowanie w życiu dorosłych np. niewielkich garnków, czajnika, talerzyków, łyżek oraz atrap jarzyn, owoców, pieczywa.^¹⁴

Rolę zabawy, a szczególnie zabawy w role we wszechstronnym rozwoju dziecka podkreśla Elkonin. Szczególną rolę w rozwoju dziecka upatruje się w zabawach w role, których forma i struktura ulega zmianom pod wpływem jego rozwoju. Zmiany w zabawie tematycznej związane są z wiekiem i doświadczeniem dziecka. Są to zabawy, w których dziecko sobie i innym osobom lub przedmiotom nadaje pewne role. U podstaw poszerzania się kręgu przedmiotów leży "odkrycie" przez dziecko nowego świata, świata dorosłych z ich działalnością, funkcjami i stosunkami. W trakcie rozwoju afekt dziecka przenosi się z przedmiotu na człowieka, którego działanie postrzega ono jako wzorzec. Łatwość przyjmowania na siebie roli dorosłego świadczy o natężeniu tego afektu. Również przedmioty - zabawki - i działania z nimi obecne zostają włączone do nowego systemu stosunków dziecka do rzeczywistości, nabierając tym samym nowego sensu.

Nie znając jeszcze stosunków społecznych dorosłych, ich funkcji społecznych oraz sensu działania dziecko działa zgodnie ze swym pragnieniem, obiektywnie stawia siebie w sytuacji dorosłego. Jednocześnie odbywa się emocjonalno - czynnościowa orientacja w stosunkach dorosłych, sensach, działalności, gdzie intelekt postępuje za owym przeżyciem. Dążenie do bycia dorosłym staje się nowym motywem dziecka.

Pod koniec okresu przedszkolnego motywy uzyskują konkretną formę - pragnienie wstąpienia do szkoły. Tak więc zabawa w role odgrywa istotną rolę w rozwoju motywacji i potrzeb dziecka. Elkonin twierdzi, "że właśnie w zabawie dokonuje się przejście od motywów, mających formę przedświadomych, afektywnie zabarwionych bezpośrednich pragnień, do motywów, mających formę uogólnionych zamierzeń, stojących na pograniczu świadomości."^¹⁵

Podkreśla się też często znaczenie zabaw tematycznych dla rozwoju wyobraźni. "Świat rzeczywisty przedstawiony w zabawach tematycznych zawsze jest pełen luk i nieznajomości rzeczy, ale dziecko nie pozostawia go takim, lecz za pomocą wyobraźni uzupełnia go w całościowy strukturalnie obraz, a tym sposobem pobudza wyobraźnię do nieustannego wysiłku i doskonali jej żywotność." (Wyner, 1971, s. 356)

Zabawy tematyczne zaliczane są do najbardziej typowych zabaw dzieci w wieku przedszkolnym. Przedszkolaki lubią bawić się w coś lub kogoś. Z dużym zaciekawieniem przyglądają się zachowaniom dorosłych, zbierając w ten sposób treść do zabawy. W toku gromadzenia tych treści bierze udział m.in. uwaga, pamięć, wyobraźnia. Dziecko dzięki wyobraźni jest w stanie odtwarzać przeżycia i doświadczenia, a także tworzyć nowe treści.

Jeśli chodzi o zabawki do zabaw tematycznych można powiedzieć, że są wśród nich zabawki pierwszej potrzeby. Należy do nich lalka (a za nią - miś), jej gospodarstwo domowe oraz środki lokomocji - wózek, samochód, kolej, samolot.

Prócz tego każde przedszkole powinno mieć zabawki nawiązujące do treści charakterystycznych dla danego środowiska. Na wsi będą to maszyny rolnicze, figurki zwierząt domowych, w dużych miastach trolejbusy, tramwaje, w miejscowościach położonych blisko rzeki i nad morzem - łodzie, kutry, statki, - na Śląsku - lalki w ubraniu górnika, zaś wszędzie, gdzie się dużo buduje - maszyny budowlane.

Zabawki dla zabaw tematycznych najmłodszych dzieci nie powinny być zbyt rozmaite, ale powinno być dużo jednakowych, aby starczyło dla wielu dzieci bawiących się przeważnie oddzielnie.^¹⁶

Jaka zabawka jest najlepsza dla dziecka?

Trudno o jednoznaczną odpowiedź. Dobra zabawka powinna być:

- dostosowana do wieku i możliwości psycho-fizycznych dziecka,

- wykonana estetycznie i starannie,

- ciekawa dla dziecka,

- funkcjonalna i bezpieczna.

Zabawy w role są więc terenem, na którym dziecko w sposób bezpieczny, ufnie uczy się zachowań społecznych. "Są swoistą formą działalności, w której dziecko w postaci zabawowej wprowadza w czyn to, co wcześniej zaobserwowało, poznało i przeżyło, czego dowiedziało się i doświadczyło. Świadczy to o istnieniu wewnętrznej potrzeby naśladowania i powtarzania wszystkiego, co dzieje się w środowisku dziecka."^¹⁷

Jaka jest rola rodziców w zabawie dziecka?

zapewnienie właściwych warunków zabawy przez dostarczenie dziecku potrzebnych materiałów i zabawek, wydzielenie miejsca do zabawy, zaplanowanie czasu przeznaczonego na zabawę,
stworzenie odpowiedniej atmosfery podczas zabawy - spokój, zainteresowanie jej przebiegiem, życzliwe potraktowanie problemów podczas zabawy i pomoc w ich rozwiązaniu,
zachęcanie dziecka do wytrwałości, koncentracji uwagi oraz planowania przebiegu zabawy, chwalenie za dobrze zorganizowaną zabawę,
podsuwanie wzorów zabaw, szczególnie młodszym dzieciom,
przyzwyczajanie do porządkowania zabawek po zakończeniu zabawy,
obserwacja zachowań bawiącego się dziecka i konsultowanie zaobserwowanych trudności z nauczycielem lub specjalistą.

Zabawa niewątpliwie kształtuje rozwój dziecka, jednakże owo kształtowanie rozwoju ma bardziej dojrzały przebieg, jeśli rodzice są zaangażowani w zabawę. Aktywne uczestnictwo rodziców oraz zachęcanie dziecka do działania nie tylko wydłużają czas zabawy, ale również podnoszą jej poziom. Istnieją poważne różnice w poziomie zabawy pomiędzy dziećmi bawiącymi się z matkami, a tymi, które bawiły się samotnie. Ważnym czynnikiem podnoszącym poziom zabawy, jest nie tyle sama obecność rodzica, co charakter jego zaangażowania w sytuacji zabawowej z dzieckiem.

Rodzic przez swoje aktywne uczestnictwo w z

1 R. Trześniowski, Zabawa w życiu i rozwoju dziecka, Wyd. Sport i Turystyka Warszawa 1983, s. 11

2 J. Huining Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury Wydawnictwo Czytelnik Warszawa 1985, s. 2

3 R. Zimmer, Sport i Zabawa w Przedszkolu, Marshal Wrocław 1998 s.9

4 Appelt, K. Wiek poniemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziecka? W: A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa (s. 95 - 130) 2005 Gdańsk: GWP.

5 E. Hurlock, Rozwój dziecka, PWN, Warszawa 1980 s. 16

6 M. Kwiatkowska, Z. Topińska, Pedagogika przedszkolna, WSiP, Warszawa 1978, s 36

7 M. Dudzińska, Wychowanie i nauczanie w przedszkolu, WSiP, Kraków 1983, s 7

8 Z. Bogdanowicz, Gry i zabawy dla dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1990, s 6

9 M. Kwiatkowska, Z. Topińska, Pedagogika przedszkolna, WSiP, Warszawa 1978, s 44

10 I. Dudzińska, Wychowanie i nauczanie w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1983, s. 8

11 W. Hajnicz, Rozwój organizacji zabaw dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1992, s. 78

12 M. Tyszkowa, Rola zabawy tematycznej w rozwoju psychiki dziecka, Wychowanie w Przedszkolu 1990 s. 44

13 E. Franus, Rozwój małego dziecka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1972, s. 140 - 144

14 J. Poznańska, Z. Wierzejska, E. Zygmunciak, Wskazania wychowawcze do pracy z małym dzieckiem w placówkach wychowania zbiorowego, Warszawa 1988, s. 183

15 E. Elkonin, Psychologia zabawy, WSiP, Warszawa 1984 s. 358

16 M. Kwiatkowska, Z. Topińska, Metodyka wychowania przedszkolnego, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1972, s. 54 - 55

17 I. Dudzińska, Metodyka wychowania w przedszkolu, cz. 1, WSiP, Warszawa 1981, s. 19