Sądownictwo (X w. - 1320)

Sąd monarszy (sąd państwowy)

• Władca najwyższym sędzią

• monarcha, wojewoda i kasztelan (z-cy), asesorzy, podsędek

• sąd książęcy (w dzielnicach); sąd in curia (na dworze) lub in colloqio (na wiecu)

• właściwość zupełna - każda sprawa oprócz ludności niewolniczej

• właściwość wyłączna - sprawy duchowieństwa i możnych (do XIII w.),

• XIII i XIV w sąd księcia wyłączny dla rycerstwa (szlachty) przywileje rycerskie (prawo nieodpowiednie),

• Przestępstwa przeciwko monarsze i państwu, skargi na urzędników, regalia, status osoby, zdrada państwa, obraza majestatu, potem także poddawanie zamku i spory publicznoprawne, sprawy o ziemię

Sąd kasztelański (sąd państwowy)

• Niższa instancja

• kasztelan (d. komes grodowy) w imieniu monarchy, sędzia grodowy (z-ca), asesorzy z lokalnych feudałów, komornik wzywający strony, sędzia targowy na targu

• sprawy poza zastrzeżonymi dla księcia; kasztelan miał obowiązek wykrywania przestępstw, ścigania podejrzanych, sądzenia ich karania we wszystkich sprawach nie zastrzeżonych dla sądu księcia.

• sprawy cywilne i sprawy karne w okręgach grodowych

• mógł orzekać karę śmierci, okaleczenia, konfiskaty mienia, kary mutylacyjne

• podlegała ludność kasztelanii; zanikają około lat 60 XV w. - powstają stany, rozwija się prawo nieodpowiednie; wiele grup społ. Przestaje mu podlegać

Sądy kościelne

• I poł. XIII w

• Prawo kanoniczne

• I instancja - sąd archidiakona; II - sąd biskupa;

• Sądownictwo we wszystkich sprawach (poza ziemią, gdzie pozwanym duchowny)

• Sądy inkwizycyjne do zwalczania herezji

Sąd prawa niemieckiego

• W miastach i wsiach lokowanych na prawie niemieckim ( zgodnie z zakresem uzyskanego immunitetu sądowego)

• Sprawy cywilne i karne ( poza zastrzeżonymi dla władcy i panów dominialnych)

• Sądy ławnicze o zróżnicowanej strukturze

• sprawy cywilne i sprawy karne w okręgach grodowych

• miejski- wójt+ławnicy; wiejski- sołtys+ławnicy

Sądownictwo (1320 - 1454)

1. zasada stanowości sądów (XIII w)- odrębne sądy dla każdego stanu

2. stany sądziły się własnym prawem

3. w poł. XV w znikły sądy kasztelańskie

4. ograniczenie kompetencji sądu wojewody

Sąd królewski

• król najwyższym sędzią (sądził w miejscu gdzie przebywał)

• wszystkie sprawy wnoszone bezpośrednio lub przez sądy niższe

• przyjazd króla powodował zawieszenie działalności lokalnych sądów; proces toczył się przed sądem królewskim

• sąd in curia (na dworze, zwany asesorskim; asesorzy (z-cy)) lub in colloqio (na wiecu)

• sąd komisarski - w celu rozwiązania konkretej sprawy poza miejscem pobytu monarchy

• wyroki zatwierdzane przez króla, gdy nie był obecny na sądzie

• był I instancji gdy spory pomiędzy stanami o uprawnienia

• sprawcy najcięższych przestępstw przeciwko panującemu, przestępstwa przeciwko władzom i sądom, skarbowi państwa, urzędnicze

• -sprawy najważniejsze sąd sejmowy

Sąd ziemski

• sędzia, podsędek, pisarz, woźny, asesorzy (4-6) - Małopolska; w Wielkopolsce dodatkowo starosta jako namiestnik króla, wojewoda, podkomorzy i chorąży-> jako asesorowie

• sąd wielkopolski miał charakter urzędniczy

• szlachecki sąd w dawnej Rzeczypospolitej.

• wywodził się z sądu książęcego na dworze i przez to miał status sądu monarchy,

• sąd podstawowy dla pozwanej szlachty osiadłej z wyjątkiem tych zastrzeżonych dla sądu grodzkiego (cztery artykuły grodzkie) oraz podkomorskiego. Sąd mógł uznać się niewładnym do orzekania w jakiejś sprawie, jeśli była bardzo skomplikowana, i odesłać ją do rozstrzygnięcia do sądu wiecowego, sejmikowego lub monarszego

• prowadził księgi sądowe i dokonywał wpisów

• działał w każdej ziemi i województwie

• objeżdżał on województwo i odbywał sesje w poszczególnych powiatach sądowych. Określone terminy, w których sądził sąd ziemski nazywano roczkami. Przywileje nieszawskie stanowiły, że w każdym powiecie mają się odbywać 4 sesje rocznie.

• W XV w znikli asesorowie, a kandydatów na sędziego, podsędka i pisarza wyznacza sejmik elekcyjny

Sąd grodzki ( starościński)

• starosta, podstarosta lub burgrabia (z-cy), sędzia grodzki, asesorzy, justycjariusz - pomocnik starosty

• sąd szlachecki w dawnej Rzeczypospolitej.

• wykształcił się z sądów małopolskich starostów grodowych na przełomie XIV i XV w.

• sądził wszystkie sprawy, w których pozwanym był szlachcic nieosiadły (gołota)

• sądził wszystkich w tzw. sprawach gardłowych z czterech artykułów grodzkich: (1) podpalenie, (2) napad na dom szlachcica, (3) rabunek na drodze publicznej i (4) porwanie dziewicy (zgwałcenie) -> określone w statucie warckim (1423 r)

• wykonywał wyroki innych sądów; przyjmował wpisy (zeznania) dotyczące przede wszystkim zmiany tytułu własności ziemi

• sądził w innych sprawach niezastrzeżonych, nietypowych (domniemanie kompetencji)

• urząd grodzki - sprawy niesporne, sądził stale; od XVIII w prawo wieczności (prawo przyjmowania wpisów wieczystych)

Sąd podkomorski

• podkomorzy lub jego zastępca, komornik

• podkomorzy wybierany na sejmikach (1 z 4 wybiera monarcha)

• sąd szlachecki w dawnej Rzeczypospolitej.

• ukształtował się w XIV w. na wzorzec czeski najpierw w Małopolsce, a później w XV w. w Wielkopolsce

• utrzymał się aż do końca I Rzeczypospolitej

• miał wyłączność na sprawy o granice nieruchomości między dobrami szlachty osiadłej

• zbierał się na polu, w miejscu wytyczenia granicy, znaki graniczne, mapy, teren

Sąd wiecowy

• wojewoda - Małopolska (starosta - Wielkopolska), kasztelan, sędzia, podsędek, pisarz

• sąd apelacyjny I Rzeczypospolitej, stanowiący instancję odwoławczą od wyroków sadów grodzkich i sądów ziemskich.

• wywodził się z sądu monarszego wiecowego (doba rozbicia dzielnicowego) i przez to miał status sądu monarszego, co było o tyle istotne, iż szlachta osiadła mogła być sądzona jedynie przez sąd monarszy.

• kompetencją rzeczową obejmował "sprawy ważniejsze" - (1) remisje od sądów ziemskich, (2) sprawy możnych, (3) sprawy dotyczące ziemi (dobra dziedziczne)

• miał być zwoływany minimum 3 razy do roku, a od statutów nieszawskich minimum 1 raz w roku w poszczególnych województwach

• ze względu na swój możnowładczy charakter, był zwalczany przez ogół szlachty i wypierany przez sąd sejmikowy.

• znika w ciągu XV w. - jego kompetencje przejęły sejmiki

Sądy kościelne

• zmiany

• wzrasta ranga sądów synodalnych ( podczas wizytacji biskupa)

• zasady wiary, dziesięcina

• edykt królewski (1424 r) - starostowie mają zapewnić egzekucję wyroków kościelnych

• 1437 r - sprawy wiary, sakramentów, praktyk religijnych, moralności

Sądy miejskie i wiejskie

• Sąd rady miejskiej - rajcowie pod przewodnictwem burmistrza; rada sama bądź z ławą; najważniejsze sprawy; ortyle - pouczenia prawne z Magdeburga; Kazimierz Wlk. powołał sąd leński dla wójtów i sołtysów z dóbr królewskich

• Sądy ławy wiejskiej - sołtys i ławnicy; apelacje do pana wsi; od XV w zamiast sołtysa wójt

Sądownictwo (1454 - 1795)

Trybunał Koronny

• Utworzony w 1578 r.

• Sad królewski zalany apelacjami -> utworzono sądy wiecowe w każdym powiecie -> 1563 r. jednorazowo utworzono sądy ostatniej instancji (przekazano zaległości z sądów królewskich)

• W 1578r Stefan Batory zrzekł się najwyższego sądownictwa (chciał zdobyć pieniądze na kampanię wojenną z Rosją) -> utworzono Trybunał Koronny

• Zbierał się w Lublinie lub Piotrkowie

• Reprezentanci szlachty co roku wybierani na sejmikach deputackich

• Na czele szlachty marszałek; na czele duchowieństwa prezydent

• W sprawach gdy jedną z stron był duchowny lub sprawa osoby świeckiej dotycząca spraw duchowych -> skład mieszany (iudicium mix tum)

• Apelacje ostatniej instancji

• Wyroków nie wolno podważać i zmieniać -> w rzeczywistości odwoływały sądy sejmowe lub trybunały kolejnej instancji

• W 1581 r. utworzono Trybunał Litewski

Sąd sejmowy

• król osobiście, senatorowie i kilku posłów (do końca XVI w)

• od około 1520 r. za Zygmunta Starego

• w czasie sesji sejmowej rozpatrywał ważniejsze sprawy kryminalne publiczne (oskarżenia o zdradę stanu, obrazę majestatu, zgwałcenie glejtu, przestępstwa zagrożone karą śmierci dla szlachcica oraz sprawy dotyczące przestępstw urzędniczych) oraz prywatne (zabójstwo, trucicielstwo, zmuszenie kobiety do małżeństwa), a także sprawy cywilne; sprawy ostatniej instancji

• rozstrzygał kwestie nie przewidziane prawem

• prawo łaski

• Orzeczenia sądu były ostateczne.

Sąd relacyjny

• król osobiście

• apelacje wnoszone przez szlachtę z lenn Rzeczypospolitej

• od XVII w spory o własność cerkwi i ich uposażeń

Sąd komisarski

• maleje rola

• od XVI w tylko spory pomiędzy domeną królewską a dobrami prywatnymi i kościelnymi

Sąd asesorski

• kanclerz lub podkanclerz, asesorowie (referendarze i urzędnicy królewskiej kancelarii), pisarz, sekretarz

• powstał w XVI w; pozytywna opinia

• asesoria - sąd królewski w I Rzeczypospolitej

• rozpatrywanie apelacji od sądów miast królewskich; spory graniczne dotyczące królewszczyzn

Sąd referendarski

• referendarz (tylko) - sąd jednostkowy, zawodowy (znawcy prawa), u boku króla

• miał własny aparat egzekucyjny - komisarze

• sąd dominialny króla dla chłopów zajmujących ziemie królewskie

• sprawy wnoszone przez chłopów z królewszczyzn przeciwko dzierżawcom i starostom

• sposób działania wykształcił się drogą praktyki, uproszczona procedura, luźne podejście do prawa i języka procedury (ruski, niemiecki, polski)

• sądem apelacyjnym dla sądu referendarskiego był sąd asesoryjny

Sądy kapturowe

• zwoływane na czas bezkrólewia

• działały do koronacji nowego króla, zaś elekt musiał zatwierdzić wydane przez nie wyroki

• były dwuinstancyjne - sąd konfederacji generalnej pełnił rolę sądu apelacyjnego

• sądziły kolegialnie i w przyspieszonym trybie

• przestępstwa przeciw bezpieczeństwu mienia lub osób, porządkowi publicznemu lub skierowane przeciwko Rzeczypospolitej

• Dopuszczały tortury

Sądy konfederackie

• zwoływane na czas bezkrólewia

• od II poł. XVII w

Sądy polubowne (kompromisarskie)

• sporne strony wybierają taką samą liczbę arbitrów

• wybierany jest superarbiter - na czele sądu

• zasada dyspozytywności - dowolny zapis stron

Sądy sejmikowe

• utworzone przez sejmiki ziemskie

Sądownictwo II RP

1. pozycję określały przepisy konstytucyjne

2. niezawisłe sądy organami wymiaru sprawiedliwości

3. w konstytucji kwietniowej podległe prezydentowi; eliminacja udziału przedstawicieli społeczeństwa z sądownictwa

4. zasada niezawisłości sędziów (kon. marcowa)

5. zasada nominacji sędziów z odstępstwem na rzecz sędziów pokoju, którzy mogli byś wybierani przez ludność (kon. marcowa)

6. zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości; pewne odstępstwa - przekazanie uprawnień sądom administracyjnym w pewnych sprawach (kon. marcowa i kwietniowa)

7. zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości ( w konstytucji marcowej -> sądy przysięgłych; w kwietniowej przemilczano i w 1928 zniesiono)

8. zasada wyłączenia z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności aktów ustawodawczych (kon. marcowa i kwietniowa)

9. zasada hierarchiczno instancyjnej budowy sądownictwa (podzielenie sądów na określone stopnie, między którymi występuje hierarchiczne podporządkowanie) -> prawo u ustroju sądów powszechnych z 1928 r.: I instancja - grodzki lub okręgowy; II - okręgowy lub Apelacyjny (dla Apelacyjnego Najwyższy jest II); III- Najwyższy

Sądy powszechne

• grodzki

• orzekały jednoosobowo

• drobne sprawy cywilne i karne

• pomoc sądowa innym sądom

• okręgowe

• I instancja w ważniejszych sprawach karnych i cywilnych

• II instancja - odwołania od sądów grodzkich

• Sprawy kolegialnie (3 osoby) lub jednoosobowo

• Dzieliły się na wydziały handlowe (sędzia okręgowy+2 ławników)

• apelacyjne

• II instancja odwołań od sądów okręgowych

• I instancja w sprawach szczególnych przekazanych przez ustawy

• Skład 3-osobowy, rzadko 1-osobowy

• Podział na wydziały

• Sąd Najwyższy

• Utworzono w 1919 r.

• Najwyższa instancja dla sądów powszechnych

• Rozstrzygał odwołania (kasacje) od sądów II instancji

• Orzekał w innych sprawach przekazanych przez ustawę

• Czuwanie nad jednolitością orzecznictwa sądowego

• Izby: Cywilna, Karna i dla spraw adwokatury (od 1938 r.)

• Skład 3-osobowy, 5, 7, cała izba lub zgromadzenie ogólne

Sądy szczególne

• wojskowe

• ustawa z 1919r. określiła ich strukturę; później znowelizowano

• usankcjonowała konstytucja marcowa

• podlegały nadzorowi Ministra Spraw Wojskowych

• sprawy osób wojskowych i pewien zakres cywilnych

• kodeksy wojskowe: karby i postępowania karnego

• pracy

• utworzono w 1928 r.

• sporne sprawy cywilne wynikające ze stosunku pracy

• sędzia zawodowy+2 ławników

• odwołania do sądów okręgowych

• wyznaniowe

• funkcjonowały na obszarze b. zaboru rosyjskiego

• spory w sprawach małżeńskich wyznawców określonych wyznań

Trybunał Stanu

• powstał w 1921 r.

• sądzenie osób pociągniętych przez Sejm do odpowiedzialności konstytucyjnej (prezydent i ministrowie)

• kary na podstawie kodeksu karnego

• przewodniczącym pierwszy prezes Sądu Najwyższego

• członkowie wybierani przez Sejm i Senat

• od 1935 r. jedynie 6 członków wybieranych przez prezydenta spoza składu parlamentu

Trybunał Kompetencyjny

• powołany w 1925 r.

• rozstrzyganie sporów pomiędzy organami administracji państwowej a sądami

• przewodniczącego i członków mianował prezydent

Najwyższy Trybunał Administracyjny

• powołano w 1922 r.

• siedziba w Warszawie

• sąd III instancji dla sądów administracyjnych na obszarze b. zaboru pruskiego

• pierwszy prezes, prezesi, sędziowie (mianowani przez prezydenta)

• dwie izby

• każdy mógł złożyć skargę

• przedmiotem skargi jedynie ostateczna decyzja administracyjna

• sąd kasacyjny

Prokuratura

• prawo o ustroju sądów z 1928 r. określało organizację prokuratury

• organ państwowy powołany do ścigania przestępstw

• Naczelny Prokurator i nadzór nad prokuratorami sprawował Minister Sprawiedliwości

• Prokuratura Sądu Najwyższego, prokuratury sądów apelacyjnych oraz okręgowych

Prokuratoria Generalna

• Dekret i ustawa z 1919 r. oraz rozporządzenie prezydenta z 1924 r. regulowały jej działanie

• Obsługa Prawna Skarbu Państwa, instytucji i przedsiębiorstw państwowych

• Zastępstwo procesowe przed sądami powszechnymi i szczególnymi

• Udzielała opinii prawnych organom państwowym

• Siedziba w Warszawie

Adwokatura

• Ustawy z 1932 i 1938 r. ustaliły jej ustrój wewnętrzny

• Wolny zawód o funkcjach publicznoprawnych i prywatnoprawnych

• Niezawisłość od władz państwowych

Notariat

• Regulacja prawa z 1933 r. -> notariusze jako funkcjonariusze publiczni

• Notariusz osobą zaufania publicznego

• Powoływał i odwoływał Minister Sprawiedliwości

• Przymus notarialny (obowiązek sporządzania umów)

Sądownictwo PRL

1. Celem ochrona istniejącego porządku prawnego

2. Charakter klasowy organów

3. Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r. wielokrotnie zmieniane

4. Mała Konstytucja 1947 r. -> wymiar sprawiedliwości należy wyłącznie do sądów powszechnych (nie zrealizowano)

5. Ustawa z 1950 r. gruntowne zmiany w Prawie o ustroju sądów powszechnych

6. Konstytucja z 1952 r. -> Sąd Najwyższy(naczelny organ sądowy, kadencja 5 lat, wybiera Rada Państwa), sądy wojewódzkie, powiatowe i szczególne

7. Mała Konstytucja 1992 r. ->rola sądów ograniczona do spraw karnych i cywilnych

8. Przekształcenie ustroju sądownictwa -> od 1980 r. sądownictwo administracyjne; Trybunał Stanu i Konstytucyjny

9. Niezależność sądów i niezawisłość sędziowska

Sąd Najwyższy

• Na podstawie konstytucji z 1952 r.

• Działa od 1962 r. po uchwaleniu Ustawy o Sądzie Najwyższym (podporządkowany Radzie Państwa)

• Pierwszy prezes, prezesi i sędziowie (skład powoływała i odwoływała Rada Państwa)

• 4 izby

• Do 1990 r. rozpoznawał odwołania od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sądy wojewódzkie; kierowano nieprawomocne rewizje i zażalenia wydane w pierwszej instancji; rewizje nadzwyczajne od prawomocnych wyroków sadowych

Sądy powszechne

• Wszelkie sprawy karne, cywilne, rodzinne, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych

• Struktura związana z podziałem administracyjnym (do 1795 r.)

• Wojewódzkie i powiatowe; po reformie w 1975 r. rejonowe; od 1990 r. rejonowe, wojewódzkie i apelacyjne

Sądy szczególne

• Naczelny Sąd Administracyjny - powstał w 1980 r.; sądowa kontrola legalności decyzji administracyjnych; jednoinstancyjny sąd; siedzibą Warszawa; członkowie: prezes, wiceprezesi, prezesi ośrodków zamiejscowych, sędziowie

• Sądy wojskowe - utworzono na mocy dekretu PKWN w 1944 r.; I instancja - garnizonowe, okręgów wojskowych, Marynarki Wojennej; odwołania do Najwyższego Sądu Wojskowego; w 1972 r. reforma -> tylko sprawy karne; odwołania do Izby Wojskowej Sądu Najwyższego

• Sądy pracy i ubezpieczeń - powołano w 1795 r.

Prokuratura

• Ustawa o Prokuraturze Rzeczypospolitej Polskiej z 1950 r.

• Prokurator Generalny

• Jednoosobowe organy hierarchicznie podporządkowane i formalnie zależne od władz terenowych

• Regulowały ustawy z 1967 i 1985 r.

Organy kontroli państwowej

Najwyższa Izba Kontroli

• Powołana dekretem naczelnika w 1919 r.; działanie ustala konstytucja z 1921 r.

• Organ kolegialny; niezależność sędziowska

• Odpowiedzialność prezesa (powołany przez prezydenta) przed Sejmem

• Prezes, wiceprezesi, dyrektorzy departamentów izby

• Kontrola administracji publicznej, samorządu i instytucji z udziałem finansowym Skarbu państwa (ustawa z 1921 r.)

• Podległy prezydentowi od 1935 r.

Biuro Kontroli

• 1944 - 1949

• Kontrola państwowa powierzona organom przedstawicielskim

• Niezależność kontroli od administracji

• Rozszerzono kryteria kontroli m.in. o planowość

Najwyższa Izba Kontroli

• 1949 - 1952

• Badanie pod względem finansowym i gospodarczym działalność władz, instytucji i przedsiębiorstw państwowych

• przygotowywanie corocznych zamknięć rachunków państwowych

• przedkładanie Sejmowi wniosku o udzielenie lub odmowne absolutorium

• samodzielny organ kontroli państwowej podległy Sejmowi Ustawodawczemu i Radzie Państwa

• współpraca z organami przedstawicielskimi

• kontrola wstępna, systematyczna, dorywcza

Ministerstwo Kontroli Państwowej

• 1952- 1957

• resort podporządkowany bezpośrednio rządowi, a w praktyce Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego

• w takim wypadku spod jej kontroli wyłączono administrację centralną

Najwyższa Izba Kontroli

• od 1957 r.

• instytucja podległa sejmowi i nadzorowi Rady Państwa( condominium sejmu i rad państwa)oraz niezależne od rządu.

• charakter centralistyczny

• zasada kolegialności w postępowania

• prezes NIK zobowiązany do składania corocznych sprawozdań z działania organu kontroli sejmowi oraz uwag do sprawozdania rządu z wykonania narodowego planu gospodarczego.

• kontrola budżetu- główne zadanie NIK

• poza kontrolą -spółdzielczość.

• kryteria oceny: legalność, gospodarność, celowość, rzetelność

• 27 III 1976- NIK po raz drugi staje się organem administracji państwowej, którego działalność służy Sejmowi, Radzie Państwa, Radzie Ministrów.

• 1976-1980- Kontrola organów administracji zależna od woli premiera + poszerzenie zakresu kontroli o gosp. nieuspołecznioną i spółdzielnie. Od 1976 NIK zaprzestaje wydawać wnioski o absolutorium dla rządu.

• 1980- Ponowne powiązanie NIK z sejmem. NIK stanowi odrębny pion organów państwowych niezależny od administracji. NIK kontroluje działalność gospodarczą, finansową org. adm. Państwowej. Pod względem celowości ,legalności, gospodarności, rzetelności. Kontrola dokonywana na zlecenie Sejmu. NIK uzyskała prawo do formułowania zarzutów wobec osób piastujących najwyższe stanowiska państwowe.

• 1989- Prezes NIK powoływany za zgodą senatu.

---