Istota i założenie monopolu pełnego /czystego/ jako drugiej skrajnej struktury runku.

Co to jest monopol?

To pytanie może wydawać się dziwne, ponieważ odpowiedź zdaje się oczywista. Monopol istnieje, gdy jest tylko jedno przedsiębiorstwo w gałęzi.

Jednak to, czy daną gałąź można sklasyfikować jako monopol, nie zawsze jest jasne. Zależy to od tego, jak wąsko zdefiniowana jest gałąź. Na przykład, w filmie Moda na sukces firma Forrester ma monopol na pewnego rodzaju tkaninę , lecz nie ma monopolu na wszystkie. Firma świadcząca usługi kolejowe może mieć monopol na przewozy kolejowe między dwoma miastami, lecz nie ma monopolu na inne środki transpor­tu. Ludzie mogą podróżować także autobusem lub samolotem. Mogą też używać własnych samochodów.

Granice gałęzi są przeważnie dość dowolnie określone. To co jest najważniej­sze dla przedsiębiorstwa, to wielkość siły monopolowej, ta zaś zależy od bliskości substytutów produkowanych przez rywalizujące gałęzie. W wielu krajach istnieje jeden, monopolistyczny dostawca energii elektrycznej. Jako taki nie ma on konkurentów w dostarczaniu energii na oświetlenie i zasilanie wielu urządzeń gospodarstwa domowego, lecz w przypadku dostaw energii do ogrzewania miesz­kań ma poważnych rywali w postaci dostawców gazu, ropy naftowej i węgla.

Bariery wejścia

Aby przedsiębiorstwo mogło utrzymać pozycję monopolową na określonym rynku, muszą istnieć bariery wejścia dla nowych firm. Jak zobaczymy później, bariery istnieją także w warunkach oligopolu, jednak w przypadku monopolu muszą być wystarczająco wysokie, aby całkowicie zablokować wejście nowych przedsię­biorstw. Bariery mogą mieć różne formy.

Korzyści skali.

Jeśli koszty przeciętne monopolisty spadają wraz ze wzrostem produkcji aż do momentu, gdy produkcja zaspokoi całość rynku, to gałąź może nie być w stanie pomieścić więcej niż jednego producenta. Ten przypadek jest znany jako monopol naturalny. Jest to szczególnie prawdopodobne, jeśli rynek jest mały. Na przykład, dwa przedsiębiorstwa autobusowe mogą się okazać nierentowne, jeśli obsługiwałyby te same linie, gdyż każde z nich miałoby tylko w połowie wypełnione autobusy oba byłyby nierentowne. Natomiast jedno przedsiębiorstwo, z pozycją monopolisty na tych liniach, może osiągnąć zysk.

Jeżeli nawet rynek może pomieścić więcej niż jedną firmę, to nowe przedsię­biorstwo raczej nie rozpocznie produkcji na bardzo dużą skalę. Monopolista, który realizuje już korzyści skali, może bowiem obniżyć cenę poniżej kosztów nowego przedsiębiorstwa i doprowadzić do jego wycofania się. Jeśli jednak przybyszem jest duża firma, mająca jednocześnie dobrą pozycję w innej gałęzi, może ona wy­trzymać te szykany.

Zróżnicowanie produktu i lojalność wobec marki.

Jeśli przedsiębiorstwo produku­je wyraźnie zróżnicowany tzn. zindywidualizowany produkt, a konsument łączy dany produkt z określoną marką, to będzie bardzo trudno nowej firmie przebić się na ten rynek. Bariera ta może się pojawić nawet wówczas, gdy rynek jest potencjalnie wystarczająco duży dla dwóch firm, z których każda mogłaby wykorzystać w pełni wszelkie możliwe do uzyskania korzyści skali. Innymi słowy, problemem dla nowego przedsiębiorstwa nie jest zdolność do produkcji po wystarczająco niskich kosztach, lecz zdolność wytworzenia produktu wystarczająco atrakcyjnego dla konsumentów, którzy są lojalni wobec znanej im marki.

Niższe koszty ustabilizowanego przedsiębiorstwa.

Ustabilizowany monopolista prawdopodobnie zdążył rozwinąć wyspecjalizowane umiejętności produkcyjne i marketingowe. Jest on najlepiej obeznany z techniką produkcji i ma ułożone stosunki z zaufanymi i tanimi dostawcami. Ma prawdopodobnie dostęp do tańszego kredytu. Produkuje zatem na niższej krzywej kosztów. Nowym firmom jest więc trudno konkurować i prawdopodobnie przegrają ewentualną wojnę cenową.

Posiadanie lub kontrola kluczowych czynników produkcji.

Jeżeli dane przedsię­biorstwo zarządza podażą ważnych czynników wytwórczych (np. będąc jedynym dostawcą pewnych komponentów do produkcji), to może odmówić dostępu do tych czynników potencjalnym konkurentom.

Posiadanie lub kontrola sieci sprzedaży hurtowej lub detalicznej.

Podobnie, jeśli przedsiębiorstwo kontroluje sieć sprzedaży danego produktu, to może uniemożliwić potencjalnym rywalom dostęp do konsumentów.

Ochrona prawna.

Pozycja monopolowa przedsiębiorstwa może być chroniona poprzez patenty na ważniejsze procesy produkcyjne, prawa autorskie, różne formy zezwoleń (np. przyznanie licencji na określony produkt tylko jednej firmie) oraz za pomocą ceł importowych i innych ograniczeń konkurencji zagranicznej.

Taktyki agresywne.

Podjęcie lub groźba wojny cenowej

Ustabilizowany monopolista jest prawdopodobnie w stanie wytrzymać straty przez dłuższy okres niż nowo powstająca firma. Może zatem rozpocząć wojnę cenową, podjąć szeroką kampanię reklamową, zaoferować atrak­cyjne usługi posprzedażne, wprowadzić nowe odmiany produktu itp.

Odstraszanie.

Monopolista może się uciekać do różnych sposobów nękania nowego przybysza, legalnych lub nielegalnych, aby tylko doprowadzić do jego wyjścia.

Fuzje i przejęcia.

Monopolista może złożyć ofertę wykupu każdej nowej firmy. Sama groźba przejęcia może zniechęcać nowych przybyszy.

Z przejawami praktyk monopolistycznych mamy do czynienia częściej, niż się nam wydaje, ponieważ granice przestrzenne rynku są nieokreślone. monopolistą w komunikacji kolejowej w Polsce jest PKP. W podróży autobusem na określonej trasie w kraju lub za granicą często jesteśmy skazani na usługi jednego przewoźnika. Piekarnia w małym miasteczku, jedyny sklepik spożywczy w małej wiosce, kiosk warzywniczy na osiedlu, jeden bufet studencki w budynku szkoły - to także w pewnym sensie monopoliści na lokalnym mini rynku.

Równowaga monopolu

Monopolista jest jedynym dostawcą określ­onego produktu na danym rynku. Jest jedynym przedsiębiorstwem w danej gałęzi - wypełniającym całą gałąź. Równowaga monopolisty jest więc zarazem równowagą gałęzi przezeń reprezentowanej. Jak każde przedsiębiorstwo maksymalizujące wynik finansowy , monopolista wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym.

Układ kosztów w przedsiębiorstwie monopolistycznym może być podo­bny jak w przedsiębiorstwie, wolnokonkurencyjnym (choć przy dużo więk­szej skali produkcji). Tym, co odróżnia model równowagi monopolu, jest malejąca krzywa popytu i w konsekwencji - opadająca ze wzrostem rozmiarów produkcji linia ceny.

Krzywa popytu indywidualnego w warunkach monopolu.

Dla przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego cena jest dana z zewnątrz, ustala się ona na rynku zależnie od stosunku łącznej podaży danego produktu i łącznego popytu rynkowego; przedsiębiorstwo wolnokonkuren­cyjne nie ma wpływu na poziom ceny. Jak pamiętamy w modelu konkurencji doskonałej, popyt na produkty przedsiębiorstwa ma postać funkcji doskonale elastycznej. Natomiast popyt na produkty całej gałęzi przemysłu jest ujemnie nachyloną krzywą popytu.

Rynek Firma

Całkowicie inna jest sytuacja przedsiębiorstwa będącego monopolem Monopolista jest jedynym na rynku przedsiębiorstwem dostarczającym dany towar czy usługę. Ponieważ nie ma na swoim rynku konkurentów zatem krzywa popytu rynkowego na dany towar jest jednocześnie jego indywidualną krzywą popytu.

Będąc wyłącznym dostawcą danego towaru na danym rynku, monopolista ma do czynienia z ujemnie nachyloną krzywą popytu, a to oznacza, że musi się liczyć z ograniczoną chłonnością rynku i normalną reakcją nabywców na zmiany ceny. Może sprzedać mało po wysokiej cenie lub sprzedać więcej, ale po niższej cenie. Nie może nato­miast sprzedać każdej ilości po tej samej cenie.

Różnicowanie ceny (dyskryminacja cenowa)

Na rynku doskonale konkurencyjnym pozioma krzywa popytu indywidualnego wskazywała, że producent może sprzedać całość swojej produkcji po stałej cenie, a zatem każdy dodatkowy nabywca kupuje dodatkową jednostkę danego towaru po takiej samej cenie. W przypadku monopolu sytuacja może wyglądać inaczej.

Opadająca krzywa popytu sugeruje, że jeżeli monopolista chce zwiększyć sprzedaż, musi obniżyć ceny dla wszystkich kupujących. Niekiedy jednak monopole są tak silne, że w przeciwieństwie do przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego, które musi sprzedawać swój produkt po jednolitej cenie, mogą różnicować ceny, czyli sprzedawać różnym nabywcom ( w tym samym miejscu i czasie) ten sam produkt po różnych cenach.. Taką praktykę nazywamy różnicowaniem cen (lub dyskryminacją cenową).

Dyskryminacja cenowa jest szeroko stosowaną praktyką w dzisiejszej gospodarce. Oto niektóre jej przykłady:

• Upusty cenowe dla studentów i osób starszych

• Produkt sprzedawany w większych ilościach ma niższą cenę

• Sprzedaż produktów w handlu detalicznym jest droższa niż w handlu hurtowym

• Linie lotnicze sprzedają bilety na ten sam lot w różnych cenach

• Prenumerata jest tańsza aniżeli zakupy pojedynczych egzemplarzy

Rodzaje dyskryminacji

W literaturze ekonomicznej przyjęło się za A.C. Pigou* (1877–1955) rozróżnianie trzech rodzajów dyskryminacji cenowej: dyskryminacji pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia.

Dyskryminacja pierwszego stopnia polega na różnicowaniu cen w zależności od nabywcy. Każdemu kupu­jącemu narzuca się inną cenę. Mamy wówczas do czynienia z dyskry­minacją doskonałą

Dyskryminacja drugiego stopnia nazywana jest dyskryminacją ilościową (nieliniową). Polega ona na różnicowaniu cen zakupu w zależności od ilości kupowanego towaru. Jej przykładem może być sprzedaż z rabatem ilościowym.

Dyskryminacji trzeciego stopnia to sprzedaż tego samego produktu różnym grupom nabywców po różnych cenach. Stosujące różnicowanie cen przedsiębiorstwo pobiera różną cenę za swój towar na wydzielonych przez producenta segmentach rynku, mimo iż koszty produkcji i obsługi każdej grupy klientów są jednakowe.

Różnicowania cen a różnicowanie produktów

Na zakończenie warto wspomnieć, ze przedsiębiorstwa różnicujące ceny często maskują to pewnym zróżnicowaniem produktu lub usługi - przynajmniej rzucających się w oczy, zewnętrznych cech (opakowanie, nazwa handlowa, model itp.).

W przypadku, gdy odmiany produktu oferowane poszczególnym grupom nabywców wykazują istotne różnice jakościowe, należałoby mówić ra­czej o różnicowaniu produktu, a nie o różnicowaniu cen tego samego wyrobu. W analizie monopolu, podobnie jak w doskonalej konkurencji zakładamy, że monopol produkuje i dostarcza produkt jednorodny. Gdy produkt jest zróżnicowany i dostarczany przez większą ilość producentów będziemy mieć do czynienia z oligopolem lub konkurencji monopolistycznej