1.Periodyzacja dziejów powszechnych

-Periodyzacja - podział czasu

a)ery - żydowska,biznatyjska,grecka,rzymska,dionizyjska=chrześcijańska,mahometańska

b)praktyczna (typowa) starożytność, średniowiecze, czasy nowożytne, czasy najnowsze

c)marksistowska (według sposobów produkcji) - przejścia ewolucyjne lub rewolucyjne

- wspólnota pierwotna

- niewolnictwo

- feudalizm

- kapitalizm

- socjalizm (komunizm)

d)stadia rozwoju

-Walta Rostowa

-społeczeństwo tradycyjne (wysokie zatrudnienie w rolnictwie 75%,hierarchia społeczna, mała wydajność)

-społeczeństwo przejściowe (zmiany w technice, produkcji, polityce, wartościach)

-start gospodarczy (gwałtowny bodziec - np. maszyna parowa, kolej)

-społeczeństwo dojrzałości (gospodarka zdolna do produkcji niemal wszystkiego w wyniku startu gosp.)

-społeczeństwo masowej konsumpcji (produkcja i konsumpcja wszystkiego, czego chce)

-Andre Piettre'a

-epoka tradycyjna - gospodarka uzależniona i podporządkowana polityce, tradycji i religii

-epoka wolności - gospodarka niezależna (liberalizm i wyzysk)

-epoka etatyzmu i techniki - gospodarka kierowana (kapitalizm kierowany, socjalizm)

Pytanie 2: Periodyzacja dziejów gospodarczych Polski.

Systemy periodyzacji tożsame z systemami występującymi w dziejach powszechnych, dostosowane jednak do specyfiki historii gospodarczej Polski:

1. Tradycyjny - kryterium: istotne wydarzenia hist. : dokładnie taki sam podział (bez starożytności) jednak inne cezury oraz wydarzenia polityczne.
   

2. Społeczno - ekonomiczny: również podobnie, jednak z uwzględnieniem specyfiki polskiego feudalizmu:

• Feudalizm VII-XVIII w:

• wczesny feudalizm VII-XII w.

• rozkwit feudalizmu. Gospodarka czynszowa XIII-poł. XV w.,

• rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej od poł. XV do poł. XVII w.,

• kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i upadek gospodarczy Polski od poł. XVII do XVIII w

• Kształtowanie się gospodarki kapitalistycznej od końca XVIII do poł. XIX w.

• Kapitalizm poł. XIX w. - 1939r

• kapitalizm na ziemiach polskich od II poł. XIX w. do końca I wojny światowej,

• kapitalizm w okresie gospodarki polskiej1918-1939

• Gospodarka polska w okresie II wojny światowej.

• Rozwój gospodarczy Polski Ludowej 1945 - 1975r.

• kształtowanie się nowego systemu gospodarczego i odbudowa gospodarcza Polski 1945-1949

• pierwsza faza industrializacji 1950-1970. Budowa podstaw przemysłu,

• druga faza industrializacji i jej skutki w latach 1971-1975 (dysproporcje)
  

• Ze względu na ważne wydarzenia polityczne (cezury polityczne), np.:

• Powstanie Królestwa Polskiego

• Unia polsko - litewska 1569r

• Upadek państwa polskiego w XVIII w.

• Dzieje Polaków pod zaborami

• Odrodzenie po I wojnie światowej

• Zmiany po II wojnie światowej

• Wydarzenie do 1989r (transformacja ustrojowa)

• III Rzeczpospolita Polska

3. pojecie feudalizmu.

Termin feudalizmu został wprowadzony w XVII w. i jest on wieloznaczny, używa się go na określenie stosunków politycznych, gospodarczo społecznych, prawnych. Cechami dla niego charakterystycznymi były:

1. Ustrój społeczno- gospodarczy oparty na podzielnej własności ziemi (własność pełna, zwierzchnia, przysługująca panu feudalnemu i użytkowa, która posiadali chłopi)

2. Wielka własność ziemska

3. Eksploatacja ziemi przez uzależnionych ekonomicznie i prawnie od właściciela majątku chłopów.

4. Przejmowanie znaczącej części lub całość i zysków z tej eksploatacji przez właściciela (renta feudalna)

5. System społeczno-prawny, który utrzymywał w poddaństwie chłopów i blokował awans społeczny stanom niższym

Okres feudalizmu w Polsce przypada na przełom VI w. do schyłku XIX w.

W Europie zachodniej zastąpił niewolnictwo. Feudalizmie pojawia się pojecie własność, a co z tym idzie nierówności społeczne (bogaci i biedni). Ustrój ten doprowadził do znacznego zaniku wolnego majątku ziemskiego na rzecz włości senioralnej, przynoszą jednocześnie uzależnienia ekonomiczne i prawne chłopów (poddaństwo). Feudalizm to całokształt stosunków społecznych od upadku niewolnictwa do kapitalizmu.

Pytanie 4. Struktura społeczna państwa feudalnego.

• Hierarchiczna zależność jednostek:

Feudalne stosunki władzy regulowane były uroczystą przysięgą, w której senior obiecywał swoim poddanym wasalom ochronę, w zamian za co ci drudzy składali hołd lenny i obiecywali swoją lojalność (możnowładcy poddawali się natomiast władzy potężniejszego seniora). W ten sposób kształtowała się drabina zależności, na szczycie której znajdował się król - najwyższy suweren.

Instytucja władzy feudalnej ściśle związana była z:

• Własnością dóbr ziemskich - w zamian za przysięgę wierności i zobowiązanie do określonych świadczeń wasal otrzymywał od seniora pewien obszar ziemski (lenno, feudum)

• Służbą wojskową - główne zobowiązanie wasala; możnowładcy przez określoną liczbę dni w roku zobowiązani byli przebywać u boku króla z uzbrojonymi oddziałami.

Niżej w drabinie feudalnej pozostawali rycerze; otrzymywali oni lenno pozwalające im utrzymać siebie i swój oręż; obowiązkiem rycerza było towarzyszenie swojemu seniorowi podczas służby u króla.

Cała struktura ustroju feudalnego opierała się na pracy chłopów. Chłopi traktowani byli jak niewolnicy, choć w rzeczywistości nimi nie byli. Bez pozwolenia pana feudalnego nie mogli opuszczać ziemi. Za opiekę, która roztaczał nad nimi zmuszeni byli do składania daniny (część zbiorów oraz żywy inwentarz) oraz odpracowywania pańszczyzny.

• Społeczeństwo stanowe: podstawowe grupy ludności: [*Polska - brak hierarchii lennej]:

Do wykształcenia społeczeństwa stanowego przyczyniły się masowe nadania przywilejów immunitetowych na rzecz możnowładców i rycerzy. Proces ten dobiegał końca w I p. XV w.

O charakterze stanowym społeczeństwa decyduje kryterium przynależności do danego stanu, którym jest urodzenie (charakter zamknięty społ.), a nie jak w przypadku społeczeństwa klasowego posiadany majątek (charakter otwarty społ.). Jedyną formą przejścia do wyższego stanu jest tzw. nobilitacja - uszlachcenie.

Stany społeczne:

• (pl.).Szlachta (rycerstwo) - wykształcił się w okresie walk o zjednoczenie państwa XIII i XIV w., wiązało się to z nadaniem immunitetów ogółowi szlachty. Dobra immunizowane określane jako posiadane na prawie rycerskim. Podstawowym obowiązkiem staje się służba wojskowa. W XIII w. rycerstwo uzyskuje specjalne uprawnienia:

• prawo do odszkodowania za straty poniesione podczas wyprawy wojennej

• prawo do wykupu z niewoli

• prawo do wynagrodzenia za wyprawę poza granice kraju.

Wykształcenie stanu szlacheckiego następowało już w okresie polskiego rozdrobnienia feudalnego od początku XIV w.

Szlachcic od pozostałej ludności wiejskiej i duchownych wyróżniał się herbem i zawołaniem.

• Mieszczaństwo: rozwój miast od XII - XIV w.

• Patrycjat - kupcy, bankierzy,

• Pospólstwo - mistrzowie, czeladnicy, przekupnie

• Plebs - bez praw miejskich: najemni robotnicy, ludzie luźni: żebracy, nierządnice, przestępcy

• Chłopstwo - samowystarczalni, produkują na własne potrzeby i na spełnienie zobowiązań wobec pana feudalnego; wszystkie swoje potrzeby realizowali we własnym zakresie. Zobowiązania chłopa:

• Czynsz pieniężny ( w rozwiniętym feudalizmie)

• Czynsz naturalny

• Pańszczyzna

• Według kryterium majątku możemy następująco zróżnicować stan chłopski:

• Pełnorolni

• Zagrodnicy

• Bezrolni

• Najemnicy

• Rzemieślnicy

• Według kryterium prawnego:

• Poddani

• Wolni

5. Gospodarka doby feudalnej

Organizmy państwowe powstawały od VIII do X w. (Polanie - Gniezno).

966 - Mieszko I - wprowadzenie do państw chrześcijańskich.

Podstawą gospodarki było rolnictwo. Żarowy, wypaleniskowy systaem uprawy ziemi, np.: Żary, Zgorzelec, Żarki - od systemu gospodarownia.

Na początku feudalizmu dominowała GOSPODARKA NATURALNA (tendencja do samowystarczalności).

• większa część dóbr i siły roboczej w ogóle nie podlegała prawo rynku - nie przechodzi przez rynek. Nie ma wartości, która decydowałaby o procesie gospodarczym. Samowystarczające gospodarstwa chłopskie - stałe daniny, liczne powinności (dodatkowo ogranicza mozliwośc gospodarowania).

• właścicielami ziemi byli sami książęta. Od XII w. własność panów świeckich, rycerstwa, dwornych. W Polsce dominowała własność DZIEDZICZNA a nie system LENNY. Władca przejął zwierzchnią własność nad całą ziemią w państwie - nie zajętą przez feudałów tzw. REGALE (regalia - monopol: targowe, górnicze, łowieckie, rybołóstwa, mennicze).

W okresie rozdrobnienia politycznego postępował proces przemian. Po II poł XIII wieku postępuje rozwój GOSPODARKI TOWAROWEJ. Rozwój był związany ze społecznym podziałem pracy, czego wyrazem był podział pracy między miastem i wsią. Postępował wzrost ludności miejskiej i wiejskiej.

RYNKI LOKALNE - wymiana towarowa artykułów pochodzenia rolniczego, w niewielkiej odległości od miejsc zamieszkania, w formie cotygodniowych targów. Słaby rozój wymiany rynkowej spowodował powstanie zamkniętych jednostek gospodarczych. Bezpośrednia wymiana producent - konsument.

Pytanie 6. Feudalizacja ustroju rolnego.

Rolnictwo, to najważniejsza dziedzina gospodarki (najważniejsza gałąź produkcji- 80/90% ludności), w której począwszy od XI do XIII wieku nastąpił znaczny postęp. Przede wszystkim udoskonalono narzędzia służące do uprawy ziemi. Pojawiły się : kosy, radło - zaopatrzone w żelazne okucia, a nawet pługi, a także zaprzęg z chomątem. Dzięki Maurom pojawiają się młyny, ulepszono sukiennictwo i obróbkę żelaza, kamienia i drewna. Głębsza orka oraz początki nawożenia sprawiły iż gleby dawały coraz większe plony. Zaczęto zagospodarowywać nawet puszcze i nieużytki. Lepiej wykorzystywano pracę zwierząt, a także żywioły: energię wodną i siłę wiatru (wiatraki).

W okresie tym poszczególne posiadłości ziemskie tworzyły zamknięte jednostki gospodarcze, w których mieściły się 3 rodzaje gruntów:

• I i II kategoria : ścisła powierzchnia użytkowa; przeważająca jej część znajduje się we władaniu chłopskim i dzieli się na poszczególne gosp. rodzinne; niewielki obszar ziemi ornej (gród warowny, pastwisko) był użytkowany bezpośrednio przez pana feudalnego. Obszar gospodarstwa chłopskiego obejmował zazwyczaj tyle roli, ile rodzina chłopska mogła w ciągu roku uprawia przy pomocy pary zwierząt pociągowych. W systemie trójpolówki obszar ten zwany był łanem (16-22 ha)

• III kategoria: obszary użytkowane wspólnie lub nieużyteczne (wolne) lasy, wody, mokradła itp.

Typową jednostką produkcyjną było drobne, samowystarczalne gospodarstwo chłopskie. Rolnicy mieli ograniczone możliwości eksploatacji gospodarstwa ze względu na liczne opłaty. Chłopi wprawdzie nie byli niewolnikami, ale chłopami poddanymi; trzy aspekty poddaństwa chłopów:

• Zależność osobista

• Zależność sądowa (sądownictwo patrymonialne)

• Zależność gruntowa (renta feudalna)

Obszar gospodarstwa chłopskiego obejmował zazwyczaj tyle, ile rodzina chłopska mogła w ciągu roku uprawić przy pomocy pary zwierząt pociągowych. W systemie trójpolówki obszar rolny zwany był łanem (16 - 20 ha).

Od XI do XIII w. znacznie udoskonalono systemy uprawy.

Pierwotnym systemem uprawy ziemi był system (metoda) wypaleniskowa; w Polsce był to tzw.: system żarowy, który polegał na tym, że dla potrzeb rolnictwa wypalano pewien obszar lasu i tak powstałą powierzchnie uprawną użytkowano dopóty dopóki przynosi plony.

System uprawy w Europie przeszedł swoistą rewolucję. Nastąpiło przejście od systemu dwupolówki do systemu trójpolówki.

• System dwupolówki - system rolny, w którym jedno pole było przeznaczone pod uprawę, natomiast drugie leżało odłogiem.

• System trójpolówki - system rolny polegający na podziale pól uprawnych na 3 corocznie przemienne działki:

• Ozime (siane na jesień)

• Jare (siane na wiosnę)

• Ugorujące (leżące odłogiem);

System ten okazał się znacznie bardziej produktywny od systemu dwupolówki, uprawy wzrosły o 1/6.

Pytanie 7. Rola osad służebnych w państwie piastowskim.

Osady służebne (i rzemieślnicze) to forma organizacji pracy w wielkich majętnościach feudalnych.

Historia osad jest historią `wojenną', bowiem to w wyniku licznych wojen prowadzonych przez władców piastowskich pojawił się na ziemiach polskich jeniec wojenny. W Europie Zachodniej jeniec stawał się prywatną własnością tego kto go pojmał, w Polsce natomiast stawał się własnością państwa, czyli własnością króla. Stawali się oni niewolnikami królewskimi. Król natomiast osadzał ich w pobliżu grodów, na służbę grodową i nakładał na nich zajęcia przymusowe, jakich gród potrzebował.

Śladem osadnictwa obcokrajowego są nazwy osad takie jak: Prusy, Niemcz, Czechy itp., natomiast śladami przymusowych służebności : Rybaki, Skotniki, Koniuchy, Piekary, Grotniki, Łagiewniki itd.

Jednocześnie jest to cecha znamienna wyłącznie dla ziem słowiańskich, a w szczególności ziem polskich.

Książe lub inny potentat świecki bądź duchowny osadzał poddanych biegłych w różnych umiejętnościach w swoim majątku, a oni wykonywali określone prace.

Znaczenie. :

• Wyspecjalizowane poszczególnych osad służebnych i rzemieślniczych w produkcji jednego, konkretnego dobra lub określonej kategorii dóbr;

• Był to swoisty „podział pracy”, dzięki któremu praca była znacznie efektywniejsza, dobra wytwarzane szybciej i w sposób bardziej precyzyjny; lepsza jakość dóbr, jako że wytwórcami ich byli ludzie wyspecjalizowani w danej dziedzinie.

• Wymiana towarowa między osadami, co sprzyjało komunikacji i polepszeniu oraz zacieśnianiu stosunków między nimi; ujednolicenie w skali kraju (?)

8. Osadnictwo na ziemiach polskich

Na ziemiach polskich intensywna akcja osadnicza trwała przez całe stulecie od połowy 13 wieku prowadzono ją wg wzorów, jakie stworzyły się wcześniej na zachodzie Europy a ponieważ do Polski dotarły one przez Niemcy nasze źródła mówią często o kolonizacji na prawie niemieckim po to żeby odróżnić ten ruch osadniczy na naszych ziemiach od wcześniejszego nazywanego osadnictwem na prawie polskim. Otóż pan feudalny, który chciał rozpocząć akcje osadnicza wg nowych wzorów musiał najpierw uzyskać od panującego przywilej zwalniający chłopów w jego włościach od bezpośrednich świadczeń prawa publicznego. Ten przywilej nazywamy immunitetem ekonomicznym zwany również skarbowym tzn. całkowite lub częściowe zwolnienie ludności zamieszkałej w majątkach feudałów duchowych lub świeckich, które zostały objęte tym przywilejem od określonych danych i posług na rzecz panującego władcy. Drugie zwolnienie było to zwolnienie dóbr z pod sądownictwa panującego tzw. immunitet sądowy ograniczający lub wyłączający sądownictwo urzędników królewskich królewskich także samego władcy na poddanymi osiadłymi w immunizowanych domach. Następnie właściciel dóbr mógł zawrzeć umowę z tzw. Osadźcą, zasadźcą, który występował w imieniu w pozostałych osadników przeważnie byli to przybysze z krajów niemieckich. Niemieckich nowej wsi zasadźcą otrzymywał dziedziczny urząd sołtysa gospodarstwo całkowite wolne od czynszu i szereg innych korzyści. Położenie osadników tych nowoprzybyłych było korzystniejsze od sytuacji rodzimej ludności polskiej. Nowi osadnicy otrzymywali równe nadziały ziemi przeważnie jeden łan (16-22ha). Zwalniano ich od świadczeń feudalnych a po upływie tzw. wolnizny płacili stosunkowo umiarkowany czynsz - czynsz w naturze i pieniądzu. Nie świadczyli żadnych robocizn lub, co najwyżej minimalne kilka dni w roku. Po dopełnieniu przewidzianych umową warunków mogli sprzedać swoje gospodarstwo i opuścić wieś. W XIVw również stosunki w dawnych wsiach zaczęto regulować wg nowych modelów. Stopniowo jednak na przełomie XIV i XV wieku te różnice zaczęły zanikać obie grupy zlały się w jednolity stan

9. Miasta: powstanie i rozwój

Miasta, handel i rzemiosło zaczęły rozwijać się w XII w. Proces ten intensywnie trwał do wieku XIV.

Wzorcem miast średniowiecznych były niewątpliwie grody rzymskie. Po upadku Imperium Rzymskiego miał miejsce kryzys osiedli miejskich, jednak od IX w. na nowo zaczęły się one rozwijać.

Powstanie i rozwój to pierwszy krok w kierunku kapitalizmu. Chłopi odzyskują wolność, własne sądownictwo, miasta dawały im schronienie.

Lokacja miast na prawie niemieckim łączyła w sobie 3 elementy:

• Recepcję wzorów urbanistycznych

Na podstawie przywileju lokacyjnego najczęściej zakładano miasta w dotychczasowym miejscu targowego podgrodzia: plac prostokątny lub czworokątny (rynek niem: ring), ulice biegły w czterech kierunkach świata.




















• Recepcję prawa i zastąpienie nim prawa polskiego (tj. prawa zwyczajowego niepisanego)

Recepcja prawa polegała na przejmowaniu prawa niemieckiego spisanego: Zwierciadło Saskie z I poł. XIII w. Zwierciadło obejmowało zagadnienia ustroju, prawa sądowego (prywatnego, karnego i procesowego).

Źródłem prawa miejskiego były pouczenia wydawane przez Magdeburg dla niektórych miast polskich (Wrocław: 1261 i 1295 r. ). Zbiorem prawa miejskiego w Polsce był tzw. : weichbild magdeburski, który obejmował ustrój sądów i tzw. prawo ławnicze. W przypadkach wątpliwych zasięgano w Magdeburgu pomocy prawnej w postaci orzecznictwa sądu, tzw. ortyle.

• Recepcję wzorów organizacji ustroju miejskiego

Recepcja wzorów organizacji ustroju miejskiego zbliżona była do recepcji wzorów wsi. Zasadźca zostawał wójtem o szerokich kompetencjach. (władza admin-sądowa, sądził wspólnie z ławą, orzekał w sprawach zagrożonych karą śmierci i karą okaleczenia). Zakres kompetencji określał dokument lokacyjny. Pan jednak mógł sobie zastrzec sądzenie w najcięższych sprawach Od wyroków sądu miejskiego można było się odwołać do sądu pana, który był sądem wyższej instancji i orzekał 3 razy do roku. Od wyroków sądów odwoływano się niejednokrotnie do Magdeburga.

Wzorem był Magdeburg, dlatego często mówi się o lokacji miast na prawie magdeburskim. Najstarszymi gminami miejskimi utworzonymi na podstawie tego prawa były m.in.:

• Złotoryja - 1211 r.

• Lwówek Śląski - 1217 r.

• Środa Śląska - 1233 r.

• Wrocław - 1242 r. (powtórzone w 1262 r. )

• Oleśnica - 1255 r.

• Kraków (Małopolska) - lata 20 XIII w.

• Gniezno (Wielkoplk.) - 1243 r.

Proces zakładania gmin miejskich największe postępy poczynił na Śląsku , gdzie w pierwszej poł. XIII w. założono 25 gmin, a w drugiej połowie tego stulecia 70 dalszych gmin miejskich.

Lokacji miast dokonywano tam, gdzie wcześniej istniały tradycje wymiany handlowej lub wykształciły się centra lokalnej władzy politycznej lub kościelnej. Najczęściej lokowano gminę w miejscu dotychczasowego podgrodzia, targu lub w siedzibach biskupów. Często zdarzało się, że przy powtórzonej lokacji miasta budowano w dogodniejszym miejscu, czego przykładem jest Wrocław.

Dlaczego prawo niemieckie? Niewątpliwie recepcji prawa niemieckiego sprzyjało spisanie tego prawa przez Eike von Repkowa ok. 1232 r. Prawo to zastępowało nie spisane (zwyczajowe, ustne) prawo polskie tam, gdzie postępowała kolonizacja na prawie niemieckim.

W przywileju lokacyjnym miasta najczęściej uzyskiwały następujące przywileje:

• Prawo urządzania targu w wyznaczonych miejscach

• Prawo mili, tj.: zakaz zakładania jatek, karczem, kramów poza murami miast w promieniu 1 mili celem zapobieżenia konkurencji ze strony nie zrzeszonych w cechu rzemieślników.

• Prawo urządzania wielkich targów - jarmarków - na czas ich trwania zawieszano niektóre zakazy handlu detalicznego dla obcych kupców.

• Prawo składu - dot. większych miast (Wrocław, Kraków, Szczecin). Możemy wyróżnić:

• prawo składu bezwzględne - obcy kupiec był zobowiązany do sprzedaży całkowitej towaru określonego w przywileju i nie mógł wywieść towaru dalej.

• prawo składu względne - wystawienie określonego towaru przez określoną liczbę dni;

Prawo składu można było egzekwować dzięki tzw. przymusowi drogowemu, czyli obowiązkowi uczęszczania po określonych szlakach handlowych.

• Prawo o gościach - zakazywało obcym kupcom dokonywania bezpośrednich transakcji handlowych (pośrednik)

Miasta mogły łączyć się w konfederacje i związki miast, co sprzyjało ich prężniejszemu rozwojowi. Miasta na północy Polski uczestniczyły w Związku Hanzeatyckim utworzonym z inicjatywy kupców lubeckich w I poł. XIII w. (na podstawie porozumienia 1230r. Hamburg <> Lubeka). Hanza była związkiem kupców i miast, której celem było uzyskanie przywilejów i ułatwień w handlu.

10.Geneza i rozwój folwarku pańszczyźnianego.

W XV nastąpił intensywny rozwój folwarków, które w XVI stały się głównym składnikiem ustroju rolnego. Folwark zyskał przewagę nad indywidualna gospodarka chłopska. Nowy folwark był nastawiony na produkcje zboża. W gospodarstwie tym pan nie pracował już osobiście fizycznie, lecz korzystał z cudzej pracy. Funkcje pana sprowadzały się do kierowania folwarkiem i zadbania o zbyt produktów rolnych.

Przyczyny genezy folwarku były natury zewnętrznej i wewnętrznej. Do wewnętrznych zaliczamy: a) rozwój miast i zwiększenia zapotrzebowania na artykuł rolne; b) narastanie znaczenia polityczno gospodarczego szlachty. Do czynników zewnętrznych zaliczamy: a) możliwości związane z eksportem dalekosiężnym

Szlachta organizowała folwarki, wzorując się na folwarkach klasztorskich i sołtysich. Chłop wolny w okresie gospodarki czynszowej, trącił swa wolność, zmieniając się w chłopa pańszczyźnianego w okresie wzrostu zapotrzebowania na zboże. Sołtys był głównym ekspertem zboża, dochody jego przewyższały nieraz kilkakrotnie dochody szlachcica. Rozwinęły się sprzeczne interesy pana wsi i sołtysa. Szlachta dzięki przewadze politycznej stała się poważna siła, w której obliczu musieli skapitulować zasobni sołtysi. Rozwój folwarku miał miejsce dzięki przywilejowi warekickiemu. Przywilej ten zezwalał szlachcie na wykupienie sołectw i sołtysa- wprowadził Władysław Jagiełło- Proces wykupywania sołectw trwał 150 lat, zakończył się w 1563r. Skutkiem sprzedaży sołectw był upadek samorządu wiejskiego. W ręce szlachcica przechodziła nie tylko ziemia sołtysa, ale jego władza sadowo- administracyjna. Szlachcic uzyskiwał znaczne uprawnienia w stosunku do ludności wsi. Szerzyła się tendencja do ograniczania wolności chłopa.

11. Przywileje szlacheckie i ich wpływ na ustrój wsi polskiej

Jedną z głównych przyczyn wewnętrznych powstania folwarku było narastanie znaczenia polityczno - gospodarczego szlachty, która uzyskiwała przywileje w XV w.

1355 - Ludwik Węgierski obiecał, że:

1. Nie będzie pobierał podatków nadzwyczajnych poza normę zwyczajową

2. Nie będzie korzystać ze stacji w dworach feudała

3. Będzie wynagradzać straty wojen zagranicznych

1374 - Ludwik Węgierski - przywilej koszycki:

• Uwolnienie szlachty od PORADLNEGO, tzw. wykupienie szlachty z niewoli (ustalił symboliczną opłatę jako symbol zwierzchniej władzy)

• Ograniczył obowiązek szlachty w budowie zamków

1422 - przywilej czerwieński (Ludwik Węgierski):

• Król nie będzie konfiskował majątku bez wyroku sądu

1454 - przywilej nieszawski:

• Nie można uchwalić nowych praw i pospolitego ruszenia bez odwołania się do sejmików

Przywileje nieszawskie podbudowały rozwój demokracji szlacheckiej. Szlachta wykorzystała je do pogorszenia sytuacji włościan i mieszczaństwa, przede wszystkim jednak do umacniania wyzysku i ucisku chłopa.

1423 - rozwojowi folwarku szlacheckiego sprzyjał przywilej warecki:

1. Zezwalał szlachcie na wykupywanie sołectw i usunięcie sołtysa. Proces ten trwał przez około 150 lat.

1563 - sejm w Piotrkowie:

• Wydano akt zmuszający sołtysów do sprzedaży sołectw

• W ręce szlachty przechodziły: ziemia sołtysa i władza sądowniczo - administracyjna.

12. Obciążenie feudalne chłopów

W końcu XV w. Szerzyła się tendencja do ograniczenia przez szlachtę wolności osobistej chłopa i na przełomie XV - XVI w. Doprowadzono do wymiany w stanowisku prawnym chłopów na drodze ustawodawczej, a następnie przez codzienną praktykę.

Problemem ściśle związanym z powstaniem gospodarki folwarcznej była PRACA PAŃSZCZYŹNIANA, na której oparty był folwark. Powstanie pańszczyzny było uwarunkowane wzrostem poddaństwa chłopów. Odrzucono przypuszczenie, że pańszczyzna wzrosła (od określonej w przywilejach lokacyjnych) wobec spadku wartości pieniądza.

Tendencja kształtowania się folwarku odbiła się:

• Na uwarstwieniu ludności wiejskiej

• Na powinnościach wobec dworu

Ujemnym skutkiem były:

1. Wzrost ciężarów feudalnych

2. Coraz większa zależność chłopa od pana

Formy zależności:

• Poddaństwo OSOBISTE - ograniczenie wolności osobistej. Ta forma zależnośći jest najważniejsza - z niej wynikały inne formy

• Poddaństwo GRUNTOWE

• Poddaństwo SĄDOWE

1496 - Konstytucja Piotrkowska stanowiła, że żaden poddany chłop nie może opuścić wsi bez zgody pana feudalnego. Zgody zazwyczaj pan nie udzielał, bo chłop był przywiązany do ziemi.


1520 - sejm dał szlachcie prawną możliwość egzekwowania pańszczyzny: przynajmniej dzień w tygodniu. Później jej wysokością zajmowała się szlachta (włącznie ze sprawami sądowymi).






Gospodarstwa rozpadają się na

XV - zachodzą zmiany w zakresie powinności włościańskich. Niewielkie folwarki dziedziców, pod względem gospodarczym były luźno powiązane z określonymi wsiami: uprawiano je pracą - nie własną - tylko parobków lub małorolnych specjalnie tan osadzonych.

1454 - przywilej nieszawski:

• Nie można uchwalić nowych praw i pospolitego ruszenia bez odwołania się do sejmików

Przywileje nieszawskie podbudowały rozwój demokracji szlacheckiej. Szlachta wykorzystała je do pogorszenia sytuacji włościan i mieszczaństwa, przede wszystkim jednak do umacniania wyzysku i ucisku chłopa.

1423 - rozwojowi folwarku szlacheckiego sprzyjał przywilej warecki:

• zezwalał szlachcie na wykupywanie sołectw i usunięcie sołtysa. Proces ten trwał przez około 150 lat.

13.Rzemiosło.

• Przemysł

W przemyśle nie dokonywały się tak znaczne zmiany jak w rolnictwie (w okresie rozwoju folwarku pańszczyźnianego). Nie nastąpił jeszcze zasadniczy przełom w technice i metodach produkcji, znacznie zwiększyła się jednak w tym okresie (XVI/XVII w.) Liczba i rodzaj wytwarzanych towarów.

Charakterystyczną cechą tego okresu było stopniowe oddzielanie się przemysłu od handlu i upowszechnienie się kapitalistycznych form organizacyjnych. Na skutek wzrostu zapotrzebowania na różne artykuły zaczęły pojawiać się nowe gałęzie produkcji, a dotychczasowe dziedziny wytwórczości rozszerzały asortyment towarów w celu zaspokojenia zmieniających się gustów konsumenta.

Bodźcem do rozwoju produkcji różnych artykułów stała się rozbudowa stałych armii i floty.

Ok. 1580 r., na skutek wynalazku warsztatu dziewiarskiego, zwiększa się asortyment produkcji tekstylnej. Przodujące miejsce zajmuje tu do k. XVIII w. Angielskie sukiennictwo. We Francji rozwijał się przemysł jedwabniczy, a Flandria specjalizowała się w produkcji dywanów i gobelinów.

Pewien rozkwit notuje hutnictwo żelaza, hutnictwo szkła oraz górnictwo.

W przemyśle metalowym w Anglii w XVI w. zaczęto stosować do wyrobu rudy żelaza wielkie piece, które w XVII w. pojawiły się na kontynencie europejskim. (produkcja żelaza wzrasta z 6 tys. do 30 tys. ton rocznie; na początku XVII w. 800 zakładów metalurgicznych).

W XVII w. hutnictwo i górnictwo przeżywają jednak kryzys, jednak w erze wynalazków, w okresie rewolucji przemysłowej zaczną się ponownie rozwijać.

Poza tym wzrosła produkcja szeregu innych towarów, np.: zegarów, szkła, luster...które zaczęły się upowszechniać i nie były już tylko towarami luksusowymi dla określonej grupy ludności.

To wszystko świadczyło o rozszerzaniu się zakresu gospodarki towarowo-pieniężnej rynku zbytu.

Rozwój ten pociągał za sobą postęp w komunikacji. Powstawały pierwsze bite drogi w Europie (Anglia - 1663, Francja 1675 r.) W innych krajach wyglądało to znacznie gorzej. Wynikało to z faktu iż drogi były własnością prywatną, natomiast we Francji lądowe szlaki komunikacyjne budowano z funduszy rządowych, a opłaty za korzystanie zasilały skarb państwa.

Próbowano również poprawić jakość przewozu ludzi i towarów. W XVII w. pojawiły się żelazne resory.

=> rzemiosło

W miastach pracowali rzemieślnicy. Byli zrzeszeni w „cechach” mających monopol na działalność gospodarczą. Nie każdy mógł się do „cechu” dostać. Produkcja rzemieślnicza była ograniczona ze względu na skalę, technikę. Ten kto próbował na własną rękę miałby pewne represje ze strony miasta.

Od XII - XIII w rósł popyt, a cechy krępowały rozwój gospodarczy. Powstawali partacze - pracowali niezależnie od miasta i „cechów” (byli niezrzeszeni). Pracowali na przedmieściach (jurydykach) - nie sięgała tam administracja i były to prywatne ziemie szlacheckie.

Powstało także chałupnictwo (nakład) w XII - XIII w. w płn. Włoszech, Flandrii. Pojawił się przedsiębiorca (nakładca), który zleca rzemieślnikom albo chłopom wykonanie jakiejś pracy (np. przędzalstwo) - zapłata w pieniądzach, lub w części tego towaru. Pracowali u siebie w chałupach, na swoim sprzęcie, tylko surowiec był nie ich. Więcej ludzi było zatrudnionych w produkcji (jej wzrost). Był to wyłom z „cechostwa”.

Kolejnym wyłomem była manufaktura (XVII w.). Tworzono prymitywną fabrykę, gdzie pracowali pracownicy na maszynach i z surowcem właściciela tej fabryki. Właściciel miał wszystkich na oku (sprzężyste zarządzanie) nie trzeba dowozić towaru; podział pracy (biegłość - wzrost wydajności). Upowszechniły się wtedy, gdy pojawił się masowy rynek zbytu na tanie towary dla dużej ilości ludzi. Taka produkcja mogła obsługiwać potrzeby:

- konsumpcyjne - powszechnego użytku dla ludzi (papier, skóry), produkcja na długie serie - manufaktury mieszczańskie

- państwo - armia - duża cząść armii to piechota (rozwija się broń palna) z poboru

- magnackie - eleganckie produkty wykorzystywały najemną siłę roboczą specjalistyczną oraz chłopów pańszczyźnianych, przynosiły straty - płytki rynek.

14. Organizacja i zakres wymiany towarowej na ziemiach polskich

Charakterystyczną cechą dla ustroju feudalnego była reglamentacja obrotu towarowego (pod tym względem feudalizm stanowił etap pośredni między początkowymi formami wymiany handlowej z okresu rozpadu wspólnoty pierwotnej a rynkiem doskonałym - właściwym okresowi kapitalizmu.

Upowszechnienie się gospodarki czynszowej spowodowało wzrost produkcji towarowej wsi. Bogacący się właściciele ziemscy stawali się coraz częstszymi odbiorcami produkcji rzemiosła miejskiego. Z kolei renta opłacana w pieniądzu zmuszała chłopów do sprzedaży części swej produkcji w mieście. Za uzyskane środki finansowe mogli oni kupic narzędzia rolnicze i przedmioty domowego użytku. Z drugiej strony rosnący popyt rozwijających się miast na żywność oraz surowce dla rzemiosła (drewno, smołę, wosk, skóry, wełnę i inne)był czynnikiem stymulującym rozwój towarowego rolnictwa. Na postęp gospodarki towarowej wywarła duży wpływ polityka Kazimierza Wielkiego, który usilnie popierał rozwój gospodarczy kraju zwłaszcza miast, rzemiosła i handlu. Mimo rozwoju gospodarki towarowej w znacznej części kraju większość gospodarstw w kaju zachowało cechy gospodarki naturalnej, zaspakajając we własnym zakresie swoje podstawowe potrzeby.

W wymianie towarowej zasadnicze (podstawowe) znaczenie odgrywał HANDEL WEWNĘTRZNY (przynosił wprawdzie mniejszy zysk niż zagraniczny, ale zdecydowanie przeważał pod wzgledem wielkości obrotów i udziału w zaspokojeniu potrzeb ludności). HANDEL WEWNĘTRZNY opierał się na HANDLU LOKALNYM, którego zasadniczą podstawą obrotu towarowego była wymiana między miastem a otaczającym regionem wiejskim. Wieś (chłopi, szlachta) dostarczała do miasta żywność i surowce pochodzenia rolniczego, kupowali zaś wyroby rzemieślnicze i inne produkty (sól, śledzie itp.) sprowadzane przez kupców nieraz nawet z dalekich stron. Odbiorcy produktów wiejskich a zarazem producenci miejscy występowali jako strona zorganizowana, ustalajaca ceny i warunki transakcji, toteż wymiana przynosiła korzyści przede wszystkim miastom, była formą eksploatacji wsi przez miasto.

Do połowy XV w. jednak, w związku z dużym jeszcze zakresem samowystarczalności gospodarczej wsi na ziemiach polskich i stosunkowo słabym rozwojem osiedli miejskich zakres wymiany towarowo - pieniężnej między wsią i miastem był ograniczony.

W samym mieście wymianę prowadzono:

• w warsztacie majstra

• w zakupionych lub wynajętych przez niego w tym celu jatkach, ławach (najczęściej pod ratuszem) oraz kramach kupieckich, gospodach, karczmach itd

• na targach tygodniowych (na placu targowym) - odbywały się raz w tygodniu w większych miastach dwa razy

• w domach mieszczan (handel obnośny)

• na jarmarkach - niemal każde miasto jednocześnie z lokacją było wyposażone w przywilej organizowania jarmarków - zazwyczaj 2-5 razy w roku. Na czas jarmarków przypywali do miasta bogaci kupcy z Polski i z zagranicy oraz drobniejsi detaliczni kupcy - kramarze, którzy posiadali stały kram w wiekszym mieście, rozwozili jednocześnie towary na targi w mniejszych miastach podtrzymując łączność między rynkami lokalnymi.

Obok handlu lokalnego funkcjonował handel krajowy, który polegał na rozprowadzeniu produktów wytwarzanych jedynie w niektórych rejonach lub produktów obcych, sprowadzanych tylko przez kupców znaczniejszych miast, na które było zapotrzebowanie w całym kraju (najbardziej poszukiwane - sukno i sól).

Feudalny rynek towarowy był rynkiem niedoskonałym to znaczy nie dochodziły tu w pewnym zakresie do głosu prawa popytu i podaży. W szczególności:

1. feudalna eksploatacja chłopa przez pana ograniczała swobodny kontakt ludności chłopskiej z rynkiem

2. cła wewnętrzne i myta wyznaczone przez właścicieli dróg i mostów, przez władze miejskie oraz władców terytorialnych utrudniały swobodny przepływ towarów

3. na rynku miejskim istaniły dodatkowe utrudnienia i opłaty (m.in. opłaty targowe); swobodny obrót towarowy był też hamowany przez instytucje wagi miejskiej, która w wielu przypadkach, zwłaszcza gdy wydzierżawiono ja w ręce prywatne, przybierała charakter czysto fiskalny

4. miasto wyznaczało jednostronnie ceny swoich towarów, natomiast o cenach produktów wiejskich decydowała ich każdorazowa podaż

5. monopol cechowy obejmował również strefę zbytu, to utrudniało wolną sprzedaż rynkową produktów rzemiosła - np. w czasie odpustów i innych uroczystości, także w czasie jarmarków, cechy limitowały produkcje piekarzy, piernikarzy i niektórych innych warsztatów - chodziło tu o to aby uniknąć nadprodukcji i nie dopuścić do odbniżenia ceny produktów.

Także kupcy występowali jako grupa zorganizowana. Tworzyli własne zrzeszenia na wzór cechów rzemieślniczych, organizowali współne wyprawy po towar zamiejscowy.

TRANSPORT napotykał w okresie średniowiecza rozliczne trudności. Jako koszt poważnie podniosły wspomniane już cła wewnętrzne, najczęściej o charakterze przewozowym, to znaczy pobierane niezależnie od kierunku,w którym szedł towar, oraz inne opłaty. Techniczne warunki przewozu były bardzo uciążliwe. Posługiwano się w dużej mierze wozami zaopatrzonymi w koła bose, tj. nie okute; rozpadały sie one przy lada okazji. Zwierzęta pociągowe, na ogół słabe, a często nieodpowiednio zaprzęgnięte, nie były w stanie uciągnąć większego ładunku. Drogi znajdowały się przeważnie w bardzo złym stanie, ich sieć była jeszcze słabo rozwinięta. Bezpieczeństwo na drogach pozostawiało wiele do życzenia.

Największe znaczenie na ziemiach polskich miały dwa szlaki handlowe; jeden biegł znad Morza Czarnego przez Lwów, Kraków do Wrocławia i dalej do Magdeburga i innych miast niemieckich, drugi z południa przebiegał przez Kraków, Łęczycę, Toruń do Gdańska. Inne drogi miały mniejsze znaczenie. Kupców obowiązywał przymus drogowy; nie wolno było im obchodzić komór celnych i miast leżących na głównym szlaku. Niektóre z tych miast uzyskały w XIII i XIV w. prawo składu, to znaczy kupiec jadący przez dane miasto z towarem musiał się zatrzymać na kilka lub kilkanaście dni i wystawić towar na sprzedaż. Było to tzw. wzgledne prawo składu. Bardziej uciążliwy dla kupca był bezwzgledny przymus składowy; w tym wypadku kupiec musiał sprzedać cały posiadany towar, nie wolno mu było udac się z nim w dalsza podróż. Bezwzględne prawo składu w stosunku do niektórych towarów uzyskiwały w różnym czasie miasta Wrocław, Toruń, Kraków i Lwów. Uprawnienia składowe okazały się poważnym hamulcem wymiany handlowej.

Prawo o gościach, które polegało na zakazie handlu w danym mieście pomiędzy sobą przez kupców z innych miast. Miało to na celu zmniejszenie zdolności konkurencyjnej obcego kupca i oddanie w ręce miejscowych monopolu handlu.

15. System skarbowy i pieniezny

Podateki miały początkowo charakter doraźny, nakładane były przez panujacego według jego uznania. W miarę wzrastania potrzeb skarbu królewskiego stawały się dla szlachty coraz bardziej uciażliwe. Rozbicie dzielnicowe przyniosło poważne uszczuplenie dochodów państwa ( nadanie immunitetów zmniejszyło do niewielkich rozmiarów niegdyś rozległych powinności prawa książęcego; nadanie ziemi na rzecz Kościoła, moznowładców i rycerstwa okroiło bardzo znacznie majątki ksiażęce - od XV w. zwane królewszczyznami).

Kazimierz Wielki rozpoczął walkę o wzrost dochodów państwa. Wpływy do skarbca:

• podstawowym źródłem dochodów stały się majątki królewskie (zwłaszcza po wprowadzeniu prawa niemieckiego i zagospodarowaniu zeludnych terenów). Duże znaczenie miała rewindykacja zagarniętych w czasie zamieszek majątków panującego (za Kazimierza Wielkiego). Do XV w. ustaliły się następujące formy korzystania z dóbr ziemskich - królewszczyzn:

1. dzierżawienie za określoną kwotę pieniężną, rzadko dodatkowo pewne ilości produktów w naturze

2. zarząd własny (samorząd starostów, królewskich urzędników administracyjnych w Małopolsce tzw. wielkorządców) z określonym wynagrodzeniem dla zarzędcy i obowiązkiem wyliczania się ze wszystkich dochodów

3. gołe dozywocie - w nagrodę za zasługi dla państwa lub panującego dawano pewne majatki w odżywotnie posiadanie bez zadnych obciążeń na rzecz skarbu państwa (popularne za Władysława Jagiełły i Władysława III)

4. zastaw wierzycielom w zamian za udzielone pożyczki. Niektóre zastawy trzeba było wykupić przez zwrot pożyczonej kwoty. Inne bez tego po określonym czasie wracały do monarchy, nie trzeba było ich wykupywać (dochodem pozyczającego były dochody jakie dane ziemie przyniosły w czasie trwania długu)

• bardzo poważne źródło dochodu - regalia

• dochody z ceł (ożywienie handlu)

• dochody z mennicy (związane z pogorszeniem monety)

• Kazimierz Wileki wprowadził poradlne od wszystkich łanów chłopskich. Łany uprawiane bezpośrednio na rachunek panów feudalnych były wolne od podatku. Poradlne miało wielkie znaczenie dla budżetu państwa. Jednakże Ludwik Węgierski, chcąc zdobyć poparcie szlachty dla swych planów dynastycznych, wydał w 1374 r. przywilej koszycki, którey zmniejszał poradlne z dóbr szlacheckich do 2 gr z łanu. W roku 1381 podobną obniżkę uzyskało duchowieństwo świeckie; dobra klasztorne miały płacić po 4 gr od łanu chłopskiego. W wyniku tych wmian już za Władysława Jagiełły pojawiła się konieczność uzyskiwania zgody szlachty na podatek nadzwyczajny - pobór, uchwalony po raz pierwszy w 1404 r., co miało donosły wpływ na dlasze kształtownie się ustroju pańswta. Wszystkie te koncesje zostały w 1454 r. ukoronowane statutami nieszewskimi Kazimierza Jagiellończyka, zapewniającymi szlachcie wśród innych stanów szczególnie uprzywilejowane stanowisko.

• odpowiednikiem poradlnego w miastach był SZOS (podatek proporcjonalny od majątku ruchomego i nieruchomego, z reguły wynosił 4-16% oszacowanej wielkościcałego majątku)

• nadzwyczajny podatek od duchowieństwa zwany pomocą (subsidium charitativum). Od czasu do czasu Kazimierz Wielki dzięki zręcznej dyplomacji uzyskiwał od papieża pod pozorem walki z Tatarami przekazanie dziesięciny papieskiej z terenów Polski, a nawet świętopierza.

• Różne daniny ludności żydowskiej

• kary i opłaty sądowe.

Nie było podziału Skarbu na królewski i państwowy.

• Z dochodów państwa opłacano zarówno potrzeby króla i jego rodziny (szczególnie koszty utrzymania dworu i licznych rezydencji)

• oraz wydatki ogólnopaństwowe, zwłaszcza:

• wydatki na obrone państwa:

• na budowę i utrzymanie zamków

• na żołd (od początku XV w. wzrosło znacznie wojsk zaciężnych płatnych ze skarbu państwa); również szlachta podczas pospolitego ruszenia w chwili przekroczenia granicy państwa (zgodnie z przywilejem koszyckim) musiała otrzymać żołd.

• Dyplomacja - zwłaszcza dalekie a częste poselskie. Urzędnicy mieli uposażenie w dobrach ziemskich lub otrzymywali część dochodów z żup solnych, ceł, opłat targowych itp.

Za czasów Kazimierza Wielkiego została przeprowadzona centralizacja skarbu królewskiego. Przez pewien czas w poszczególnych księstwach tytularni skarbnicy - ale właściwy zarząd skarbem królewskim - skarbnik królewski. W 1361 król (z niewiadomych przyczyn) zlikwidował urząd skarbnika odtąd skarb w rękach poskarbiego.

Pieniądz jako środek płatniczy na ziemiach polskich znany był już w czasach prechidtorycznych - wykopaliska.

Mieszko I bił własną monetę - srebrny denar.

Prawo bicia monety przysługiwało panującemu (ale od XIV w. wydzierżawiali oni najczęściej mennice przedsiębiorcom prywatnym np. spośród mieszczan królewskich). W okresie rozbicia dzielnicowego (XIII) przywilej bicia monety stał się udziałem władców dzielnicowych. Nadużywano do psując monetę, czyli zmniejszając w niej zawartość srebra. Dlatego dotychczasowa moneta nie mogła spełniać swego zadania w warunkach coraz silniejszego rozwoju międzynarodowych kontaktów handlowych Polski. Zastępować ją zaczęła obca moneta.

W XIV w. w kraju w obiegu były monety:

• tzw. szerokie grosze praskie

• monety brandenburskie

• monety krzyżackie

• monety węgierskie

• floreny

• dukaty

W przeciwieństwie do monet srebrnych dukaty i floreny zawierały stale tą samą ilość złota, co wzmacniało ich znaczenie w handlu miedzynarodowym.

Władysław Łokietek na wzór czeskiego grosza wprowadził nowe denary, wkrótce po koronacji (1320). wypuścił dukaty polskie w niewielkiej ilości (w praktyce w tym okresie Polska obywała się bez własnej złotej monety).

Kazimierz Wielki przeprowadził reformę systemu pieniężnego (koniec epoki denarowej, XIV w.). Rozpoczyna się epoka groszowa. Podstawą nowego systemu była 1 grzywna krakowska.

grzywna krakowska = 48 groszy

1 grosz = 12 denarów

Oprócz grzywny używano jako jednostki przeliczeniowej kopy groszy = 60 groszom. Stabilizacja pieniądza nie trwała jednak długo; stopniowo i w groszach zaczęto zmniejszać zawartość srebra. Grosze polskie nie zdołały wyprzeć z obiegu leprzych groszy czeskich. Grosze praskie uzyskiwały nadwyżke kursu ponad ich wartość nominalną będącą obok spadku kursu poniżej wartości nominalnejprzedmiotem spekulacji giełdowej. Zjawisko to za czasów Kazimierza Wilekigo było surowo karane - konfiskatą majątku a nawet śmiercią.

Rozwój życia gospodarczego (gospodarki towarowo - pieniężnej) wymagał uporządkowanego systemu monetarnego. Wobec istnienia licznej krajowej monety dotychczasowy system opierał się na zagranicznych pieniądzach (srebrnych i złotych).

Własną monetę bili książęta od czasów Mieszka I (charakter raczej prestiżowy), ale od Bolesława Śmiałego (1040-1081) upowszechniła się moneta polska (wiązała się z rozwojem wymiany na targach). Wtedy ustaliła się waga polskiej grzywny = 213 g srebra (240 denarów).

W ciągu XIII w. prawo bicia monety uzyskali w przywilejach:

• niektórzy biskupi

• niektórzy opaci

• miasta:

• Lwówek Śląski

• Góra

• Wrocław

• Brzeg

Na Śląsku pojawił się tzw. kwartruk - dwustronnie bity pieniądz.

16 i 52. Przebieg procesu grodzeń w Anglii i jego konsekwencje

Przebudowa feudalnej struktury (…….) najwcześniej i najpełniej dokonała się w Anglii. Do zmian w tej dziedzinie przyczynił się zarówno rozwój handlu jak i radykalizacja mas chłopskich. Proces likwidacji stosunków pańszczyźnianych szedł w Anglii e parze ze zjawiskami koncentracji ziemi. Na skutek wyższego w XIII-XIV wzrostu cen wełny od cen zboża właściciele ziemscy (landlordowie) zaczęli w celu zwiększenia swych dochodów zamieniając pola uprawne na pastwiska dla hodowli owiec. Wzrost opłacalności produkcji wełny spowodował ogrodzenie przez panów feudalnych dotąd otwartych pól, które było charakterystyczną ceną ewolucji systemu agrarnego w Anglii. Proces grodzenia oznacza indywidualizacje posiadania ziemi. Przechodzenie od feudalnej formy własności podzielonej na grunty użytkowane przez dwór i chłopów do nowego rodzaju własności opartej na wyłącznym posiadaniu stanowiła przesłankę ukształtowania się stosunków kapitalistycznych w rolnictwie angielskim. Zamianę pól uprawnych na pastwisko dokonywali Ne tylko Landlordowie, lecz również bardziej zamożni chłopi, dzierżawcy w celu intensyfikacji hodowli owiec i jedni i drudzy przeprowadzali scalenie rozdrobnionych gruntów rolnych. W miarę wzrostu zapotrzebowania na wełnę proces grodzeń rozszerzał się także na ziemie gminne, które służyły wszystkim mieszkańcom majątku pana feudalnego jako pastwiska dla bydła.
Dla mało rolnych chłopów proces grodzenia pól otwartych i wspólnot gminnych oznaczał znaczne pogorszenie materialnego położenia zagrożone ekonomiczna ruina. Masy drobnych, oraz bezrolnych chłopów stanowiły opór dla grodzeń, uciekając się nawet do zbrojnych wystąpień przeciwko landlordom. Pod wpływem chłopskich protestów parlament angielski wydał w 1598 ustawę zabraniającą dalszego scalania gruntów i likwidacji ziem gminnych- nie było to jednak przestrzegane z tego względu większość zrujnowanych ekonomicznie chłopów udawało się w poszukiwaniu pracy do miejskich ośrodków przemysłowych zasilając szeregi robotników fabrycznych. Proces grodzeń spowodował zubożenie chłopów.

17,51. Dualizm agrarny:

Do połowy XV w. procesy agrarne przebiegały w środkowowschodniej Europie podobnie jak w zachodniej. Od końca XV w. tendencje te zostały zahamowane i nastąpiło uzależnienie chłopów (tzw. wtórne poddaństwo) oraz umocnienie renty odrobkowej (pańszczyzny) jako dominującej w ustroju społecznym wsi. Proces ten nosi nazwę refeudalizacji, a model gospodarki opierający się na tych procesach - gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej. Ten dwutorowy rozwój rolnictwa europejskiego od połowy XV w. nosi nazwę dualizmu agrarnego. Granica dwóch systemów rolnych ustaliła się na rzece Łabie. Zmiany rolnictwa na zachodzie szły w kierunku gospodarki kapitalistycznej, natomiast wschód przejął narzucony popyt na zboże i rozwijał jednostronną produkcję polową. Narastały dysproporcje w dziedzinie społecznej: na zachodzie wzrastała rola nowej szlachty (gentry) oraz ożywionego protestancką ideologią mieszczaństwa, natomiast na wschodzie na przeszło trzy następne stulecia umocnił się system feudalny oparty na poddaństwie chłopów, słabości miast i dominacji politycznej warstwy szlacheckiej. Pomyślna koniunktura XVI w. wywołała bujny rozwój handlu zbożowego w rejonie Bałtyku. Ważna rola przypadła ziemiom polskim, z których spławiano zboże rzekami do Gdańska.

W okresie XVII w i pierwszej połowie XVIII w. nastąpiło dalsze umocnienie się obecności Europejczyków na kontynentach amerykańskim i azjatyckim. Państwa Hiszpania i Portugalia zostały jednak zastąpione przez dynamicznie rozwijające się Holandię i Anglię, do których starała się dołączyć Francja.

////Dualizm agrarny: analogicznie do dualizmu gospodarczego Europy rolnictwo rozwijało się różnie:

-Europa Zachodnia: intensyfikacja rolnictwa(podniesienie wydajności), początki kapitalizmu w rolnictwie(patrz Anglia)

-dzierżawa ziemi, praca najemna

-komasacja gruntów

-w Anglii ogradzanie-ziemie pana lub gospodarstwa farmerskie

-indywidualne rozporządzanie ziemią

-konwersja na opłacalną produkcje (hodowlę owiec), powiązanie z przemysłem(sukienniczym)

-specjalizacja - import (zboża ze strefy bałtyckiej)

-spadek siły roboczej w rolnictwie, sekularyzacja ziemi(protestantyzm)

-Europa Wschodnia: refeudalizacja(powrót do feudalizmu)

-uzależnienie chłopów=wtórne poddaństwo

-renta odrobkowa(pańszczyzna), wymiar minimalny Polska 1520, Węgry 1548

-gospodarka folwarczno-pańszczyźniana

-produkcja na eksport zboża(Polska, Rosja-potem), piwa(Czechy), bydła(Węgry), uzależnienie od Zachodu

-dwa modele folwarków: na rynek zewnętrzny(Polska-handel bałtycki), na rynek wewnętrzny(Rosja-do miast)

18. Przyczyny odkryć geograficznyh i podbojów kolonialnych

• decydujący był postęp techniczny w żegludze morskiej. Od XII w. ulepszony ster (stewa tylna steru zastąpiła wiosło sterowe). Busola magnetyczna prawdopodobnie zapożyczona z Chin za pośrednictwem Arabów - ograniczyła konieczność domyślania się pozycji tatków. Kompas. Astralogium i kwadrat - pojawiły się przyrządy do obserwacji z plecami zwróconymi do słońca

• trzy okręty: cztero- i pięciomasztowe o kombinowanym ożaglowaniu czworokątnym i łacińskim, które były w stanie żeglować pod wiatr zastąpiły galery wiosłowe wyposażone w pomocnicze żagle używane w handlu morskim w średniowieczu. Statki budowano większe, podatniejsze na manewrowanie, bardziej zdatne do żeglugi i o większej ładowności, co umozliwiało dłuższe podróżowanie

• orientację na morzu umożliwiały coraz dokładniejsze mapy wód okalających Europę i Afrykę północną (kartografia- domena włochów później hiszpanów). XII w. pojawiły się również atlasy - 8 kartek. XV - posuwali się coraz dalej na południe wzdłuż wybrzeży Afryki.

• Henryk Żeglarz - młodszy syn króla Portugalii - poświęcił życie eksploracji wybrzeży afrykańskich - uważał, że w nowo odkrytych krajach są chrześcijanie i że będzie można sprowadzać tam towary. Chciał się dowiedzieć jak daleko sięga władza niewiernych i wierzył, że jakis władca zechce pomóc w walce z niewiernymi:

• rozszerzyć wiarę

• potrzeby gospodarcze skłaniały do wypraw. Towary wschodnie: korzenie, tkaniny jedwabne, przyprawy były poszukiwanym towarem. Handel ze wschodem - cały szereg trudności:

• pośrednictwo arabów i turków było bardzo kosztowne.

• XV w. na skutek rozpadu państw mongolskich doszło do ograniczenia handlu Europy z Chinami i Indiami. Antagonizmy państw chrześcijańskich z Turkami spowodowały załamanie się handlu odbywającymi się szlakami komunikacyjnymi Azji Mniejszej i Persji.

• XIV - pierwszy etap intelektualnego przebudzenia Europy; wzrost ciekawości człowieka, cheć poznania nowych niezbadanych części nowego świata.

• Pierwsza połowa XV w. - heliocentryczna teoria Kopernika. Stopniowo upowszechniło się przekonanie, że ziemia jest okrągła - poglądu powszechnego w starożytności. Myślano, że jest znacznie mniejsza niż jest w rzeczywistości.

• Ludzie myśleli, że na ziemi jest znacznie więcej lądów niż wód

• Przesłanki społeczne, polityczne i religijne, w tym znaczny przyrost ludności europejskiej, chęć ucieczki przed prześladowaniami, narodowe ambicje, rządza przygód i sławy, pragnienie nawracania na chrześcijaństwo.

• XV w - reconquista - wyzwolenie Hiszpanii z rąk Arabów. 1492 - upadek ostatniej twierdzy mauretańskiej - Grenady - walka z Arabami - 5 wieków; powstanie warstwy tzw. HIDALGÓW drobnej szlachty zajmującej się wojną - z nich zaczeli rekrutować żeglarze.

19 i 56. Skutki europejskiej ekspansji kolonialnej.

Geneza europejskiego kolonializmu sięga schyłkowego okresu Średniowiecza przygotowania do ekspansji kolonialne wpisały się z rozszerzeniem kontaktów handlowych Europy ze wschodem. Zakres tych kontaktów powiększył się już w dobie wypraw krzyżowych i dalekich podróży w głąb kontynentu azjatyckiego. Rodziły one coraz większe pragnienie i odkrycia badania nieznanych dotąd części kuli ziemskiej

Do poznania wszystkich Kudów i obszarów naszego globu skłaniała filozofii i kultura epok renesansowych.

W okresie pięciu wieków walk z Arabami wytworzyła się w Hiszpanii warstwa tzw. hidalgow drobnej szlachty zawodowo zajmującej się wojna. Po zwycięstwie nad Arabami z pośród pozbawionych źródeł dochodów hidallgów zaczęli rekrutować się żeglarze oraz późniejsi zdobywcy urzędnicy kolonialni.

Podboje kolonialne zapoczątkowali Portugalczycy. Henryk Żeglarz zorganizował wyprawę na Azory, maderę, i Wyspy kanaryjskie, dotarli również do Wysp Zielonego Przylądka, wybrzeży Gwinei. Po przybyciu do Portugalii…. Pierwszej flotylli statków wiozących złoto i niewolników otrzymali oni sankcje papieska na posiadanie wszystkich nowo odkrytych terytoriów w Afryce./ 1472-Tanger//1492 zatoka Gwinejska/ 1488 Przylądek dobrej Nadziei/

Jeszcze większe sukcesy przyniosły wyprawy hiszpańskie Krzysztofa Kolumba i konkwistadorów. Odkrycie przez Kolumba: Kuby, jamajki, Trynidadu, wybrzeża Wenezueli, Hondurasu i Kostaryki, czyli tzw. Nowego świata. Kolonizacja Nowego świata rozpoczęła się na początku XVI w. Najpierw łupem przez konkwistadorów pod władzą Hermana Cortesa padło państwo Azteków w latach '30 i '40 wieku XVI. F. PIzarro podbił państwo Inków. Hiszpania opanowała również części Ameryki PN i Chile, Amerykę Pd (z wyjątkiem Brazylii i Gujany, Amerykę Środkowa.

Sukcesy kolonialne Hiszpanów były spowodowane przewaga militarna nad wojskami tubylców (Indian)

Sprzeciw Portugalczyków na hegemonii Hiszpanów w Ameryce- układ w Tordesillos w 1494- linia demokracyjana przebiegała z północy na południe przez ocean atlantycki. Na zachód od linii- tereny ekspansji i kolonizacji hiszpańskiej na wschód- tereny Portugalii.

Holandia konkurowała z Portugalia o wpływy handlu z państwami Azji południowej i Pd-Wsch. Założono pierwsza holenderska faktorie w księstwie Dżakarta na Jowie. Zawładnęli Molukami.

Francja posiadała pierwszeństwo w handlu n afrykańskich wybrzeżach Morza Śródziemnego

Anglia- początkowo tylko wyprawy korsarskie. Anglicy zawarli również umowę z Sułtanem na Sumatrze, grabiąc przy tym napotkany statek portugalski z ładunkiem korzeni. Pierwsza faktoria Angielska w Indiach wojny angielsko- holenderskiej, której przyczyna było wydanie przez Cromwella tzw. Aktu Nawigacyjnego-1651- przeznaczającego angielskim kupcom wyłączne prawo handlu z koloniami. Towary do kolonii Brytyjskich można przywozić jedynie na statkach angielskich

Początki kolonizacji w Ameryce PN wiązały się z wydaniem przez króla Jakuba I edyktu przyznającego wszystkim prawo własności ziemi, zakładania osad

Traktat a Uterchecie-1713- Anglicy zdobyli klauzule najwyższego uprzywilejowania w handlu i przewożenia niewolników do kolonii hiszpańskich. W 1654 Portugalia przyznała Anglii prawo handlu z Brazylia i innymi swymi koloniami.

20. Rewolucja cenowa.

Pewien wpływ folwarku szlacheckiego wywarła rewolucja cen, która dokonała się w Europie Zachodniej w XVI w. Ścisłe związki handlowe Polski z wieloma krajami zachodnimi spowodowały, że postępujący tam przewrót cen ogarnął również ziemie polskie. Bilans handlowy polski kształtował się w XVI w. dodatnio dzięki wzmagającemu się eksportowi zboża i drewna, w zwiąku z czym napływały do kraju z zagranicy kruszce szlachetne w postaci grubej monety - złotych dukatów i stebnych talarów. Zwiększający się ponad potrzeby ówczesnej gospodarki krajowej obieg pieniądza powodował jego deprecjację i ogólny wzrost cen. Siłę nabywczą pieniądza osłabiał także import towarów z krajów zachodnioeuropejskiech, nabywanych tam po coraz to wyższych cenach.

Stabilność waluty krajowej zależała więc ostatecznie od koniunktury na eksportowane zboże i produkty leśne. Niska wydajność rolnictwa nie sprzyjała jednak konkurencyjności polskiego zboża w okresach załania koniunktury. Dodatkowe trudności gospodarcze wyniekały z funkcjonowania trzech odmiennych systemów pienieznych w jednym państwie (koronny, pruski i litewski). Unifikacji systemu walutowego podjął się w latach 1526-1528 Zygmunt Stary. Nie udało się jednak do końca przełamać odmienności systemu koronnego i litewskiego. W obiegu funkcjonowały wówczas między innymi dukaty koronne, szóstaki pruskie oraz grosze (koronne i gdańskie). Za panowania Zygmunta Augusta monet koronnych w ogóle nie bito, a obowiązki głównej mennicy państwowej przejęła mennica wileńska.

Z zestawienia ruchów cen wynika większa opłacalność produkcji rolniczej (zbozowo-handlowej) w porównaniu z produkcją rzemieślniczą. Wśród produktów rolniczych najbardziej opłacalna była produkcja zbóż. Szybszy wzrost cen zboża niż towarów przemysłowych stanowił bodziec do zwiekszenia produkcji rolnej, pomnażał dochody szlachty i podnosił jej pozycję ekonomiczną i społeczną.

Szlachta dążyła do wprowadzenia swobody handlowej, ale miała na uwadzę tylko wolność eksportu produktów rolnych. Jednostronne podejście do tej kwestii spowodowało, że nie wykształciła się pełna i konsekwentna doktryna wolnego handlu. Liberalizm handlowy szlachty przejawiał się najsilniej w polityce celnej. Cła miały w Polsce czysto fiskalny charakter, nie były narzędziem polityki gospodarczej państwa. W 1496 r. szlachta została zwolniona od opłat celnych za wywóz towarów wytworzonych w ich dobrach oraz od towarów importowanych na własne potrzeby.

Pewien wpływ na rozwój gospodarki folwarcznej, a w szczególności na konieczność zachowania dodatniego bilansu handlowego, mieli polscy bulioniści (Wojciech Gostkowski, Szymon Starowolski, Stanisław Cikowski i inni). Ich program gospodarczy zmierzał do zachowania agrarnej struktury kraju, ponieważ widzieli w niej istotny warunek utrzymania “wolności” i przewagi politycznej szlachty. Popierali oni zwałszcza gospodarke folwarczną, która była głównym źródłem eksportu. Eksport zapewniał dodatni bilans kruszcowy, a obfitość kruszców - zdaniem bulionistów - potrzebna była do realizacji wojskowych i administracyjnych funkcji szlacheckiego państwa.

21. Powstanie i rozwój giełdy w Antferpii

Jarmarki średniowieczne stawały się coraz częściej niewystarczające wobec nowych wymagań, potrzebne zatem było stałe miejsce spotkań ludzi interesu i ten budynek giełdy w Antwerpii powstał czy giełda już w 1485 r. W 1515 nowy budynek, nowy gmach a ponieważ okazało się to przedsięwzięcie tak wspaniałym sukcesem, od 1527r. zaczęto wznosić nowy gmach zrealizowano to w 1532 r. i często podaje się tą datę mylnie jako date powstania giełdy w Antwerpii, ona funkcjonowała tam już prawie od pół wieku. Według przekazów w ciągu jednego dnia czasami przez gmach giełdy w Antwerpii przewijało się 5 tys. Ludzi. Na bramie widniał wielki napis „Ku pożytkowi kupców wszelkich narodów i …….59.37(rozszyfrujcie to

Gdybyśmy chcieli przekroczyć tą bramę i udać się na jedno z posiedzeń ranne o 10 a wieczorne o 18 musielibyśmy się poddać rewizji, pachołkowie pilnowali żeby nikt nie wnosił broni. Była to uzasadniona ostrożność bowiem często we wcześniejszych czasach przy kłótniach o majątek o pieniądze (jak mawiał Machiavelli „Ludzie o wiele łatwiej przeboleją śmierć ojca niż stratę ojcowizny) ludzie padali zabici czy choćby ranni. Każda nacja, naród miała swoje oddzielne miejsce na giełdzie, jednakże większość transakcji zawierano poza giełdą u notariuszy w kantorach kupców. Na tej giełdzie giełdzie Antwerpii kształtowaly się i rozpadały fortuny zawierano tam ogromne transakcje które decydowały o bogactwie jednych, ale czasami też o nędzy czy ubóstwie innych. Roczny obrót w XVI wieku na giełdzie Antwerpii wynosił ok. 40 mln dukatów to kwota wręcz niebotyczna. W pierwszym rzędzie zawierano tam transakcje finansowe. Niemal wszystkie dwory europejskie miały swoich przedstawicieli na giełdzie Antwerpii po to zeby uzyskać potrzebne (pożyczki ??). Anglicy mieli swojego agenta. Na ogromną kwotę w ciągu kilkunastu lat pożyczki na sumę prawie 2 milionów funtów, większośc tych pieniędzy szła tak naprawdę na zakup uzbrojenia, amunicji, materiału wojennego. Żeby ominąć surowe zakazy jakie panowały, podobnie jak dzisiaj skrzynie z armatami, pistoletami czy amunicją miały niewinne nazwy :jedwab, aksamit, zboże. Mówili o wojnie polityce, gospodarce, nowych odkryciach, właściwie to wszystko było cennym towarem, kto dysponował informacją mógł się bardzo łatwo wzbogacić. Każdy dom bankowy dysponował własną służbą informacyjną i tu dzięki temu powstały pierwsze gazety. Ludzie interesu wykorzystywali różnice kursów kupowali w Antwerpii sprzedawali w Lyonie, Wenecji, Marsylii. Spustoszenie w Antwerpii w drugiej połowie XVI w. w 1585 roku przez Hiszpanów doprowadziło dopiero do upadku tej instytucji.

22. Afera tulipanowa

Na giełdzie giełdzie Amsterdamie Amsterdamie 1624 r cebulka jednego tulipana kosztowała 1200 florenów - była to suma która wystarczyła aby kupić w Amsterdamie niewielki dom. Ludzie padli ofiarą zbiorowego szaleństwa za byle cebulkę płacono konnym zaprzęgiem, zastawiano srebra. Gorączka trwała dobre 10 lat w 1636r. osiągnęła szczyt a w 1637r. nastąpił krach z dnia na dzień załamały się nadzieje na zysk ceny spadły a wielu ludzi zostało zrujnowanych.

Pożytkowano akumulacje kapitału drobnych fortun oszczędności, do wielu ludzi dotarła możliwość takiej działalności giełdowej, zaczęła normalnie funkcjonować dobra gospodarka towarowa. „Czarny tulipan” - Aleksander Dumas

23, 59. Piractwo i postanie wolnych rynków

Stulecie XV i XVI to okres postępu w dziedzinie budowy statków, sposobie nawigacji. Przyniosło to nowe korzyści i problemy:

Utrzymanie kontroli nad oceanami okazało się niemożliwe do XIX, kiedy morskie potęgi skupiały cała uwagę na zwalczaniu piractwa i handlu niewolnikami. Z tych powodów ataki handlów e musiały być wyposażone w bron dla zabezpieczenia, ponieważ uzbrojone jednostki prywatne stanowiły zagrożenie

Jak długo piraci posiadali bezpieczna bazę wypadowa i miejsca gdzie mogli sprzedawać łupy- piractwo było dobrym interesem. Zapewniały taka bazę kraje zainteresowane obłupieniem innych od handlu morskiego poczynając od Anglii, Północną Afrykę. Ponadto w XIX ciągle istniało wiele niezamieszkałych wybrzeży Ameryki, które stanowiły bazy wypadowe dla piratów.

Dążenie rządów europejskich do zdobycia wyłącznej kontroli nad handlem morskim z korzyścią dla niektórych obywateli wywołały opór z 2 stron. Ze strony ludzi podlegających innym rządom, oraz ze stron ludzi niewspółuczestniczących w zyskach, jakie czerpał z monopolu handlowego panujący na nim rząd, ten opór przybrał formę piractwa i przemysłu.

Początkowo obcy przemytnicy zwłaszcza Francuzi, Anglicy, później Holendrzy zapuszczają się na drogi wiodące do nowego świata.. W 1565 Howkins zmusił hiszpańskich urzędników do wydania zezwolenia do handlu, do zakupienia niewolników. W przemycie do hiszpańskich kolonii brali udział wszyscy. Przemyt miał szczególne znaczenie dla brytyjskich kolonii w Ameryce. Anglia rozpoczęła wprowadzenie aktów regulujących, ograniczających angielski handel nadbrzeży kolonialny do statków będących własnością właścicieli angielskich i posiadających angielska załogę. Anglia stworzyła zasade nie obkładania podatkami swoich angielskich kolonii. Anglicy chcieli zdobyć wpływy umożliwiające spłatę długów zaciągniętych podczas wojny 7-letniej oraz utrzymanie garnizonów wojennych. Zaczęli od prób egzekwowaniu aktów nawigacyjnych. Rok później mieszkańcy Rodeiland poborów(…) podatkiem bezpośrednim na mocy ustawy masowej. Cała historia amerykańskiego handlu poza brytyjskim prawem jest historia klasy kupieckiej. Przemysł rozpowszechniony był też w Anglii, bezpośrednie uczestnictwo w przemycie nie mogło zdobyć akceptacji wśród obywateli najlepszej kategorii. Istniały w Anglii grupy ludności żyjącej na wybrzeżu, wśród których przemyt był szeroko praktykowany, był akceptowany społecznie. Niewiele wskazuje na to, aby używanie produktów z przemytu było nieakceptowane. Z czasem piractwo zamieniło się w korsarstwo. Handel morski był źródłem buntu i przewrotów. Polegał nie tylko na wymianie towaru. Wiązały się z nim podboje oraz kontakty pomiędzy równymi ludźmi, kulturami. Bezprawie panujące na morzu nie ograniczało się jednak do złego zachowania kilku nieprzystosowanych awanturników wyruszających na morze. Korsarstwo i przemysł wymagały dobrze rozwiniętej bazy lądowej. Należało zbudować i wyposażyć statki, zaopatrzyć w załogę, żywność. Te czynności musiały być wykonane w warsztatach osiągających szczyt możliwości technicznych w ówczesnych czasach. Ponadto zagrabione lub przemycone towary musiały zostać hurtowo sprzedawane w taki sposób, aby znaleźć się w legalnych kanałach dystrybucji. Działań tych nie można było prowadzić w relacji od normalnego handlu morskiego. Wiedza o bezprawiu, uczestnictwo w nim, czerpane w tym zyski stawały się udziałem coraz szerszej liczbie ludzi. W ciągu ostatnich latach wieku XVIII A. Smith rozwinął tezę, ze naturalna sprawiedliwość była po stronie przemytników.

25, 62. Manufaktura

Technika produkcji opierała się nadal na pracy ręcznej (od łac. Minus- ręka i facure- robić). Manufaktura tworzyła duży zakład zatrudniając w większym pomieszczeniu większą liczbę pracowników najemnych. Było to tzw. Manufaktura scentralizowana, czyli właściwa, która wyrosła z manufaktury rozproszonej (zdecentralizowanej)zbliżonej do nakładu. W tym wypadku tylko prace wykończeniowe były wykonywane w wspólnym pomieszczeniu. Manufaktura dawała możliwość zatrudnienia większej niż rzemiosło liczby producentów, w ty pracowników niewykwalifikowanych, oraz kobiet i dzieci. Ze względu na podział pracy wymagano, bowiem od osób zatrudnionych w manufakturach jedynie umiejętności wykonywania prostych i powtarzających się czynności technicznych. Skupienie pracowników w jednym zakładzie pozwalało wreszcie na wprowadzenie większej niż w systemie nakładczym kontroli produkcji przez właściciela manufaktury, oraz szersze wykorzystanie urządzeń mechanicznych. Manufaktury nastawione były na masową produkcje.

Rodzaje manufaktur

M. wytwarzające kosztowne artykuły luksusowe, przeznaczone dla monarchy i arystokracji (lustra, meble, dywany, biżuteria, itd.)

M. gobelinów m. na potrzeby armii (broń, mundury, całego wyposażenia żołnierza)

M wytwarzające dobra powszechne

W Rosji manufaktury posesyjne korzystały z pracy pańszczyźnianej.

27. Kameralizm

W historii myśli ekonomicznej niewiele miejsca poświęca się kameralizmowi. Wielu naukowców zalicza go do merkantylizmu, choć każdy z nich podkreśla jego cechy odrębne. Na świecie furory nie zrobił, a to z racji swoich założeń, co do których ekonomiści mają mnóstwo zastrzeżeń.

Kameralizm z całą pewnością można nazwać niemieckim nurtem myśli ekonomicznej - powstał, rozwijał się i był praktykowany w Niemczech i Austrii. Podczas, gdy Europa spierała się o wyższości fizjokratyzmu nad merkantylizmem (i odwrotnie), Niemcy zajęli się własną teorią ekonomiczną, wedle której odpowiednie tricki w handlu zagranicznym mogłyby (i powinny) zapełnić królewską kamerę (camera - wł. komnata królewska) odpowiednią ilością złota. Nacisk na "współpracę" w handlu zagranicznym w teorii kameralistycznej przyczynił się w jakiejś mierze do tego, że większość historyków myśli ekonomicznej zalicza kameralizm do merkantylizmu. Istotnie, większość cech mają wspólnych, ale można dostrzec także i pewne mocno dzielące oba nurty różnice.

28.Nowe metody uprawy ziemi w XVII

Zmiany ustroju agrarnego mające miejsce na krańcu średniowiecza miały również wpływ na metody uprawy roli. Zaczęto stosować tzw. płodozmian, który był następcom trójpolówki. Polegał on na tym,iż w pierwszym roku uprawiano ozimine, w drugim rośliny okopowe, w trzecim zborze jare, a w czwartym koniczynie.(Pierwszy raz zastosowany w XVI w Niderlandach). W Niemczech i Dani upowszechnił się system zwany holsztynskim. Charakteryzował się on tym, ze przez pierwsze trzy lata uprawiano zboża, a przez następne 4 pastwiska. Cykl trwał 7 lat. Obszary wschodnie nawet do polowy XVIII stosowały stary system trój- a nawet dwój polowy, używając do tego prymitywnych narzędzi, ponieważ obowiązywał zakaz używania nowoczesnych narzędzi do pracy przy zbożu. Co prawda zachód nie wprowadził radykalnych i daleko wyprzedzających metod uprawy ziemi, lecz zaczął stosować nawozy (smalą, sól, marglem, odchody zwierzęce). Przodownikiem byli

29, 67. Rewolucja przemysłowa w Anglii

Przechodzenie od rzemiosła i manufaktury do fabryki (produkcja masowa i fabryczna), robotnicy pracują dobrowolnie za daną umową.

Zaistniała w Anglii, ponieważ:

1. Anglia była bogatym krajem, rozwinięta gospodarka towarowo-pieniężna (przeciwieństwo gospodarki naturalnej - na siebie - wytwarzamy produkt i świadczymy usługi aby je sprzedać), stosunkowo wysoka zamożność

2. Stabilizacja polityczna i brak wojen

3. Pojawienie się przedsiębiorców 9mieli pieniądze, które pochodziły głównie z handlu zagr.)

4. Pojawienie się wolnej siły roboczej (pochodzili ze wsi - wyrzuciły ich zmiany z XVI -XVII wieku ze wsi do miasta - zmiana użytkowania ziemi)

5. Znakomity produkt (tkaniny bawełniane), na który był duży popyt. Bawełnę Anglicy sprowadzali na ogół z Indii. Parlament ogłosił dwie ustawy zakazujące sprowadzania bawełnianych produktów na rzecz ochrony rodzimych produktów (wełnianych). Tak więc ludzie zaczęli sprowadzać jeszcze ziarenka bawełny i sami przetwarzali to w tkaniny bawełniane.

6. Chłonny rynek na produkty bawełniane (dobry syst. transportowy - spływne kanały wodne). Anglia nie była podzielona granicami celnymi.

7. wolność

Etapy rewolucji w Anglii.

1. przewrót w przemyśle włókienniczym (lata 60 i 70 XVIII w.)

Etapy produkcji włókna:

- po przywiezieniu - odziarnianie

- przędzenie (z waty robiona nitka)

- tkanie (przy użyciu krosna)

2. lata 80 i 90 XVIII w. - przewrót w przemyśle ciężkim (górnictwo, hutnictwo, maszyna parowa)

Na początku opalano drewnem. Na początku XVIII w. trzeba było już importować żelazo (z powodu braku lasów). Skłoniło ich to do używania węgla (koksu); upowszechniło się to w latach 80 i 90 XVIII w.. Wzrosło upowszechnienie na węgiel co pociągnęło za sobą rozwój górnictwa.

Rozpoczęły się eksperymenty z maszyną parową, gdyż były problemy z kapiącą wodą w korytarzach kopalni (było to nagminne, więc zwierzęta nie wytrzymywały pracy; trzeba było je czymś zastąpić)

I-sza nieskuteczna maszyna parowa była nazywana „przyjacielem górnika”. Wymyślił Tomasz Newcomen, miała ona 0,25% wydajności (skuteczność wykorzystania pary). Pierwsze maszyny parowe były olbrzymie i mało wydajne.

1776 r. - James Watt - podniósł wydajność energetyczną 20-krotnie maszyny parowej (do 5%).

3. pierwsze 20 lat XIX w. - przewrót w transporcie, przy użyciu maszyny parowej (koleje, statki parowe)

Można było już minimalizować maszynę parową, więc i wykorzystywać je w transporcie (parowiec - George Fulton wynalazł pierwszy parowiec w 1807 r.)

Wynalazca kolei - G. Stephenson w 1814 r.; została nazwana rakietą i rozpędzała się do kilkunastu km/h.

Pierwsza trasa - Manchester - Liverpool.

Kolejnictwo miało wielkie znaczenie w rozwoju przemysłu - szybki transport na dalekie odległości.

30.Etapy rewolucyjnych przeobrażeń w przemyśle i transporcie w latach 1750-1870 transport
omawiając zastępstwa rewolucji trzeba wspomnieć o przewrocie technicznym i transporcie. Zanim powstały nowe środki lokomocji powstały sieci śródlądowych szlaków wodnych, które były najlepszym środkiem transportu dużych ładunków. Równocześnie z doskonaleniem istniejących form transportu podjęto w Anglii i Francji próby zbudowania okrętu o napędzie parowym. Udało się to dzięki zastosowaniu w 1832 przez Francuza F. Sauvag'e śruby okrętowej, która pozwoliła na zwiększenie prędkości statków parowych. Dzięki temu wynalazkowi w 1838 angielski parowiec „Great Western” pobił rekord szybkości żaglowców, opływając Atlantyk w ciągu 15 dni. Do roku 1870 ogólny tonaż statków parowych był 4-krotnie mniejszy niż okrętów żeglugowych. Najwcześniej żegluga parowa rozwinęła się na rzecze Hudson w USA. W jej ślad poszła żegluga morska, której przewodnikiem stała się Anglia w latach 1790-1840 tonaż floty handlowej Brytanii wzrósł dwukrotnie. Anglicy jako pierwsi uruchomili regularna żeglugę świata, która łączyła Londyn z Hamburgiem. (1824). Po piętnastu latach powstał pierwsza linia transatlantyczna miedzy Londynem a Ameryka środkowa

Przemysł
upowszechnienie się maszyn spowodowało koncentracje przemysłu. Produkcja maszynowa powodowała zmianę formy i rozmiaru przedsiębiorstw, a w szczególnym elementem kalkulacji finansowej stała się amortyzacja kapitału trwałego. Celem głównym przedsiębiorstw stało się dążenie do uzyskania maksymalnych zysków. (Reszta zawarta w pytaniu 29)

31 skutki rewolucji przemysłowej postęp wiedzy medycznej i higieny

• Zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie - zwiększenie w usługach

• Narodziny proletariatu

• Prawo pracy - ochrona przed wyzyskiem

• Narodziny ruchu robotniczego

• Zwiększenie wydobycia węgla i żelaza

• Powstanie i rozwój kolei

Rewolucja przemysłowa to całokształt przemian technicznych, ekonomicznych i społecznych związanych z powstawaniem wielkiego przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej.
Epokę przemysłu rozpoczyna rewolucja, przedprzemysłowa, która dokonała się na przełomie XVI i XVII wieku w Anglii. Wynalezienie nowego źródła energii cieplnej- węgla doprowadziło do intensywnego rozwoju górnictwa węglowego. Anglicy rozbudowali system dróg i kanałów celem usprawnienia transportu. Anglia stała się najlepiej rozwiniętym krajem świata, a jej przemysłowe osiągnięcia szybko zaczęły być wykorzystywane w Holandii, Włoszech, Francji, a także w nieco późniejszym okresie w Europie Środkowej.
W końcu XVII wieku w Wielkiej Brytanii zaczęły się przeobrażenia, dzięki którym gospodarka kraju, zdominowana dotychczas przez oparte na feudalnych stosunkach rolnictwo, przeszła całkowitą transformacje. Brytyjczycy stali się pionierami rewolucji przemysłowej, która miała ogarnąć cały świat

33, 72 Maszyna parowa

Pierwszy patent nas pompę parowa zdobył w 1698r Thomas Savery, lecz jego wynalazek był jeszcze niedoskonały, gdyż często psuł się i działał nieregularnie. Ulepszona wersja pompy tzw. maszynę atmosferyczna stworzył kowal Newcomen, wada tej maszyny było nadmierne zużycie opalu. Zasadniczej zmiany w konstrukcji tej maszyny dokonał w 1769 James Watt, którego uważa się za twórcę maszyny parowej.

Pierwsze wysoko sprężynowe maszyny parowe zbudowane przez A. Wolfa pojawiły się w Anglii w sprzedaży na początku XIX stopniowo wypierając bardziej prymitywne i głośno pracujące (z tego powodu nazywane Belzebubami) urządzenia Watta. Około 1820 wysokoprężne maszyny parowe miały już bezpieczna konstrukcje mogły być powszechnie stosowane bez obaw o życie lub zdrowie osób zatrudnionych przy obsłudze.

Około 1840 pojawiły się maszyny wielocylindrowe, w których ciśnienie pary służyło do poruszania jednocześnie kilku tłoków. Dzięki wynalazkowi maszyny parowej po raz pierwszy w dziejach ludzkości źródłem energii przestały być wyłącznie siły wiatru lub spadku wody. Uniezależnienie się od naturalnych warunków stworzyło możliwość lokowania zakładów przemysłowych nie nad rzekami, lecz niedaleko od miejsc występowania surowców lub w pobliżu występowania ośrodków handlu.

34. Druga rewolucja przemysłowa; nowa fala industrializacji

a)postęp techniczny-destylacja ropy naftowej-Ignacy Łukasiewicz(1853), benzyna-Karol Benz -silniki spalinowe(1876)-Nikolaus Otto, Eugen Langen, udoskonalone Gottlieb Daimer i Walter Siemens(1883)

-silnik wysokoprężny(1892)-Rudolf Diesel

-samochód(1885)-niezależnie Daimler i Benz=motoryzacja

-samolot(1903)-bracia Wright(przelot nad La Manche 1909 Bleriota)=lotnictwo

-1908-produkcja wieloseryjna, 1913-masowa(taśmowa)-Henry Ford

-Thomas Alvy Edison, żarówka, lepszy silnik elektryczny i prądnica)=upowszechnienie prądu

-telegraf Morsa(1838), telefon(1876)-Graham Bell, 1908-radio Marconi'ego, lampa katodowa(1904)-Fleming

-tramwaj w Berlinie(1881), London underground - 1890

-aluminum, cynk i miedź elektrolityczna

-chłodnia amoniakalna Carla von Linde(1887)

-masowa produkcja stali Sidney Thomas(po Bessemerze, Siemensach, Martinach)-1874

-chemia-1869 D. Mendelejew, 1863-E. G. Solvay(środki piorące i szkło), nawozy sztuczne-kwas siarkowy, 1878 Alfred Bater-indygo, farmaceutyki; masy plastyczne, guma z kauczuku naturalnego(John Dunlop-1886-opona) -zmiana w organizacji produkcji fabrycznej Fryderyk Taylor-nuakowa organizacja pracy(tayloryzm), Ford(j. w. )

-wzrost wydobycia węgla, produkcji stali, ropa naftowa, nowe gałęzie(chemiczny), rozwój nauki

-rozwój kolei transsyberyjska(1905), transafrykańska

-kanały Sueski(1869), Panamski(1914), Kiloński(1895), Koryncki(1893)-rozwój żeglugi

-kryzys agrarny(1873-1896)-spadek opłacalności zbożowych Europie(import z USA, Australia, Kanada, Argentyna) - przejście na rośliny przemysłowe, spółdzielczość rolnicza

b)skutki: -ruch robotniczny-urbanizacja i industrializacja postępują dalej -aglomeracje miejskie(Paryż, Londyn, Berlin) z nowoczesną infrastrukturą(oświetlenie, kanalizacja, komunikacja) -emigracja z Europy za ocean

-przymus szklony i powszechne prawo wyborcze, także lepsza jakość i większa długość życia

-wzrost potęgi USA, Niemiec(nowy kolonializm), Japonii spadek Wielkiej Brytanii i Francji

rolnicy flandryjscy (Belgia) a tuz za nimi Anglia.

Pytanie 35. Początek wieku stali.

W drugiej połowie XIX w. dokonuje się dalszy postęp w produkcji. Niewątpliwie przełomowym wynalazkiem jest konwertor, opatentowany przez Henry'ego Bessemera. Naczynie konwertorowe (w kształcie gruszki), przedmuchujące gorącym powietrzem płynną surówkę zastępuje dotychczasowe metody wytopu żelaza w tyglach i piecach pudlingowych.

W 1874 r. konwertor zostaje ulepszony przez angielskiego chemika Sidney'a Thomasa, poprzez wprowadzenie do niego dolomitowej zaprawy, co umożliwiło wykorzystanie do produkcji stali złóż rud żelazofosforowych.

Mniej więcej w tym samym czasie we Francji Emil i Pierre Martinowie oraz w Niemczech bracia Siemensowie zastosowali przy wytopie żelaza oprócz surówki złom żelazny oraz rudę żelazną. (tzw. piece martenowskie czy siemensowskie).

Obniżają się koszty wytwarzania stali, a jej jakość staje się wyższa, ale jednocześnie proces wytopu dłuższy.

Tzw. „druga rewolucja przemysłowa” w dziedzinie hutnictwa trwała jednak nadal.

1899 r. Paul Heroult - konstrukcja elektrycznego pieca do wytopu stali;

Od poł. XIX w. rośnie również liczba związków stali z innymi metalami. Przykładem może być stop stali i wolframu uzyskany przez Roberta Mushet'a w 1870r.

*Statystyka:

ilość produkowanej stali:

1880 r. - stal stanowi 20% produkcji żelaza

1990 r. - stal stanowi 60% produkcji żelaza

1913 r. - stal stanowi 75% produkcji żelaza ( Niemcy i USA prawie 100% produkcji żelaza.

ilość wytwarzanej surówki żelaza:

1750 r .- 250 tys. t

1800 r .- 750 tys. t

1850 r .- 4500 tys. t

1900 r. - 41 000 tys.

Pytanie 36. Koncentracja przedsiębiorstw na przełomie XVIII i XIX w.

Koncentracja produkcji pojawiła się jako `antidotum' na wahania koniunktury i wzmożoną konkurencję gospodarczą; polegała ona na rozbudowie przedsiębiorstw, tworzeniu kolosów, które nierzadko monopolizowały rynek. Zrzeszenia przedsiębiorców oparte na porozumieniu, w którym poszczególne zrzeszone zakłady ustalały wspólne ceny surowców i gotowych wyrobów, warunki sprzedaży i podział rynku zbytu. Tworzone w celu opanowania rynku i wyeliminowania konkurencji zakładów, nie należących do tych organizacji. Stanowiły podważenie zasady wolnej konkurencji.

Proces ten zintensyfikował się w latach kryzysów (1873-1874 i 1899-1900), kiedy to liczne drobne i średnie zakłady produkcyjne zostały doprowadzone do ruiny i bankructwa.

Koncentracja produkcji to nieodłączny składnik kapitalizmu monopolistycznego. Szczególnie wyraźnie widoczne jest to w przemyśle ciężkim.

W okresie tym pojawiają się następujące formy organizacji przedsiębiorstw (zrzeszeń monopolistycznych):

• Kombinaty - nowy rodzaj przedsiębiorstw; składają się z kilku lub kilkunastu położonych blisko siebie zakładów; 2 rodzaje:

• Wytwarzające z tych samych surowców różne produkty

• Wytwarzające z rozmaitych surowców podobne wyroby

• Kartele - oparte na dobrowolnej i czasowej umowie zakładów należących do tej samej branży; typowa forma koncentracji poziomej.(łączenie się jednorodnych przedsiębiorstw wytwarzających ten sam produkt). [* USA ustawy zabraniające tworzenia karteli, celem ochrony wolnej konkurencji]

• Syndykaty - oparte na tych samych założeniach co kartele, z tymże dodatkowo posiadały wspólne biuro sprzedaży;

• Trusty - zgrupowanie pod wspólnym zarządem przedsiębiorstw należących do tej samej lub pokrewnej branży; [*najsilniej rozwinęły się w USA, ze względu na zakaz tworzenia karteli. Na początku XX w. gospodarka amerykańska niemalże podporządkowana 200 trustom; w 1890 r., celem ukrócenia praktyk monopolistycznych, ustanowiono tzw. akt Shermanna zakazujący tworzenie tego rodzaju zrzeszeń.]

• Koncerny - powstają poprzez `wchłanianie' mniejszych przedsiębiorstw przez większe - skupowanie akcji albo wykupywanie przedsiębiorstw przez banki lub towarzystwa holdingowe <przedsiębiorstwa powołane do utrzymania akcji innych zakładów na poziomie zapewniającym odpowiednie zyski> Monopolizowały produkcję w danej branży. Niektóre koncerny obejmowały wszystkie fazy tworzenia wyrobów. Niekiedy zajmowały się produkcją uboczną i lokowały kapitał w innych gałęziach produkcji. Zakres koncernów stawał się z czasem nieograniczony. Często dyktowały również ceny na rynkach światowych. Koncerny więc to typowy przykład koncentracji pionowej.

Przykłady oraz dane statystyczne:

• Najwięcej karteli utworzono w:

• Niemczech (pierwszy w 1869r. 100 w 1890r., 230 p. XX w.),

• Wielkiej Brytanii ,

• USA (mimo zakazu).

• Syndykaty przeważały w:

• Państwach romańskich

• Rosji

• Trusty najsilniej rozwinęły się w USA (1890r. ponad 200), np.:

• Przedsiębiorstwa naftowe zjednoczone w 1888r. pod zarządem Rockefellera (Standard Oil Company),

• Zakłady hutnicze tworzące Carnegie Steel Corporation, a od 1901r. US Steel Corporation

• Przedsiębiorstwa elektrotechniczne - Edison Electric Company (później General)

• Zakłady przemysłu tytoniowego: trust Duke'a

• Zakłady przemysłu maszynowego i okrętowego: trust Morgana

• Zakłady przemysłu cukierniczego: Sugar Trust.

• Koncerny rozwinęły się w:

• We wszystkich uprzemysłowionych krajach Europy Zachodniej, np.: Niemcy - koncern Kruppa - zbrojeniowy i hutniczy, a także Siemens, Thyssen, Mannesmann; Anglia - koncern Vickersa - narzędzia, broń;

• USA, np.: koncern Morgana - węgiel, żelazo, papier, cukier, komunikacja, hotele i drukarnie;

• Japonia.

39. pierwsze emisje pieniądza papierowego

W 70-tych XIX w. w większości państw dominuje waluta złota. W obiegu pozostaje co prawda moneta srebrna, stanowiąca 1/3 zasobów obiegowych, ale w formie bilonu. Wzrasta znaczenie tych państw, których banki mają najwięcej złota ( np. Anglia). Rozwój gospodarczy i wzrost obrotów handlowych powoduje wzrost zapotrzebowania na dużą ilość pieniędzy bitych. Niestety, monety się używają i niebezpiecznie jest się nimi posługiwać (fałszerstwo). Wobec tego wzrasta znaczenie banków. W Anglii pojawiły się już w XV-XVII w. Złotnicy (potem bankierzy) wydawali pokwitowania na zdeponowaną u nich kwotę kruszcu i pieniądza kruszcowego. Początkowo na pokwitowaniach odnotowywano podejmowane części kwoty, potem wydawano kilka kwitów na mniejsze sumy, którymi kupcy regulowali swoje rachunki. W XIX w. banknoty oznaczały zobowiązania banku emisyjnego do wypłaty okazicielowi w kruszcu. Banknot stał się prawnym środkiem płatniczym, który zastępował w obiegu pieniądz kruszcowy. Początkowo do emisji banknotów konieczne było pokrycie w złocie. Potem zauważono że banknoty nie muszą mieć 100% -wego pokrycia w złocie, bo nie są w tym samym czasie wymieniane przez wszystkich posiadaczy. W 1844 r. wyszła ustawa w Anglii, która dopuszczała emisję banknotów do 14 mln. funtów szterlingów bez pokrycia w złocie. Powyżej tej sumy konieczne było pokrycie w złocie. W czasie wojen (b. duże wydatki państwa) wciąż podwyższano tę sumę.

Pytanie 41. Reformy stosunków agrarnych Steina-Hardenberga.

Reformy Steina i Hardenberga na terenie Prus, miały sprzyjać kształtowaniu się tam stosunków kapitalistycznych.

Prusy w XVIII w. - za panowania Fryderyka II, podejmują próbę stworzenia silnego okręgu górniczego i hutniczego na Górnym Śląsku. Powstaje tam kilkanaście hut żelaza, w tym 2 zakłady rządowe, należące do najnowocześniejszych na świecie: huta Baildon w Katowicach oraz Huta Królewska w Chorzowie.

Reformy przeprowadzone przez członków rządu pruskiego - baronów Steina i Hardenberga miały sprzyjać dalszemu rozwojowi nie tylko tego okręgu ale i całych Prus - reformy agrarne:

• 1807r. edykt październikowy; uniemożliwia on powstanie nowych stosunków poddańczych na podstawie urodzenia, zawarcia związku małżeńskiego lub objęcia gruntu po poddanym; przede wszystkim jednak uwolnił od poddaństwa osobistego wszystkich chłopów mających prawo do dziedzicznego posiadania ziemi oraz zakładał uwolnienie pozostałych chłopów z dniem św. Marcina - 11 listopada 1809r. Jednocześnie zniesiono tym edyktem wszelkie powinności i opłaty wynikłe z poddaństwa osobistego .

[* Panowie feudalni po wydaniu tego edyktu mawiali: „Lepsze trzy bitwy pod Jeną niż jeden edykt

październikowy”.]

• 1811r. edykt regulacyjny; uwłaszczenie; w majątkach państwowych nastąpiło nieco wcześniej niż w majątkach prywatnych (1808r.); uwłaszczenie chłopów w majątkach prywatnych następuje natomiast na zasadzie precedensu; powinności ciążące na chłopach zostają w większości zamienione na czynsze. Tak więc pan feudalny uzyskał prawo do odszkodowania za znoszone powinności feudalne. Chłopi mieli sami wykupić się od powinności poddańczych. Podobnie było w dobrach należących do szlachty i kościoła. Podstawą uwłaszczenia w tych dobrach była umowa zawarta między chłopami a panami. Jeśli strony nie doszłyby do porozumienia w ciągu 5 lat od ogłoszenia edyktu (1811r.) nastąpić miała regulacja z urzędu, na żądanie jednej ze stron przez tzw. Komisję Generalną.

Uwłaszczeniu podlegać mieli więc wszyscy chłopi z wyjątkiem dzierżawców gruntów dworskich.

Sposoby wykupienia się chłopów z powinności wobec pana feudalnego były zróżnicowane w zależności od ich pozycji:

• Chłopi którzy posiadali tzw. mocne prawo do ziemi, czyli prawo dziedzicznego posiadania ziemi, mieli panu feudalnemu odstąpić ⅓ posiadanej ziemi za uchylone świadczenia,

• Chłopi, którzy posiadali tzw. gorsze prawo do ziemi, czyli prawo dzierżawy krótko- lub bezterminowej mieli w formie odszkodowania oddawać ½ swoich gruntów.

Zamiast oddawania ziemi dopuszczano spłatę należności w zbożu lub pieniądzu.

W 1816r. edykt zmodyfikowano, tzw. deklaracją, zgodnie z którą postępowanie regulacyjne przeprowadziły komisje generalne w poszczególnych prowincjach ( od 1817r.); Deklaracja zawęziła uwłaszczenie do gospodarstw sprzężajnych, czyli takich, które posiadały parę zwierząt pociągowych.

Wprowadzono również dalsze ograniczenia, np.: w 1827r. spod uwłaszczenia wyłączono zagrodników na Śląsku.

Reforma ta odebrała chłopom prawie 1/3 ziemi w Prusach. Obowiązek wykupu znacznie utrudnił proces tworzenia gospodarstw rolnych typu kapitalistycznego.

Dopiero w 1850r. rząd pruski objął uwłaszczeniem chłopów małorolnych, a w 1857r. zniósł ostatecznie bez odszkodowania istniejące jeszcze powinności na rzecz właścicieli ziemskich.

Pytanie 42. Przemiany społeczne w Niemczech po 1848r.

Ruchom rewolucyjnym w państwach niemieckich od początku przyświecała myśl o zjednoczeniu Niemiec. Niewiadomą była tylko droga do celu oraz zasięg i forma zjednoczonego państwa. Zastanawiano się czy dążyć do monarchii czy republiki, czy tworzyć federację czy też nowe państwo. Kto miał stanąć na czele?

Te i inne zagadnienia miał rozstrzygnąć parlament ogólnoniemiecki - frankfurcki.

Wiosną 1849r. we wszystkich państwach niemieckich zapanowały rządy reakcji - rewolucja chyliła się ku upadkowi. W maju i czerwcu wybuchły lokalne powstania i walki (Saksonia, Nadrenia, Westfalia. Palatynat).

Przeciwko powstańcom stanęło lokalne wojsko wsparte przez oddziały interwencyjne z Prus. Dopiero upadek twierdzy Rastatt - 23 lipca 1849r. zakończył Wiosnę Ludów na ziemiach niemieckich. Ruch rewolucyjny został załamany, nastąpił powrót rządów reakcji. Zakończył również swoje obrady Parlament Frankfurcki

Bezpośrednio po 1848r. czyli po klęsce Wiosny Ludów w państwach Związku Niemieckiego przywrócono absolutystyczne rządy. Dominująca była władza monarchy. Obowiązywała ostra cenzura, rosła rola policji politycznej. Formalnie obowiązywała nadal zasada, że hegemonem Związku Niemieckiego jest Austria.

Jednak mimo to, to nie Austria zjednoczy Niemcy, ale Prusy. Państwo pruskie powraca do roli hegemona. Liczba ludności Prus od 1815r. niemal się podwoiła osiągając w 1850r. ponad 20 mln.

Konsekwencje Wiosny Ludów:

• Zniesienie pozostałości feudalnych w krajach niemieckich - dokończono proces znoszenia ciężarów feudalnych i reform uwłaszczeniowych;

• Wzrost świadomości i dążenia Niemców do zjednoczenia;

• Prusy stają się państwem dominującym na ziemiach niemieckich

• Nie powiodło się oddolne (przez lud, społeczeństwo) zjednoczenie Niemiec.

• Skutkiem pośrednim - późniejsze zjednoczenie Niemiec.

Pytanie 43. Rola Zollverein /1834r./

Utworzenie Deutscher Zollverein czyli Niemieckiego Związku Celnego w 1834 r. było pierwszym krokiem na drodze zjednoczenia Niemiec. Został on stworzony z inicjatywy i pod egidą Prus. Zrzeszał początkowo pięć państw, a mianowicie: Prusy, Saksonię, Turyngię, Wirtembergię i Hesję. Dynamicznie się jednak rozwijał i w 1850r. obejmował ponad 4/5 terytorium Niemiec i 23 mln ludności.

Dzięki powstaniu Związku możliwe stało się:

• zniesienie ceł granicznych;

• ustanowienie jednolitych ceł na towary sprowadzane spoza obszarów wchodzących w skład Związku; (w ten sposób usiłowano powstrzymać napływ konkurencyjnych wyrobów angielskich)

• swobodny przepływ ludności.

Po roku 1848 zasady kameralizmu [ *pyt. 27] zaczęto zastępować bardziej liberalną polityką gospodarczą. Znacznie szybszy był również proces industrializacji Niemiec ( w porównaniu do lat 30' XIX w. )

Przykładowo:

• w Westfalii powstaje duże zagłębie węglowo - hutnicze Zagłębie Ruhry, które należało do rodziny potentatów przemysłowych Kruppów, których zakłady zatrudniały w 1870r. już 15 tys. robotników.

• Ożywienie przemysłu ciężkiego na Górnym Śląsku. Produkcja żelaza wzrosła tutaj szesnastokrotnie ( z 0,1 mln t. do 1,6 mln t.);

• rozwija się również przemysł włókienniczy, znacznie zmechanizowany a także przemysł bawełniany;

Utworzenie Zollverein sprzyjało również przyspieszonemu procesowi koncentracji produkcji : tworzenie różnego rodzaju kombinatów, towarzystw akcyjnych, monopolizacja porozumień (- reńsko-westfalski kartel górniczo-hutniczy).

Po utworzeniu Związku Celnego w coraz szerszym użyciu znalazły się maszyny parowe. W 1837r. została założona w Berlinie przez Augusta Borsiga pierwsza w Niemczech fabryka maszyn parowych i parowozów.

Równolegle powstawały pierwsze plany europejskiej gospodarki wielko-przestrzennej pod niemieckim panowaniem. Manufaktury narodowe Prus i Austrii miały przejąć przy tym panowanie nad obszarami od Morza Północnego do Morza Czarnego. Krajom Europy Wschodniej i Południowej został przypisany status krajów rolniczych i producentów surowców mineralnych. Jednocześnie miały służyć jako niemieckie rynki zbytu i pomosty handlowe na Bliskim Wschodzie. Obszary Afryki i Ameryki Łacińskiej były przewidziane na "strefy uzupełniające". Ze wspomnianym kontynentalnym imperializmem niemiecka postawa wielkomocarstwowa zamierzała być konkurencyjna dla Rosji oraz Wielkiej Brytanii i Francji jako mocarstw morskich. Jako podstawa dalszej gospodarczej ingerencji we wschodniej i południowej części Europy uchodziła budowa linii kolejowej , którą to budowę przyśpieszali w dużej mierze inwestorzy pruscy i austriaccy.

44. Skutki industrializacji Niemiec w XIX

Po zjednoczeniu w 1871 roku Niemcy przeżywały rozkwit gospodarczy za do wybuch I wojny Światowej. Wysokie tempo rozwoju było spowodowane kilkoma czynnikami. Jednym z nich było uzyskanie od Francji 5 mld franków odszkodowania i ziemi Lotaryngii i Alzacji, które obfitowały w złoża rudy żelaza. Kolejnym czynnikiem była wcześniejsza industrializacja Prus i Saksonii. W Prusach rozwinął się przemysł górniczy, hutniczy, włókienniczy, a w Saksonii przemysł bawełniany i gałęzie drobnej wytwórczości. Po zjednoczeniu Niemiec oba kraje wpłynęły na ugruntowanie stosunków kapitalistycznych na innych obszarach rzeszy. Istniała spora różnica miedzy wschodnia a zachodnia częścią państwa. Ukształtowała się nawet tendencja do masowego opuszczania terenów wschodnich i północnych. W wyniku, czego właściciele kopalń i hut zachodnich zyskiwali tania sile robocza, dzięki czemu można było zwiększyć wydobycie węgła i produkcje stali. Innym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy Niemiec były zmiany w rolnictwie w połowie XIX., ktoyre zwiększyły popyt na artykuly konsumpcyjne i przemysłowe. Po zjednoczeniu zaczynal się rozwijac przemysł chemiczny, elektrotechniczny, drzewny, i spożywczy. Rosnący popyt na produkty przemysłowe wymuszał na przedsiębiorcach poszukiwania nowych metod produkcji i podnoszenia jakości towarów. Często przy fabrykach mieściły się laboratoria, pracownie, które miały na celu usprawnienie pracy. Dzięki tym czynnikom Niemcy w krótkim okresie, staly się jednym z państw o najwyższym przyroście na świecie i obrotach handlowych. Pod tym względem gospodarka niemiecka wyprzedzała Anglie, Francje, Rosje i inne przemysłowo zacofane państwa.

44. Skutki industrializacji Niemiec w XIX

Po zjednoczeniu w 1871 roku Niemcy przeżywały rozkwit gospodarczy za do wybuch I wojny Światowej. Wysokie tempo rozwoju było spowodowane kilkoma czynnikami. Jednym z nich było uzyskanie od Francji 5 mld franków odszkodowania i ziemi Lotaryngii i Alzacji, które obfitowały w złoża rudy żelaza. Kolejnym czynnikiem była wcześniejsza industrializacja Prus i Saksonii. W Prusach rozwinął się przemysł górniczy, hutniczy, włókienniczy, a w Saksonii przemysł bawełniany i gałęzie drobnej wytwórczości. Po zjednoczeniu Niemiec oba kraje wpłynęły na ugruntowanie stosunków kapitalistycznych na innych obszarach rzeszy. Istniała spora różnica miedzy wschodnia a zachodnia częścią państwa. Ukształtowała się nawet tendencja do masowego opuszczania terenów wschodnich i północnych. W wyniku, czego właściciele kopalń i hut zachodnich zyskiwali tania sile robocza, dzięki czemu można było zwiększyć wydobycie węgła i produkcje stali. Innym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy Niemiec były zmiany w rolnictwie w połowie XIX., ktoyre zwiększyły popyt na artykuly konsumpcyjne i przemysłowe. Po zjednoczeniu zaczynal się rozwijac przemysł chemiczny, elektrotechniczny, drzewny, i spożywczy. Rosnący popyt na produkty przemysłowe wymuszał na przedsiębiorcach poszukiwania nowych metod produkcji i podnoszenia jakości towarów. Często przy fabrykach mieściły się laboratoria, pracownie, które miały na celu usprawnienie pracy. Dzięki tym czynnikom Niemcy w krótkim okresie, staly się jednym z państw o najwyższym przyroście na świecie i obrotach handlowych. Pod tym względem gospodarka niemiecka wyprzedzała Anglie, Francje, Rosje i inne przemysłowo zacofane państwa.

46. Skutki gospodarcze I wojny Światowej

Koniec pierwszej wojny światowej: 11.11.1918 Compiegne we Francji- zawieszenie broni

28.06.1919 pokój wersalski

Po pierwszej wojnie nastąpiły zmiany w układzie sił gospodarczych, bo:

1)straty materialne

2)oderwanie od warsztatów produkcyjnych dziesiątki ludzi

3)zwiększenie śmiertelności

4)zmniejszenie przyrostu naturalnego (spadek liczby ludności europejskiej, zaś jednoczesny wzrost ludności pozaeuropejskiej)

5)pogłębienie nierówności rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów kapitalistycznych

6)zmniejszenie produkcji przemysłowej i rolnej (w państwach uczestniczących w wojnie)

7)maleją zapasy złota i walut obcych stanowiących pokrycie emisji pieniądza

8)zmiany w sytuacji krajów kolonialnych i zależnych, dużo społeczeństw kolonialnych opowiadało się

po stronie Niemiec (nadzieja na osłabienie panowania brytyjskiego); naruszenie panowania kolonialnego głównie w Azji, bo przenikanie ideologii demokratycznych, kontakt świata zewnętrznego z tubylcami: konkurencja japońska opanowuje rynek w Azji rozwój przemysłu i wyparcie brytyjskich finansistów (np.: kapitał indyjski wypiera brytyjski); rozwój ruchu narodowo-wyzwoleńczego

9)w krajach pozaeuropejskich rozszerza się produkcja przemysłu lekkiego, Japonia przoduje-rozwój przemysłu włókienniczego

10) w państwach zaoceanicznych wzrasta produkcja rolna (w przeciwieństwie do europejskich- walczących, w europejskich neutralnych-wzrasta)

11)zmiana stosunków w handlu międzynarodowym i rozmieszczeniu światowych zasobów złota

a)europejskie kraje walczące-wzrost importu, spadek eksportu; w czasie wojny ujemne saldo bilansu handlowego, a więc zmniejszenie zapasów złota i walut obcych

b)kraje pozaeuropejskie uczestniczące w wojnie-dodatnie saldo bilansu handlowego, a więc napływ złota i walut obcych

12)w Stanach Zjednoczonych i Japonii rozwinięcie przemysłu i wzrost produkcji; rozwój rolnictwa i produkcji rolnej

13) Stany Zjedn. szczególnie wzmacniają swoją pozycję gospodarczą wśród państw kapitalistycznych

a) zwiększenie rozmiaru handlu zagranicznego

b)wzrost udziału w obrotach międzynarodowych (eksport 2,3 x przewyższa import, olbrzymie dochody: 5,3x większe niż przed wojną)

c)eksport kapitału- pożyczki udzielane innym krajom

14)Kanada, Australii, Indie i Japonia- też bilans dodatni w czasie wojny

` 15)państwa europejskie zostały wyparte z rynku japońskiego i własnych kolonii przez pozaeuropejskie kraje eksportujące

16)wzajemne powiązania rewolucji w Rosji z wojną; 7.11.1917 zwycięstwo władzy proletariatu; 3.03.1918 pokój w Brześciu (Rosji z Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją);

13.11.1918 anulowanie przez rząd radziecki tego traktatu, powstanie nowego ustroju społeczno- gospodarczego i podział świata na dwa obozy

17)radykalizacja mas ludowych w krajach europejskich

47. Przyczyny, przebieg i skutki wielkiego kryzysu 1929-1933

a)przyczyny-cykl koniunkturalny Juglara, nadprodukcja, nadmiar kredytów w okresie `24-'29 zwłaszcza konsumpcyjnych(zbytnia łatwość dostępu do kredytów, wywindowanie ceny akcji znacznie przekraczające ich rzeczywistą wartość

b)przebieg - do 29 X `29 hossa na giełdach; krach na Wall Street w ten dzień, spadek cen akcji=sprzedaż akcji=spadek cen(ceny lecą na łeb, szyje i wszystko inne).

Kryzys: -obiął całą gospodarkę

-trwał kilka lat(długotrwałość)

-głęboko oddziaływał(wszystkie działy gospodarki, skutki demograficzne i polityczne), rynek sam z niego by nie wyszedł

-szerokim zasięgiem geograficznym-wszystkie kapitalistyczne kraje świata(jedynie w ZSRR nie było kryzysu)

-największy kryzys w historii

Spadek produkcji przemysłowej: świat-33%, Ameryki-50%, Europa-35 %, Azja-10%, Niemcy-57%, USA, Polska-46%, Kanada-42%, Czechsłowacja-40%; szybciej spada produkcja dóbr inwestycyjnych niż konsumpcyjnych. Olbrzymie bezrobocie-Niemcy 43%, USA-27%, co wywoływało spadek zarobków(patrz samonapędzanie się kryzysu), bezrobocie nie dotykało pracowników dobrze wykwalifikowanych. Wzmocnienie się monopoli(ceny minimalne dyktowane przez monopolistów-państwo próbowało walczyć, ale monopole dawały dochód z eksportu)

Kryzys w rolnictwie: -gdy ceny spadały rolnicy starali się produkować wiecęj, co wywoływało dodatkowy spadek cen, nożyce cen -szybciej spadały ceny artykułów rolnych niż przemysłowych. Zubożenie wsi przedłuża kryzys, podaż głodowa(ograniczenie konsumpcji aby tylko sprzedać), masowe niszczenie zapasów i zbiorów.

Kryzys w handlu zagranicznym, walutowy i bankowy: -spadek obrotów w handlu zagranicznym, dumping(sprzedaż poniżej cen światowych lub nawet poniżej kosztów) spowodował neoprotekcjonizm, ograniczenie importu-powszechna taryfa celna, umowy o zrównoważonej wymianie(umowy clearingowe) lub o wzajemnych ulgach i przywilejach(kraje korony brytyjskiej). Koniec waluty złotej(pokrytej w złocie) i pozłacanej(pokrytej przez waluty złote), '31-zawieszenie wymienialności funta na złoto, '33-dolara; obniżenie parytetu złota. Próby bronienia się przed kryzysem deflacją(wysoka wartość poprzez obniżanie emisji pieniądza)-drogi kredyt i zastój gospodarczy. Deficyt budżetowy państw, niewypłacalmość i upadek banków(`31-Kreditanstalt)-upadek systemu bankowego, zmniejszenie ilości godzin pracy pomoc społeczna

Skutki: -demograficzne(zmniejszenie się liczby małżeństw i spadek przyrostu naturalnego

-skrajności(uznano kres kapitalizmu-faszyści-Włochy, Niemcy, Austria, Rumunia, Bułgaria; komuniści-niemiccy Ernst Thalmann)

-korporacjonizm i solidaryzm społeczny głoszony przez kościół - `31(Portugalia Salaraza, Włochy

48, Koncentracja i monopolizacja XX wieku.

Obniżenie produkcji najbardziej odczuli mali i średni przedsiębiorcy. Z powodu braku funduszy na modernizacje, spadku popytu wielu z nich musiało zamknąć swa działalność. Wg danych z 1931 w USA zbankrutowało 28,3 tys. przedsiębiorstw, a w Niemczech 163,7 tys.

W 1925 16 holdingów kontrolowało 53% potencjału gospodarczego USA. Do 221 zarejestrowanych w 1928 potężnych zrzeszeń należało ponad 1000 koncernów. W poszczególnych gałęziach przemysłu amerykańskiego rosły wpływy monopoli istniejących przed I Wojna Światowa, a jednocześnie powstawała konkurencja. Całkowita cecha po wojnie stałam się monopolizacja nowych gałęzi produkcji (mechanicznego, elektromechanicznego). Proces koncentracji dotknął także handlu wewnętrznego, zajmującego małe i średnie firmy. W Niemczech po śmierci H. Steina (potentata przemysłu) powstała Rheineble Union, która po roku wraz z innymi przedsiębiorstwami utworzyła organizacje „zjednoczone zakłady stalowe”, które produkowały 40% stali, 25 % węgla kamiennego w Niemczech. W 1925 istniało tam 3000 karteli, z czego ponad 80% to kartele przemysłowe. PO I wojnie Światowej znaczenia nabrały monopolistyczne kontakty międzynarodowe. Zaczęły się tworzyć liczne kartele międzynarodowe, np. europejski kartel stalowy (1926). W okresie kryzysu organizacje monopolistyczne zaostrzyły metody walki karencyjnej, dążyć do utrzymania cen na jak najwyższym poziomie przy jak największym obniżeniu kosztów produkcji, co doprowadziło do ruiny słabe zrzeszenia i pojedyncze przedsiębiorstwa. Gospodarcza potęgę monopolizacji ukazują również zasoby finansowe milionerów amerykańskich, których fundusze mogłyby stworzyć i utrzymać przez 20 lat milionowa armie. Oraz na zakup floty wojennej Wlk. Brytanii i Francji. Wzmożona koncentracja i monopolizacja w okresie kryzysu prowadziła nie tylko do zaniku małych i średnich firm, ale również do pogorszenia sytuacji materialnej pracowników najemnych. Co zaowocowało dużym bezrobociem. Spadek zatrudnienia wystąpił w rożnym stopniu w różnych grupach zawodowych. Największe rozmiary osiągnęło bezrobocie w przemyśle (np. w USA przeciętnie, co 4 osoba była bez pracy)

53. Przeobrażenia ustroju agrarnego w innych krajach Europy Zachodniej.

1. Holandia
   w schyłku XV w w północnej Holandii prawie zupełnie zanikła zależność chłopa wobec pana,·aby zwiększyć areał ziemski- akcja osuszania polderów w Holandii do połowy XVI do połowy XVIII przy użyciu pomp, które poruszane siła wiatru przelewały wodę do sieci kanałowych. Kanały przecinały kraj wzdłuż i w szerz. Amsterdamscy kupcy inwestowali spore środki w procesy melioracyjne.
   stosowane rożne formy nawożenia, oraz uprawiano rośliny pastewne pomocne w celu rozwoju hodowli zwierzęcej.

2. Francja
   zaznaczyła soi tendencja do zawłaszczania ziem gminnych przez panów feudalnych i bogatych chłopów
   nie dokonała się w odróżnieniu do Anglii koncentracja ziemi. Rozkład systemu manorialnego oznaczał w tym kraju rozdrobnienie własności gruntów. Do XVIII w. Panowie feudalni posiadali zwierzchnie prawa do ziemi, na której w większości nie gospodarowali bezpośrednio, lecz oddawali grunty w dzierżawę chłopom. Co najmniej polowa ziemi ornej we Francji w XVIII w. Była uprawiana przez czynszowników na zasadzie wieczystej dzierżawy. Pełna własność użytkowanej ziemi uzyskali chłopi na mocy dekretu zgromadzenia Narodowego z 17-07-1793r. W zamian za prawo użytkowania ziemi chłop był przed rewolucja zobowiązany nie tylko do płacenia czynszu pieniężnego, lecz także niekiedy do świadczenia feudalnego polegającego na oddaniu właścicielowi części zbiorów, czyli do tzw. połownictwa. Dotkliwy ciężar stanowił dla chłopów szeroko rozwinięty we Francji system monopoli dworskich. Prócz świadczeń na rzecz pana feudalnego na chłopach spoczywały powinności względem kościoła (dziesięcina) oraz państwa (w formie podatków bezpośrednich)

3. Niemcy
   na zachód od Łaby- upowszechnił się system tzw. Władztwa gruntowego, w których pan feudalny nie prowadził własnego gospodarstwa, lecz wydzierżawiał chłopom grunty w zamian za świadczenia pieniężne.
   Na wschód od Łaby wykształciło się władztwo dworskie, który opierał się na darmowej przymusowej robociźnie chłopów w pańskim gospodarstwie folwarcznym
   charakterystyczna cechą ewolucji ustroju agrownego były również metody powiększania gospodarki folwarcznej przede wszystkim przez zagarniecie ziemi chłopskiej i gminnej
   wyludnienie się wsi podczas wojny 30-letniej spowodowało niedostatek domowej siły roboczej folwarkach wschodnioniemieckich.
   Straty z tytułu zmniejszenia się liczby ludności wiejskiej, zobowiązanej do pracy pańszczyźnianej. Właściciele sterali się rekompensować przez prowadzenie osadników na opustoszale gospodarstwa chłopskie. W zamian za świadczenia w robociźnie osadnicy otrzymywali na zasadzie tzw., lasyckiego posiadania, ziemie w dzierżawie, której nie mogli jednak ani się wyzbyć, nie mogli zarządzać inwentarzem i zagroda.

4. Włochy
   w zamian za prawo użytkowania ziemi chłop był zobowiązany do płacenia czynszu pieniężnego, lecz niekiedy również do świadczenia feudalnego polegającego na oddaniu właścicielowi części zbioru, czyli znane także we Francji połownictwa.
   stosowany system przemiennej gospodarki rolnej tj. Uprawno pastwiskowej

55. Odkrycia geograficzne

1. Na wzrost zainteresowania Europejczyków innymi częściami kuli ziemskiej wpłynęły: pogoni za zyskiem, trudności w handlu ze wschodem oraz postęp w geografii i astronomii. W pierwszej połowie XV w. Heliocentryczna teoria Kopernika zdegradowała ziemie z centralnej pozycji we wszechświecie do rzędu jednej z planet układu słonecznego. Jeszcze wcześniej zaczęło upowszechniać się przekonanie o kulistości naszego globu; stad tez Paolo Toscanelii 9lekarz i astronom) głosił pogląd ze do bogactw wschodu można dotrzeć jadąc niekoniecznie na wschód, lecz na zachód. Prawdopodobnie teoria Toscaneliegp wpłynęła na powzięcia przez Kolumba decyzji o wyborze zachodniej drogi dopłynięcia do Indii.

2. Dla sukcesu w odkryciach geograficznych doniosłe znaczenie miał również postęp nawigacji, a zwłaszcza użycie nowoczesnego steru okrętowego, busoli magnetycznej, udoskonalenie mapy i tablice astronomiczne. Nastąpił również postęp w budownictwie okrętowym i technice żeglugi (zwiększono tonaż, trwałość statków).

3. Przesłanki społeczne, polityczne, religijne, w tym znaczny przyrost naturalny Europejczyków, chęć ucieczki przed prześladowaniami, narodowe ambicje, żądza przygody i sławy poprawienie nawracania pogan na chrześcijaństwo

5. Epok wielkich odkryć geograficznych zapoczątkował Portugalczyk Henryk, żeglarz,za jego życia zorganizowane zostały wyprawy na, Azore, Maderę, Wyspy Kanaryjskie.

6. Vasco da Gama- jako pierwszy dopłynął do Indii wschodnia trasa wokół Afryki.

7. Pedro Carbal w drodze do Indii przypadkowo odkrył Brazylie

8. Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę oraz kilka wysp Kanaryjskich

9. Ferdynand Magellan jako pierwszy okrążył Ziemie, czym potwierdził kulistość globu 1519r.

10. Bartolomeo Diaz jako pierwszy opłynął przylądek Dobrej Nadziei w poszukiwaniu nowej drogi wodnej wokół Afryki

11. Marco Polo przez 24 lata podróżował po Rosji, Chinach, Indiach. Jego relacja z podróży zaznajomiła Europę ze skarbami dalekiego wschodu otworzyła epokę odkryć geograficznych

12. Napływ produktów kolonialnych, rozszerzanie rynków zbytu na starym kontynencie

13. Przyspieszona akumulacja kapitału handlowego- rozwój przemysłu- przyrost ludności Europy- pognębienie różnic klasowych w społeczeństwach żyjących na naszym kontynencie nareszcie zmiany w układzie stref handlowych w Europie

14. Nowe formy i metody wytwarzania

15. Wyniszczenia tubylców i ich eksploatacji (bezpłatna siła robocza) towarzyszyła likwidacja rodzimych cywilizacji

16. W wyniku przekształcenia niektórych niektórych ludów w niewolników doszło do przemieszczania się grup etnicznych i wyludnienie wielkich obszarów Afryki.

57. Powstanie giełdy

Pierwotnie na giełdach dokonywano jedynie Obrotów wekslowych. Pierwsze takie giełdy pojawiły się we Włoszech (m.in. Brugii0 już w późnym średniowieczu. Od 1531 działała giełda w Antferpiii. Roczny obrót kapitałów na tej giełdzie w połowi XVII w kształtował się w granicy 40mln dukatów. W XVII w pierwszeństwo w tej dziedzinie zdobyła giełda Amsterdamska. W latach 1531-1570 powstała giełda w Londynie, w 1724 w Paryżu, w 1760 w Berlinie, w 1771 w Wiedniu, 1792 w nowym Jorku. Oprócz giełd pieniężnych rozwijała się od XVI giełdy towarowe. Przedmiotem transakcji były towary masowe, często sprzedawane i kupowane często na podstawie próbek tych towarów, które dostarczano następnie w określonym terminie na umówione miejsce. Z istoty giełdy wynika możliwość dokonywania różnych spekulacji opartych min. Na przewidywaniach dotyczących tendencji w kształtowaniu się cen towarów i kursów papierów towarowych. Np. tzw. Afera tulipanowa w Holandii w latach 1633-1637, która doprowadziło do ruiny mnóstwo osób liczących na znaczna zwyżkę na cebulki tych kwiatów, te natomiast znacznie spadły w porównaniu z latami wcześniejszymi. Jeszcze większe możliwości z dokonywania spekulacyjnych transakcji stworzyła gra giełdowa na zwyżkę lub spadek kursów papierów wartościowych (weksli, udziałów kampanii handlowych). Ze względu na niebezpieczeństwa grożące zamorskim wyprawom lokata pieniędzy w akcjach towarzystw handlowych stanowiła formę hazardu. Na początku XVIII „gorączka” spekulacyjna ogarnęła znaczna część mieszkańców Anglii i Francji. Spekulacja akcjami była zarówno źródłem tworzenia się wielkich kapitałów, jak i przyczyna licznych bankructw. Na skutek załamania się kursu akcji angielskiej kampanii Mórz Południowych w 1720 doszło w WLK. Brytanii do gwałtownego krachu giełdowego.

58. Handel niewolnikami

Eksploatacja gospodarcza krajów nowego świata połączona była uciskiem miejscowej ludności, próbowano ją zmuszać do pracy niewolniczej, gdy zaś to nie dawało rezultatu, a wręcz przeciwnie zaczęło tylko przyspieszać proces wyludniania się kontynentu amerykańskiego, zaczęto masowo przywozić murzyńskich niewolników z Afryki. Początkowo Lizbona stanowiła jeden z największych targów niewolników. Już od 1501 roku wywożono afrykańskich murzynów do Ameryki. Od lat 80. XVI stulecia handel niewolnikami nabiera charakteru zorganizowanego i systematycznego. Kolonizacja Ameryki wymaga masowego napływu czarnej (w tym przypadku) siły roboczej. Handel niewolnikami był wyjątkowo zyskowny, intratny. Na wybrzeżu afrykańskim kupowano niewolników za 70, 100 lub 200 franków, zaś w Ameryce było to od 1000 do 2000 franków. Później w działalności tej Portugalczyków wyprzedzili Anglicy, zaś bazą wyjściową stał się fort Liverpool. Także pozostałe państwa kolonialne brały udział w handlu niewolnikami, próbowali do tego procederu przyłączyć się Niemcy, Duńczycy. Rynki niewolnicze miały charakter trójkąta: z Europy statki, które były wyładowane wszelkiego rodzaju tandetą, świecidełkami i drobnymi wyrobami przemysłowymi wypływały w kierunku Afryki, a w Afryce zaś, głównie na wybrzeżu Zatoki Gwinejskiej kupowano niewolników od miejscowych ?„kacyków”? lub też drogą regularnego polowania na ludzi. Handlarze niewolników kiedy się zorientowali, że kupcy przybywają nie tylko po różnego rodzaju towary, ale również po towar ludzki byli gotowi do współpracy. Następnie ładowano tych niewolników na statki i przewożono do Ameryki, tam najczęściej sprzedawano w drodze przetargów publicznych. Puste okręty z kolei, załadowywano towarami kolonialnymi i wyruszano w drogę powrotną do Europy.

Według jednych szacunków na przestrzeni XVI i XVII wieku wywieziono do koloni amerykańskich 20 mln czarnych mieszkańców Afryki, według innych 10 mln. Wiadomo, że byli to tylko ci którzy przeżyli, bowiem w makabrycznych warunkach transportowych połowa bardzo często ginęła. Mimo że rządy państw europejskich próbowały zakończyć proceder niewolnictwa, to formalnie niewolnictwo z ostatnich krajów zniesiono w tragedii w 1888 roku. A tak naprawdę również i dzisiaj spotyka się niewolników w szeregu krajów świata.

61, 24. Nakład

Nowe formy produkcji i rozszerzenie się rynków zbytu (rozwój handlu) powodowało, ze coraz bardziej ciężkie było utrzymanie cechom monopolistycznej pozycji w dziedzinie produkcji. W miastach rosła liczba rzemieślników niezrzeszonych w cechach, czyli tzw. Partaczy, na wsi zaś zwiększyła się zaś twórczość chałupnicza, która trudniły Se przede wszystkim kobiety. Coraz cześciekjj praca chałupnicza była dodatkowym zajęciem zwłaszcza biednej ludności wiejskiej. Wraz z rozwojem chałupnictwa od XVI w Europie zachodniej zaczal się upowszechniac system nakładczy, znany już w okresie Średniowiecza. Pod wpływem metod wytwarzania nakład nie różnił się zasadniczo od rzemiosła cechowego. W obu przypadkach produkcji posługiwano się na ogół dość prymitywnymi narzędziami a pracy. Różnica miedzy systemem nakładczym a cechowym polegała na stosowaniu odmiennych form organizacji produkcji. W rzemiośle cechowym majster był zarazem właścicielem zakładu , producentem i sprzedawca wyrobów. W systemie nakładczym nastąpił podział tych funkcji miedzy, wytwórcą (chałupnika) oraz dostawce narzędzi i surowców, a równocześnie odbiorcę wyprodukowanych towarów i ich sprzedawcę, przedsiębiorcę (nakładce), który przyjmował na siebie ryzyko produkcji. Niekiedy nakładca udzielał również producentowi (chałupnikowi) pożyczek na zakup narzędzi lub surowców, czyli pełnił jeszcze funkcje kredytodawcy. Dla jednego nakładcy pracowała często większa liczba chałupników, którym osobno powierzał wykonywanie poszczególnych elementów danego wyrobu.

63. Handel, miasta i kredyt w XVI-XVIII wieku.

Handel.

Źródło tworzenia się kapitału w tym okresie przede wszystkim wymiana handlowców, wobec tego nowe stosunki ekonomiczne bywają określane przez historyków gospodarczych jako „kapitalizm handlowy” niekiedy także jako „rewolucje handlowa”

W interesie władzy państwowej leżało przeobrażenie lokalnej gospodarki dworskiej i miejskiej (cechowej) w system gospodarki ogólnonarodowej. Z utworzeniem takiej gospodarki wiązała się, bowiem możliwość realizacji polityki ekonomicznej, panstwa, które polegało na popieraniu rozwoju rodzimej produkcji i wymiany handlowej z zagranica. W 1771 Austria, Prusy i Saksonia i inne kraje niemieckie zawarły nawet układ na mocy, którego cechy rzemieślnicze zostały podporządkowane centralnej władzy państwowej. W 1674 analogicznie uregulowano status cechowy we Francji.

Kluczowa rola handlu w p[polityce ekonomicznej państwa znalazła wyraz w określeniu tego okresu mianem „epoki merkantylizmu”

Miasta

Korzystając z przywileju własności osobistej ludność wiejska coraz częściej zaczęła osiedlać się w miastach. Napływ ludności do miast pogłębiał wynikające z klęsk nieurodzaju trudności aprowizujące, powodując jednocześnie zaostrzenie się konfliktów społecznych i podziałów klasowych. Oprócz „dołów” społecznych, wywodzących się nie tylko spośród byłych mieszkańców wsi, istniała również w miastach coraz bardziej liczna, wpływowa i bogata warstwa kupców i rzemieślników, która stanowiła zalążek pierwszej burżuazji finansowej, przemysłowej. Równocześnie zwiększyły się dysproporcje majątkowe miedzy grona warstwa mieszczaństwa a pozostałymi grupami ludności należącymi do tego stanu. Najbogatsi przedstawiciele mieszczaństwa upodabniali się pod względem trybu zycia do arystokracji starając się czasami zdobyć ich przychylność w zamian za finansowa pomoc (m.in. w formie pożyczek) dla poratowania upadającej arystokracji.

Pod koniec XVIII wytworzyła się w Anglii nowa kategoria ludności szlacheckiej, nietrudniącej się zwykle rolnictwem, która łączyła elementy arystokratyczne z cechami mentalności mieszczańskiej

Kredyty

W XVI-XVIII nastąpił rozwój banków, które zajmowały się przechowywaniem depozytów, dokonywaniem się przekazów oraz udzielaniem kredytów. Tak Np. Bank Anglii (1694)-> do jego dłużników należały różne kampanie handlowe i rząd brytyjski.

Bank przekazywał państwu zbywające kapitały w formie oprocentowanej pożyczki na pokrycie rosnących wydatków na utrzymanie dworu królewskiego, administracji, armii i prowadzenie wojen. Podobnie postępowały inne banki europejskie narażając się na ryzyko bankructwa, niekiedy panujący ogłaszali, bowiem niewypłacalność.

Kredyty publiczne na ogol nie wystarczały jednak na pokrycie potrzeb Skarbu Państwa. Z tego względu rządy różnych krajów zaczęły od XVI zaciągać długi publiczne, w formi obligacji państwowych (papierów rentowych), które były przedmiotem obrotu kredytowego

Nakładca pełnił funkcje kredytobiorcy, kredytodawcy (udzielał chałupnikowi pożyczek na zakup narzędzie i surowców) bogate rody kupieckie udzielały pożyczek panującym Np. rodzina Fugerrow.

64. Merkantylizm

Jest to zespól poglądów i praktycznych poczynań określających sposoby oddziałowywania państwa na kształtowanie się gospodarki narodowej w warunkach monarsi absolutnej:

postęp ekonomiczny zależy od rozwoju gospodarki towarowo- pieniężnej a tez przede wszystkim od rozwoju wymiany handlowej.

Źródło zwiększenia bogactw kraju upatrywali markantyści w korzystnym eksporcie imporcie, domagając się w tym celu usunięcia wszystkich przeszkód, które hamowały swobodny przepływ towarów.

Kolonie traktowano jako źródło tanich surowców i chłonny rynek zbytu metropolii.

Popieranie przyrostu naturalnego dla zapewnienia coraz większej liczby rąk do pracy.

W celu podwyższenia jakości towarów produkowanych sprowadzano cudzoziemskich specjalistów.

Potrzeba rozbudowywania floty jako warunku intensyfikacji obrotów towarowych za granicą.

Zwiększanie nakładów przez państwo na rozwój komunikacji wewnątrz kraju

Jako źródło pokrycia wydatków budżetowych państwo upatrywało w podatkach.

65. Fizjokratyzm

FIZJOKRATYZM [gr.], szkoła ekon., która powstała i rozwinęła się we Francji w 2 poł. XVIII w.; twórcą jej był F. Quesnay, gł. przedstawicielami: P.S. Dupont de Nemours, V.R. Mirabeau, N. Baudeau, G.F. Le Trosne oraz A. Turgot; fizjokraci nazywali siebie ekonomistami. Filozoficzną podstawą fizjokratyzmu [gr. physis 'natura', kratos 'władza'] była idea, porządku naturalnego opartego na prawie natury, założeniem — wolność osobista, swoboda działania, prawo własności, interes własny jako gł. bodziec działań gosp. i niezbędny warunek ich efektywności. Zdaniem fizjokratów państwo powinno ograniczyć swą akcję regulującą do zarządzeń zgodnych z prawami naturalnymi ochrony prawa własności, zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa i swobody; za najlepszą formę rządów uważali monarchię dziedziczną. Aby możliwy był rozwój, gospodarka musi, zdaniem fizjokratów, dawać nadwyżki, które będą przeznaczane na rozszerzanie działalności gosp., na utrzymanie państwa oraz grup ludności nie produkujących bezpośrednio. Za pracę produkcyjną fizjokraci uznawali wyłącznie pracę w rolnictwie wielkim, stosującym kapitał; drobni rolnicy, wg nich, to jedynie konsumenci wytworzonych przez siebie płodów, a przemysł, rzemiosło itp. tylko przerabiają płody rolnictwa; w wyniku tych założeń za klasę produkcyjną uznawali klasę rolników — przedsiębiorców rolnych dysponujących kapitałem, uprawiających ziemię sposobem wielkiej uprawy i wysoce efektywnie. Celem analizy wg fizjokratów było badanie organizmu gosp.; w tym celu Quesnay oprac. swe podstawowe dzieło Tableau économique (1758). Fizjokraci stworzyli pierwszą zwartą szkolę ekon.; zbudowali wewnętrznie spoisty i log. system, którego poszczególne człony łączyły koncepcje czystego produktu i porządku naturalnego. Idee fizjokratyzmu wywarły wpływ na późniejszych przedstawicieli ekonomii klas., m.in. A. Smitha i D. Ricarda. W Polsce gł. przedstawicielami fizjokratyzmu byli: A. Popławski, H. Stroynowski, J.S. Dembowski, H. Kołłątaj, W. Stroynowski.

66. Drogi akumulacji kapitału

WG słów K Marksa XVI-XVIII stanowiły epokę pierwotnej akumulacji kapitału. Głównym źródłem ekonomicznych przemian był wtedy proces tworzenia się i gromadzenia kapitału.

Rozwój systemu nakładczego przyczynił się również do akumulacji kapitału. Nakładca stal się organizatorem procesu wytworzenia i zbytu, a uzyskiwane przez niego tego tytułu dochody stanowiły jedno ze źródeł pierwotnej akumulacji kapitału>

Przede wszystkim realizacja merkantylistycznych koncepcji gospodarczych sprzyjała procesowi akumulacji kapitału handlowego i przemysłowego. Do pomnażania kapitałów przyczynił się zarówno rozwój wymiany towarowej, jak kolonizacja obszarów zamorskich. Możliwość szybkiego wzbogacenia się stwarzał również handel niewolnikami, przemyt, korsarstwo. Do źródeł akumulacji możemy zaliczyć lichwiarstwo dzierżawę podatków i ceł, oraz róznego rodzaju spekulacje. W procesie akumulacji najważniejszą role odgrywało mieszczaństwo, które stanowiło społeczną bazę rodzącego się układu kapitalistycznego w gospodarce. Przykładem bogacenia się mieszczaństwa może być rodzina, Fugerrow, którzy udzielali pożyczek nawet panującym i biskupom. Ta rodzina utraciła nagrodzony kapitał z powodu zamrożenia wielkich sum pieniędzy w pożyczkach dla panujących. Kolejnym źródłem akumulacji był spekulacje na giełdach. Wpływ na rozwój kapitału wywarł również rozwój banków, wymiana handlowa.

68. Geneza rewolucji przemysłowej

Ewolucja przemysłowa była złożonym procesem historycznym obejmującym przewrót techniczny, który wyrażał się w eliminowaniu pracy rak ludzkiej przez maszyny, prostych narzędzi pracy przez kosztowne narzędzia mechaniczne, zaś produkcje pojedynczych wyrobów na skale masowa. Powstały nowe gałęzie produkcji, rewolucja spowodowała przewrót ekonomiczny polegający na wprowadzeniu istotnych zmian w organizacji produkcji i zasadach jej kalkulacji, oaz w charakterze przedsiębiorstw. Rewolucja przemysłowa przyczyniła się wreszcie do przemian struktury społecznej, które obejmowały degradacje drobnych rzemieślników i chłopów, oraz wzrost liczby nowej klasy robotników najemnych. Rezultatem tych przeobrażeń stała się również urbanizacja tj. koncentracja ludności w dużych miastach.

Wpływ na burzliwe przemiany gospodarcze w Anglii wywarły przeobrażenia w rolnictwie (postęp rolnictwa, zmiany form własności i użytkowania ziemi)

Anglia miała znacznie bardziej niż w innych krajach rozwinięty system nakładczy oraz handel kolonialny, a zatem była państwem o stosunkowo największych możliwościach powiększenia produkcji.

Przyczynił się proces akumulacji kapitału wynikający z dochodowości ziemi, chronionego przez państwo handlu zagranicznego, ze spekulacji korsarstwa, a nawet rabunku

Mobilność siły roboczej, czyli swoboda poruszania się i przesiedlania (1662)

Ułatwienia w działalności rzemieślniczej i handlowej; ograniczenie przywilejów cechowych (1524), zanik lokalnych zapewnienie swobody wyboru zawodu i pracodawcy(1553), ustalenie prawa patentowego.

69. Instytucje zachodu - ich wpływ na rewolucje przemysłową

U podstaw rewolucji przemysłowej lęgło kilka przesłanek wynika z cech rozwoju historycznego i ekonomicznego tego kraju:

• Przeobrażenia w rolnictwie (rewolucja agrarna)

• Rozwinięty system nakładczy

• Wzrost zamożnej warstwy chłopskiej Anglii (stanowił jedna z przesłanek chłonności tamtego rynku, handel kolonialny

• Proces akumulacji wynikający z wysokiej dochodowości ziemi na skute kapitalizacji gospodarki i i koncentracji własności ziemskiej , chronionego przez państwo handlu zagranicznego ze spekulacji, korsarstwa , z dochodu Skarbu Państwa, Koree trafiały do prywatnych udziałowców Banku Anglii, a nawet rabunków

• Mobilność siły roboczej

• Napływ kadr do przemysłu

• W parze z rozwojem potęgi morskiej dokonywała się monopolizacja przez angielskich kupców handlu z koloniami. Temu celowi służył Akt Nawigacyjny z 1651

• Gospodarczym i społecznym przeobrażeniem w Anglii sprzyjała również na ogol stabilna sytuacja polityczna tego kraju. Po rewolucji burżuazyjnej, oraz korzystne warunki geograficzne(wyspiarskie położenie, dogodność transportu wodnego, występowanie podstawowych bogactw naturalnych) Wszystkie te czynniki zaważyły na tym, ze Anglia stała się pierwszym państwem na Świecie, w którym dokonała się rewolucja przemysłowa,

70. Okres poprzedzający powstanie przemysłu

Wpływ na burzliwe zmiany gospodarcze w Anglii u schyłku wieku XVIII wywarły uprzednie przeobrażenia w rolnictwie. Postęp rolnictwa, oraz zmiany form własności (użytkowanie ziemi) najwcześniej wystąpił na Wyspach Brytyjskich. Była to rewolucji agrarna, która musiała poprzedzić rewolucje przemysłowa. Bez nie przewrót przemysłowy nie miał by prawa, nie mógłby, bowiem nastąpić nigdzie. Poza tym Anglia miała znacznie bardziej niż inne państwa rozwinięty system nakładczy, oraz handel kolonialny, a zatem była krajem o stosunkowo największych możliwościach powiększania produkcji, zwłaszcza zaś innowacji technicznych.

71. Ogólny wzrost niezbędny w systemie fabrycznym

• Mobilność siły roboczej, czyli swoboda poruszania się i przesiedlania

• Ułatwienia w działalności rzemieślniczej i handlowej w wyniku ograniczenia przywilejów cechowych(1524), zaniku lokalnych ceł zapewnienia swobody wyboru zawodu i pracodawcy, oraz ustanowienia prawa patentowego (1624) chroniącego prawa wynalazcy przez 14 lat

• Rozwój rzemiosła, który zapewnił napływ fachowych kadr do przemysłu

• Nakład manufaktury

• Wprowadzenie innowacji technicznych, wynalazki

• Upowszechnienie się mechanicznych urządzeń wpłynęło na koncentracje produkcji. Maszyny budowlane w okresie rewolucji były bardziej skomplikowane w obsłudze i znacznie droższe od wcześniej używanych narzędzi, stad tez wytworzenie mechanicznych urządzeń wymagało posiadania odpowiedniego kapitału, oraz warunków do ich produkcji. Produkcja maszynowa spowodowała zmianę formy i rozmiarów produkcji i przyspieszenie obrotów kapitału. Koncentracja produkcji doprowadziła do powstania nowej warstwy społecznej tzw. Burżuazji przemysłowej

• W początkowym okresie uprzemysłowienia Anglii i innych krajów europejskich zarządzanie przedsiębiorstwami polegało na przede wszystkim na działalności handlowej, czyli zatrudnieniu robotników, kalkulacji zysku i ponoszenia ryzyka. Nie wystąpiło jeszcze zjawisko monopolizacji produkcji, ani tez nie uformowała się warstwa menadżerów zawodowych, administratorów zakładów produkcyjnych. W dobie rewolucji przemysłowej fabrykanci zazwyczaj sami kierowali przedsiębiorstwami, nadzorowali proces wytwarzania towarów, a także prowadzili kalkulacje we własnych zakładach

• Ruina właścicieli warsztatów ręcznych, warsztatów chałupniczych. Drobni rzemieślnicy i chałupnicy nie mogli się oprzeć konkurencji ze strony znacznie wydajnej produkcji maszynowej.

• Stale powiększanie osad fabrycznych i ośrodków wielkomiejskich

• Podział pracy wykonywanej przez najemnych robotników fabrycznych.

74. Adam Smith

Doktryna liberalizmu jako zespół poglądów jako zespól określonych zasad funkcjonowania gospodarki, społeczności i państwa w okresie kapitalizmu wolno konkurencyjnego. Adam Smith (1723-1790) nazywany przez niektórych ojcem ekonomii, dowodził, ze źródłem wszelkiego bogactwa jest produkcja, praca ludzka nie natomiast rabunek, grabież cudzego mienia lub korzystny handel zagraniczny, ani też nie ziemia rodząca nowe dobra (twierdzili tak fizjokraci). Smith postulował, ze grze sił ekonomicznych oparta jest na wolnej konkurencji i pełnej swobodzie prywatnej i inicjatywie. Smith i inni przedstawiciele doktryny liberalizmu traktowali (…) jako stróżów (…)
do bezpieczeństwa obywateli i ich własności oraz obrony kraju z zewnątrz. Doktryna Smitha była klasycznym wykładem liberalizmu burżuazyjnego w fazie kapitalizmu, zakładającym automatyzm rozwoju gospodarczego i optymizmu w cenie bogacenia się ludzi. Wg Smitha zysk powinien się opierać na zasadach moralnych. Adam Smith byłe tez autorem, zwolennikiem idei taniego rządu. ·Od głównej pracy Adama Smitha Pt. „O bogactwie narodu” (zdefiniowała pojęcie ekonomii, jej przedmiot i istotę) uważa się początek ekonomii jako odrębnej, samodzielnej nauki, która ma swój przedmiot i metodę badań i jest określona definicją.

75. Dawid Ricardo

Był z pochodzenia Żydem; (ur. 19 kwietnia 1772 r.) Pierwsze jego publikacje dotyczyły zjawisk aktualnych, towarzyszących wojnie z Napoleonem. Wykazał w nich m.in., że zwyżka cen towarów była spowodowana zbyt dużą emisją banknotów. Udzielał się też w życiu politycznym Anglii.

Sporo też uwagi poświęcił Ricardo zagadnieniu podatków. Uznał, że podatki są częścią produktu ziemi i pracy, płaconą z kapitału i dochodu, a oddawaną do dyspozycji rządu. Według Ricardo "praca jest podstawą wszelkiej wartości"; to on sformułował prawo, zgodnie, z którym wartość zależy od ilości pracy. Ricardiańska teoria podziału obejmuje trzy powiązane ze sobą teorie: renty, płacy i zysku. Rentę gruntową uznał za następstwo "skąpstwa" przyrody. Zysk według Ricardo to różnica między wartością towaru a wartością pracy. Płaca robocza i zysk są wielkościami przeciwstawnymi. Duże znaczenie dla teorii ekonomii i praktyki gospodarczej miała jego teoria kosztów komparatywnych (teoria komparatywnych korzyści). Autor "Zasad ekonomii..." Wykazuje, że o korzyściach decydują nie absolutne różnice kosztów wytworzenia produktów, lecz różnice względne (komparatywne). Stąd poszczególne kraje powinny specjalizować się w wytwarzaniu tych towarów, dla których mają sprzyjające warunki produkcji. Specjalizacja poszczególnych krajów w wytwarzaniu dóbr o relatywnie mniejszych kosztach produkcji daje możliwość uzyskania większej ilości dóbr i osiągnięciu maksymalnych korzyści. O Ricardo mówi się, ze jest kontynuatorem ideologii Adama Smitha.

76. Polityka wolnego handlu i rozwój liberalizmu w:

1. Anglii
   zasadnicza przeszkoda w realizacji idei wolności osobistej stanowiło poddaństwo chłopów. W Anglii chłopi zostali wyzwoleni najwcześniej (XV i XVI)
   Liberalne zasady wolności przemysłowej polegały na swobodzie wykonywania wolnego zawodu, (które ograniczały przywileje królewskie i przymus cechowy). W Anglii i ograniczenia wynikające z obowiązku przynależności do cechu nie stwarzały już pod koniec XVII w. Większych problemów w rozwoju nowych dziedzin produkcji (np. przemysł bawełniany,)które nie były obciążone żadnym tradycyjnymi przepisami rzemiosła: Ustawa z 1814r. uchyliła wydany w 1562r. przez Elżbietę I statut o terminatorach, zawierający wymóg siedmioletniego terminowania, kształcenia trzech uczniów przez każdego czeladnika i ustalenie płac w rzemiośle sędziów pokoju. Ostatnie pozostałości dawnych przywilejów cechowych zostały w Anglii zniesione, w1835r.

2. Francji
   Uzyskanie wolności osobistej przez chłopów było następstwem rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich
   najwcześniej warunki do wolności przemysłu zostały stworzone we Francji sprawa ministra Turpota, który najpierw (1775r.0 zniósł regulaminy cechów. Następnie obowiązek przynależności do cechów 1776r. Po jego ustąpieniu ponownie przywrócono przymus cechowy, lecz ułatwiono równocześnie dostęp do cechów, a ich organizacja została istotnie zmieniona. Ostatecznie obowiązek przynależności do cechów zniesiono we Francji w roku 1791 przez Zgromadzenie Narodowe.
   We Francji zakaz importu zniosła wydana w okresie rewolucji jednolita taryfa celna. Na skutek zaostrzenia stosunków z Anglia równocześnie został jednak wprowadzony zakaz przewozu wszelkich towarów z tego kraju. Po ogłoszeniu blokady kontynentalnej przez Napoleona (1806) zakazem objęto wszystkie formy handlu miedzy Anglia a krajami kontrolowanymi przez Francje. W zasadzie po upadku Napoleona Protekcjonalizmowi sprzeciwiali się kupcy, przedsiębiorcy budowy kolei i producenci żywości. Rzecznikiem idei liberalizmu handlowego był ekonomista Bastiat (chyba tak się pisze), który rozwinął aktywna działalność propagatorska. Osiągane przez Anglie korzyści z wprowadzenia zasady wolności handlu skłoniły rząd francuski do stopniowego odchodzenia od polityki protekcjonalizmu

3. Prusach
   uzyskanie wolności osobistej chłopów było następstwem wojen napoleońskich, oraz rewolucji francuskiej
   wolność przemysłowa prawnie usankcjonowano w 1810r.
   w Prusach liberalizacji polityki w dziedzinie handlu wiązało się z procesem pospadkowej unifikacji; po utworzeniu związku celnego w 1833 zniesiono wewnętrzne taryfy celne. 1818 (Zniesiono 67 lokalnych taryf celnych) w tym celu nastąpiła pierwsza znaczna obniżka ceł zbożowych. Utworzenie trzech związków celnych: południowego, środkowego, północnego, które stały się podstawa do powstania Związku Celnego. W Niemczech bardziej jednak popularna była koncepcja „ gospodarki handlowej”, która przeciwstawiała idei wolnej konkurencji polityka protekcjonalizmu

Rosji
O rewolucji przemysłowej w Rosji możemy mówić na tle rewolucji przemysłowej w krajach Europy Wsch. i Pd. Tamtejszy rozwój przemysłu był opóźniony w stosunku do zachodu. W rolnictwie utrzymywała się gosp. feudalna, zaś w przemyśle produkcja rękodzielnicza(, choć powstają już manufaktury bazujące na pracy chłopa pańszczyźnianego). Rozkład stos. feudalnych w rolnictwie (uwłaszczenie chłopów) powoduje kształtowanie się rynku wewnętrznego i pojawienie się wolnej siły roboczej. Polityka państwa zaczyna mieć wpływ na przeobrażenia ekonomiczne. Przemysł ma wpływ na umocnienie armii i zwiększenie dochodów skarbu państwa, dlatego państwo chce zwiększyć rolę przemysłu w drodze:

-ułatwień dla prywatnych przedsiębiorców

-przyznawanie pożyczki

-udzielanie zamówień

-podejmowania inwestycji państwowych

W Rosji w 1805 r. w Petersburgu w fabryce bawełny po raz pierwszy zastosowano maszynę parową, potem wprowadzono ją do innych gałęzi. W latach 40-tych próbowano udoskonalić wytop stali.

W Rosji następuje wzrost importu udoskonalonych narzędzi i maszyn w pierwszym ćwierćwieczu XIX w. Utrudniane było to przez przywiązanie chłopa do ziemi, stanowiącego bezpłatna siłę roboczą (np. w górnictwie i hutnictwie na Uralu). Przedsiębiorcy nie opłacało się inwestować w nowe urządzenia. Dopiero po uwłaszczeniu (1861) mogła się rozwinąć produkcja fabryczna. Jej rozwój doprowadził do tego, że w 1916 r. Rosja wykazywała ten sam poziom zastosowania maszyn parowych, co w Anglii w 1840 r. Przed 1865 r. dominowała produkcja manufaktur i rzemiosła, zaś fabryki nie odgrywały większej roli. W latach 1865-1890 powstaje nowoczesny przemysł, liczba zatrudnionych wzrasta dwukrotnie. Ożywienie spowodowały inwestycje kolejowe. 70-75% rosyjskiej wytwórczości żelaza pochłaniała kolej i własne potrzeby hutnictwa.

4. USA
   niewolnictwo zniesiono w 1863
   w USA od czasu prezydenta Waszyngtona obowiązywały cła ochronne w celu zabezpieczenia rodzimej produkcji przed angielska konkurencja. Uniezależnienie się od obcych wpływów - nie tylko handlu miało stworzyć realizacje ogłoszonej w 1823 doktryny Monroe'go: „Ameryka dla Amerykanów”

Pytanie 77. Gospodarka i rolnictwo na ziemiach polskich zaboru austriackiego.

Ziemie zaboru austriackiego:

• I rozbiór Polski - 5 sierpnia 1772r. - deklaracja petersburska: płd-wsch. Małopolska ze Lwowem, bez Krakowa, Podole;

• III rozbiór Polski - 5 stycznia 1795r. - Petersburg - ziemie między Bugiem, Wisłą i Pilicą wraz z Krakowem;

Gospodarka i rolnictwo na terenie zaboru:

I poł. XIX w.

1. Kongres Wiedeński - 1815r.; reformy.

Na kongresie państwa w nim uczestniczące zdecydowały o losach południowych obszarów Polski. Kraków i okolice uzyskują status Rzeczpospolitej Krakowskiej, natomiast pozostałe ziemie płd. Polski pod panowaniem Austrii. W 1846r. Rzeczpospolita Krakowska włączona do Galicji.

Próby reform. W Rzeczpospolitej Krakowskiej państwa zaborcze usiłowały uregulować stosunki między chłopami i panami feudalnymi. Położenie chłopów było ciężkie, głównie za sprawą niekorzystnej sytuacji rolnictwa galicyjskiego. Reforma, przeprowadzona przez Komisję Włościańską, miała na celu powiększenie chłopskich gospodarstw małorolnych, w związku z czym przeprowadzono parcelacje, a także zamieniono pańszczyznę i daniny na czynsze pieniężne. Zbyt wysokie czynsze spowodowały, że reforma nie dała oczekiwanych rezultatów.

Galicja była odcięta od rynków zbytu (bariery celne państw zaborczych; konkurencja, złe drogi...), co było podstawową przyczyną niskiego poziomu rolnictwa, niskich plonów; nie wprowadzono tam również żadnych innowacji technicznych celem ulepszenia metod uprawy; Galicja przeżywa okres nieurodzaju 1846-1848.

W 1843 r. Sejm wystosował petycję do Wiednia o zezwolenie na powołanie komisji do zbadania sprawy chłopskiej oraz ułożenia projektu jej rozwiązania. Petycja załatwiona odmownie.

W 1846r. wybucha powstanie narodowe, obejmujące Galicję i RP Krakowską .

Po opanowaniu Krakowa rząd narodowy ogłosił zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów. Chłopi jednak podatni na propagandę zaborcy nie poparli powstańców, a wprost przeciwnie zaczęli ich mordować rabacja galicyjska.;

[*propaganda głosiła, że cesarz chce znieść pańszczyznę i uwłaszczyć chłopów, ale przeciwstawiają się temu powstańcy ].

2. Wiosna Ludów - 1848r.

W wyniku wypadków Wiosny Ludów, zostają spełnione postulaty chłopskie.

17 kwietnia 1848r. - rząd wiedeński wydaje patent znoszący powinności poddańcze i uwłaszczający chłopów z dniem 15 maja.

• Chłopi uzyskują na własność wszystkie grunty, z wyłączeniem gruntów, które były w czasowej dzierżawie;

• Za zniesione powinności poddańcze nie przewidziano odszkodowania dla panów feudalnych. Bez odszkodowania zostały zniesione również prawa wynikające z poddaństwa osobistego. Za odszkodowaniem zniesiono natomiast ciężary gruntowe: pańszczyznę, daniny i czynsze.

3. Przemysł.

Zacofany i zaniedbany, głównie ze względu na brak surowców, kapitału, rynków zbytu oraz zacofanie w dziedzinie komunikacji.

• Górnictwo rozwijało się bardzo słabo (przed 1830r.) na Śląsku Cieszyńskim. Ożywienie produkcji przemysłu ciężkiego notuje się około połowy XIX w. Wzrastało wydobycie soli w Wieliczce i Bochni;

• Przemysł rolno-spożywczy - pomyślny rozwój ok. 1830r., głównie gorzelnictwo;

• Cukiernictwo - pomyślny rozwój, zwłaszcza po uruchomieniu wielkiej cukrowni w Tłumaczu w 1839r.

[Jednak zarówno gorzelnictwo jak i cukrownictwo dotkliwie ucierpiało w skutek konkurencji: Węgier i Austrii ]

• Manufaktury sukiennicze w Bielsku - zastosowano maszyny parowe; tkactwo wełniane w Beskidach; płóciennictwo - Andrychów i Krosno;

• Rozwój kolei Kraków-Mysłowice; Kraków-Wiedeń; Kraków-Bochnia; Kraków-Lwów (1847-1861).

• Do 1846r. dość korzystne warunki rozwoju przemysłu w Rzeczpospolitej Krakowskiej - unowocześniono zakłady przemysłowe, sprowadzając maszyny parowe. Niezmiernie ciężkie jednak było położenie robotników pracujących na terenie Galicji i R.K. Niskie zarobki, częste wypadki przy pracy.

Pojawiły się jednak przepisy o ochronie robotników: np.: 1842r. - ograniczono dzień pracy dzieci do 12 roku życia do 10 godzin. ; wprowadzono również dobrowolne ubezpieczenia od wypadków.

II p. XIX w.

1. Stagnacja, kapitały obce w przemyśle.

Ziemiaństwo galicyjskie otrzymało odszkodowania z tytułu reformy agrarnej od rządu austriackiego po 9 latach.

Wypłacano je w obligacjach po bardzo niskim kursie. Przeznaczono je na potrzeby bieżące, spłatę długów czy pokrycie deficytu gospodarstwa. Utrudniało to przejście od feudalnego sposobu gospodarowania do gospodarki kapitalistycznej. Polityka ziemiaństwa galicyjskiego w II p. XIX w. bywa określana jako polityka stagnacji gospodarczej, nastawiona na ekstensywną gospodarkę folwarczną, unikająca racjonalnych sposobów gospodarki.

Winę ponosił rząd austriacki - brak zainteresowania, inwestycji, zaniedbanie transportu i dróg, niewiele zrobiono również w celu uspławnienia rzek. Opornie przebiegała budowa kolei. Kapitały obce (niemiecki i austriacki) poprzez swoje kartele zwalczały rodzimy przemysł galicyjski. W 1912r. w galicyjskim przemyśle naftowym pracowało ok.65 spółek zagranicznych, a tylko 3 polskie.

2. Rozwój. Podstawowe gałęzie przemysłu.

• Podstawową gałęzią przemysłu w Galicji był przemysł naftowy. W szczególności od 1875r. kiedy to poszukiwania Stanisława Szczepanowskiego zakończyły się sukcesem i wywołały „gorączkę naftową”.

Początkowo ropę wydobywano wiadrami, następnie pompami, aż do zastosowania maszyny parowej.

Ignacy Łukasiewicz zainicjował budowę rafinerii. Postęp w dziedzinie koncentracji i centralizacji w przemyśle naftowym. 1892r. - kartel rafinerii ustalający ceny sprzedaży. W 1908r. powstaje natomiast Krajowy Związek Producentów Ropy.

• Wydobycie soli wzrastało w Galicji niemal nieustannie; po III rozbiorze kopalnie soli przechodzą na własność rządu wiedeńskiego.Największą kopalnią była Wieliczka (na całym obszarze Austro-Węgier).

• Wydobycie wosku ziemnego, na który Galicja miała nawet monopol do 1907r., odgrywało dużą rolę. Rolę organizatora wydobycia i eksportera przejmuje Wiedeński Bank Krajowy. Przerobem zajmowały się fabryki niemieckie, a także austriackie, rosyjskie i angielskie.

Najpomyślniej rozwijał się przemysł na Śląsku Cieszyńskim. Dochodzi tam do fuzji kapitału wielkich latyfundiów z kapitałem przemysłowym. Rozwinęły się przede wszystkim następujące gałęzie przemysłu:

• Górniczo-hutniczy - wydobycie węgla kamiennego na przełomie XIX/XX w. dochodziło do 5 mln t, a w 1914r. wynosiło 9,4 mln t. Ośrodkiem hutnictwa Tyniec, ze względu na wybudowaną tam hutę trzyniecką w 1839r.;

• Włókiennictwo, tkactwo, sukiennictwo;

3. Rolnictwo.

Rolnictwo w Galicji było zacofane. Zadecydowały o tym następujące czynniki:

• Rozdrabnianie gospodarstw chłopskich, parcelacja upowszechniła się po zniesieniu józefińskiego zakazu dzielenia gospodarstw uchwałą krajowego sejmu galicyjskiego w 1868r. W początkach XX w. przeważały gospodarstwa drobne do 2 ha (44%) oraz od 2-5 ha (37%);

• Niski stopień mechanizacji i melioracji; brak ulepszeń w rolnictwie;

• Masowa emigracja zarobkowa (tzw.: „bandosi”); W 1911r. wyemigrowało 331 tys. osób! (w latach 1881-1890 7 tys.)

• Bardzo niski wzrost wydajności ziemi ;

• Niski poziom oświaty: liczba analfabetów w 1901r. 67,74/ 100 !

• Liczne choroby zakaźne, pochłaniające ogromną ilość ofiar - skutkiem nędznych chałup

Pytanie 78. Gospodarka i rolnictwo na ziemiach polskich zaboru pruskiego.

Ziemie zaboru pruskiego:

• I rozbiór Polski - 5 sierpnia 1772r. - deklaracja petersburska - Warmia, Pomorze Gdańskie, bez Gdańska i Torunia, część Wielkopolski i Kujaw;

• II rozbiór Polski - 23 stycznia 1793r. - Gdańsk, Toruń, część Wielkopolski i Mazowsza;

• III rozbiór Polski - 5 stycznia 1795 (Prusy przystąpiły 24 października 1795r.) - północne i zachodnie Mazowsze z Warszawą, część Podlasia i region Suwałk;

Gospodarka i rolnictwo na terenie zaboru:

I poł. XIX w.

1. Przemiany społeczno-gospodarcze. Reformy.

Rolnictwo zaboru pruskiego najwcześniej wyzwoliło się z ram gospodarki feudalnej. Zmiany były tu najintensywniejsze i najszybsze.

Bardzo szybko wzrastała liczba ludności miejskiej. Dużym przemianom uległa struktura społeczno-zawodowa wskutek rozdrobnienia gospodarstw.

Przemiany w rolnictwie zachodziły w:

• technice rolnej zmiany stopniowe; początkowo wyrażały się w przejściu od trójpolówki do płodozmianu; po uwłaszczeniu chłopów (1807r.) wzrasta zainteresowanie nowymi maszynami i narzędziami rolniczymi, m.in.: ulepszonymi pługami, narzędziami do spulchniania gleby; pojawia się siewnik, narzędzia potrzebne do produkcji roślinnej;

Dzięki przemianom w rolnictwie, zanotowano również postęp w przemyśle rolno-spożywczym: pierwsza w świecie cukrownia przetwarzająca buraki cukrowe (1801/02)

• społecznej organizacji wsi.

Rolnictwu sprzyjała nauka. Zaczęto interesować się składem gleby, zakładano pola doświadczalne. Dużą czytelnością cieszyły się prace polskich pionierów rolniczych: M. Oczapowskiego oraz D. Chłapowskiego;

Pojawiają się również pisma fachowe z tej dziedziny: „Przewodnik Rolniczo-Przemysłowy” i „Szkółka niedzielna” (Leszno); tworzono towarzystwa agronomiczne;

W zaborze pruskim rozwinęło się również nowoczesne pszczelarstwo, którego pionierem był ks. Jan Dzierżon, Karłowice na Śląsku Opolskim. Światową sławę przyniosły mu badania nad życiem, rozmnażaniem i pracą pszczół.

Sytuacja prawna włościan. Reformy [*pyt.41]

• edykt październikowy 1807r.

• edykt z 1808r. zniósł poddaństwo i uwłaszczył chłopów, jednak tylko w majątkach państwowych! Powinności ciążące na chłopach zostały zlikwidowane w ten sposób, że częściowo zmieniono je na czynsze. Sposób przeprowadzenia uwłaszczenia w dobrach państwowych stanowił precedens, który został zastosowany w 1811r. w majątkach prywatnych.

• 1816r. modyfikacja edyktu tzw. deklaracją;

2. Wiosna Ludów - 1848r.

Wydarzenia Wiosny Ludów dały impuls nowemu ustawodawstwu uwłaszczeniowemu: w latach 1848-1850 wydano 3 ustawy, które objęły regulacją gospodarstwa dotąd wyłączone spod postępowania :

• gospodarstwa dziedziczne i niedziedziczne, bez względu na rozmiary; z wyjątkiem gosp. na gruntach dzierżawnych;

• bez odszkodowania zniesiono 24 uprawnienia dworu o mniejszym znaczeniu, a podstawowe powinności nakazano wykupić w pieniądzu;

• utworzono banki rentowe - pośrednictwo w uiszczaniu rat odszkodowania za uwłaszczenie;

• ustawa z 1857r. - ogłoszono by panowie feudalni do końca 1858r. zgłosili do komisji generalnych pretensje dotyczące znoszenia powinności poddańczych, które z urzędu zostały zniesione.

Skutki reform:

• chłopi stali się pełnymi właścicielami gospodarstw;

• Zlikwidowano gospodarkę pańską;

• Specyficzny ustrój rolny: przewaga kapitalistycznych gosp. nad drobną własnością

• Zlikwidowano wspólnoty gruntowe i wspólne pastwiska gromadzkie, będące podstawą wyżywienia dla chłopów uboższych; zagrożenie dla chłopów małorolnych i bezrolnych - przyspieszenie emigracji ludności ze wsi. (szczególnie po uruchomieniu linii kolejowych).

3. Przemysł.

Struktura gospodarcza dzielnicy pruskiej była mocno zróżnicowana i tak:

• Górny Śląsk przejście od manufakturowej produkcji do fabryki, od ręcznej pracy do maszyn.

• Zwiększono intensywność produkcji - zastosowanie maszyny parowej (1788r.Tarnowskie Góry); w 1796 powstaje pierwszy wielki piec hutniczy (Gliwice), w którym po raz pierwszy na kontynencie zastosowano koks do wyrobu surówki; w 1807r. powstaje jedna z pierwszych walcowni blachy oraz cynkownia księcia Pszczyńskiego w Wesołej;

• Znaczny wzrost wydobycia węgla kamiennego, od którego uzależniona była produkcja hut;

• Koncentracja przemysłu w okolicach kopalń: Bytom, Gliwice, Tarnowskie Góry, Chorzów...

• Powstają wielkie osady przemysłowe: Katowice, Siemianowice...

• Wprowadzenie licznych innowacji technicznych: 4 wielkie piece w zespole Huty Królewskiej; uruchomienie w 1840r. huty „Pokój” (6 wielkich pieców i 50 koksowni);

• Duży postęp w produkcji stali, żelaza sztabowego oraz cynku;

• Rozwój kolei żelaznych 1845r. uruchomiono linię: Wrocław-Opole-Chorzów-Kędzierzyn;

• Niezmienna struktura kapitału właścicielem największych zakładów jest fiskus państwowy; obowiązuje zasada dyrekcyjna , zapewniająca urzędom górniczym ingerencję w działalność prywatną kopalń; decydujące znaczenie w rozwoju kapitalistycznego przemysłu oraz unowocześniania zakładów przemysłowych ma feudalna arystokracja ziemska - wielkie rodziny magnackie, takie jak: Donnersmarck;

• Zastój i upadek w północnośląskim sukiennictwie oraz tkactwie bawełnianym i lnianym

• Dolny Śląsk tempo rozwoju było słabsze niż na Górnym Śląsku, ale nie bez znaczenia:

• Do 1817r. wydobycie było większe niż na Górnym Śląsku; (Wałbrzych);

• Wrocław - duży ośrodek przemysłowy - kilkadziesiąt zakładów przemysłowych;

• Zastój i upadek w północnośląskim sukiennictwie oraz tkactwie bawełnianym i lnianym; Tkacze dolnośląscy w tragicznej sytuacji ze względu na: utratę wschodnich rynków zbytu - rosyjska taryfa celna, konkurencję angielską i francuską, podatki na rzecz państwa, dochodzące do 2/3 dochodów;

• Pomorze tendencja spadkowa sił wytwórczych:

• Rozwój Szczecina - cukrownie i rafinerie typu fabrycznego;

• Przemysł stoczniowy - Szczecin, Elbląg i Gdańsk;

• Niekorzystne dla Gdańska odcięcie w skutek rosyjskich barier celnych;

II poł. XIX w.

1. Drogi rozwoju przemysłu.

Podobnie jak w I poł. XIX w. rozwój szybki acz nierównomierny. Ogromne znaczenie dla rozwoju przemysłu w zaborze pruskim miał ogólny rozwój przemysłowy Niemiec, co związane było bezpośrednio z wielomiliardową kontrybucją francuską wypłacaną po wojnie prusko-francuskiej 1870-1871; do rozwoju rynku wewnętrznego przyczyniło się również zjednoczenie polityczne Niemiec oraz zniesienie wewnętrznych ograniczeń celnych.

• Górny Śląsk już w latach 1830-1870 wkroczył w etap rewolucji przemysłowej, którą znamionowała technologia oparta na energii pary i węgla:

• Przewrót głównie w górnictwie i hutnictwie: cynku, ołowiu, żelaza, a także walcownictwie; wzrost wydobycia węgla kamiennego z 0,5 mln t. w 1850r. 44 mln t. w 1913r.; znaczną jego część zużywano w fabrykach miejscowych, a część eksportowano do Austrii, Galicji; hutnictwo cynku w 1913r. zajmowało czołową pozycję wśród producentów na świecie;

• Ludność przemysłowa stanowiła tu 40% ogółu (1895r.)

• Zniesienie reliktów feudalnych - zasady dyrekcyjnej w górnictwie; zniesiono nadzór państwa nad produkcją i stosunkami pracy; liberalna polityka w górnictwie i hutnictwie, pozostawienie spraw robotników i produkcji decyzji pracodawców.

• Koncentracja - zakłady przemysłowe w olbrzymich latyfundiach właścicieli ziemskich; powstawały tam różne gałęzie przemysłowe, co z czasem doprowadziło do powstawania koncernów.!. [* rozbudował przemysł hr. Donnersmarck; w 1872r. założyli Donnersmarckowie wielki koncern Donnersmarckhütte.]

• Małe przedsiębiorstwa dworskie przekształcają się w spółki akcyjne;

• Angaż niemieckiego kapitału bankowego, np.: koncern Donnersmarcka;

• Umowy kartelowe - Konwencja Węglowa z 1898r. - podzielono rynki zbytu na obszarze Niemiec, zastrzegając dla produkcji górnośląskiej rynki na wschodzie Rzeszy Niemieckiej;

• Konkurencja zachodnioniemieckiej produkcji - lepsza sytuacja geograficzna; lepsze drogi;

2. Rolnictwo.

W wyniku uwłaszczenia zrodził się ustrój rolny, cechujący się przewagą gospodarstw folwarcznych i wielkochłopskich . Utrwaliła się wielka własność pruskich junkrów na żyznych obszarach Dolnego Śląska. Koncentracja ziemi w rękach wielkich producentów rolnych.

Kryzys gospodarczy początków lat 70' doprowadził do sytuacji odmiennej - parcelacja części folwarków.

Kwestie istotne dotyczące rolnictwa w zaborze pruskim:

• Otto von Bismarck - dążenie do germanizacji ziem polskich; powołanie Komisji Kolonizacyjnej (1886r.), w celu skupowania ziem z rąk polskich ziemian i osiedlaniu na niej niemieckich osadników, głównie w Wielkopolsce, na Śląsku i Pomorzu. Nie osiągnęła jednak zamierzonych efektów.

Jedną z głównych przyczyn był opór ludności polskiej: tworzenie kółek rolniczych i różnorodnych spółdzielni wytwórczych, kredytowych, parcelacyjnych i handlowych;

• Dogodne warunki komunikacyjne oraz bliskość rynku - zachęcały chłopów do zwiększania produkcji; meliorowano grunty, głębiej i staranniej orano ziemie uprawne, nawożono obornikiem i nawozami sztucznymi, do siewów stosowano selekcjonowane ziarna;

• Mechanizacja - objęła zarówno produkcję roślinną jak i zwierzęcą ; najwcześniej objęła procesy produkcji w folwarkach: zastosowano parowe pługi i młockarnie; zwiększenie wydajności z hektara;

• Wzrost zapotrzebowania na siłę roboczą - był to nie lada problem, gdyż ze wschodnich okręgów masowo emigrowali ich mieszkańcy do okręgów intensywnie rozwijających się - środkowych i zachodnich Niemiec. W latach 1840-1913 emigrowało stamtąd 4,5 mln osób; sprowadzano więc obszarników i bogatych chłopów - jako robotników sezonowych z zaboru rosyjskiego i austriackiego, ale istniał stanowczy zakaz osiedlania się.

• Wielkopolska „spichlerzem zbożowym” Niemiec - wysokie plony produkcji rolnej, dominacja;

Pytanie 79. Gospodarka i rolnictwo na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego.

Ziemie zaboru rosyjskiego:

• I rozbiór Polski - 5 sierpnia 1772r. - deklaracja petersburska - Inflanty polski, duża część Białorusi

• II rozbiór Polski - 23 stycznia 1793r. - część Ukrainy i Białorusi (ok.250 tys. km²)

• III rozbiór Polski - 5 stycznia 1795 - Litwa z Wilnem, Wołyń;

Gospodarka i rolnictwo na terenie zaboru:

I poł. XIX w.

1. Królestwo Polskie w dobie autonomicznej 1815-1831.

Traktaty przyjaźni między carem Rosji i cesarzem Austrii oraz królem pruskim podpisane 3 maja 1815r. w Wiedniu zniosły państwa utworzone wcześniej przez Napoleona. Zlikwidowano Księstwo Warszawskie i dokonano podziału ziem polskich.

W wyniku podziału Rosja otrzymała największe terytorium. Car Aleksander I utworzył z tych ziem Królestwo Polskie powiązane z cesarstwem rosyjskim unią personalną.

20 czerwca 1815r. nastąpiło ogłoszenie Królestwa Polskiego oraz powstanie Rządu Tymczasowego.

1a. Rolnictwo i przemysł.

Struktura agrarna była uwarunkowana przemianami politycznymi. W dobie Księstwa warszawskiego kraj był okupowany przez wojska francuskie, po ich wycofaniu okupacja rosyjska. Do 1830r. Królestwo było państwem o pewnej samodzielności (autonomii), co znalazło odbicie w samodzielności ekonomicznej kraju.

Stworzono wówczas dobre warunki rozwoju przemysłu, rozwijało się też rolnictwo; było ono jednak wciąż pańszczyźniane. Nie znano tu poddaństwa osobistego (zniesione w okresie Księstwa Warszaw.), wielcy właściciele ziemscy mieli swobodę w kształtowaniu ustroju agrarnego. Folwarki zwiększały swój areał, zajmując lepsze ziemie.

Sytuacja ekonomiczna wsi oraz położenie włościan nie było najlepsze. Zadłużenie sięgało ok. 62% wartości dóbr, a czasem wzrastało do całkowitego ich zadłużenia. Po 1818r ceny zboża silnie spadają. Kryzys rolny; przyczyniły się do niego: konkurencja ze strony Rosji, polityka celna Francji i Prus (ustawy dotyczące importu zbóż), brak dogodnych dróg transportu. Pojawia się tendencja do wydzierżawiania dóbr, a także liczne licytacje, mimo urzędowego zawieszenia płatności długów (moratorium).

Po zawarciu układu celnego z Prusami w 1825r. sejm uchwalił założenie Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, które miało spłacać długi i udzielać pomocy finansowej Królestwu.

Szukano nowych sposobów podniesienia wartości folwarków. Szerzy się postęp. Inicjatorami byli właściciele ziemscy i wracający do Królestwa żołnierze legionów polskich; dzięki nim wzrasta uprawa ziemniaków, które były podstawą wyżywienia mas chłopskich w okresie wielkiego głodu. (1816-1817); Dodatkowo postęp w dziedzinie hodowli owiec (cienkowełniste). Od trójpolówki przechodzono w czwórpolówkę, dodając uprawę ziemniaków, a następnie wprowadzono płodozmian. W efekcie wzrastają plony.

Postępował również proces osadzania obcych, często niemieckich osadników na gruntach gorszych, którzy przyczyniali się do podnoszenia gospodarki, wprowadzaj intensywniejsze formy gospodarowania.

Próby reform. Tadeusz Kościuszko w liście do Aleksandra I w 1814r. proponował utworzenie specjalnego funduszu, z którego zostałyby zakupione gosp. chłopskie. Z pomocą dotacji państwowych problem uwłaszczenia zostałby rozwiązany w ciągu 20 lat. Wśród części szlachty idea uwłaszczenia nie zyskała zwolenników, w związku z tym rząd przyjął postawę „nieingerencji” w stosunki między dworem a wsią. Co więcej rząd nawet wzmocnił zależność chłopstwa od szlachty, przekazując jej władzę na wsi.

Do 1831 r. pojawiają się liczne propozycje reform wsi, ale nie wyszły one poza fazę dyskusji.

2. Królestwo Polskie po utracie autonomii 1832-1864.

Po upadku powstania listopadowego, w 1832r. wydano statut organiczny, który uchylił konstytucję oraz zastrzeżoną w niej autonomię. Statut inkorporował Królestwo do cesarstwa rosyjskiego jako prowincji.

Konsekwencje natury gospodarczej były negatywne: podniesiono cła z 3 do 15% na import polskich towarów do Rosji, natomiast ułatwiono zbyt towarów rosyjskich.

Coraz silniejsza jest potrzeba uwłaszczenia. Pojawiają się kolejne propozycje. W 1832 r. Towarzystwo Demokratyczne składa oświadczenie, w którym zapowiadało potrzebę uwłaszczenia chłopów oraz zniesienia pańszczyzny, bez odszkodowania na rzecz właścicieli ziemskich. Co ważniejsze oświadczenie to uzyskuje poparcie wśród ziemiaństwa. Jednak do 1846r. w dobrach prywatnych oczynszowano tylko 30% gospodarstw.

W oficjalnej polityce władz rosyjskich uwidoczniły się również próby wyeliminowania chłopów pod zwierzchnictwa dziedziców, jednak obawiając się reperkusji w Rosji, wstrzymywano się z realizacją dalekosiężnych planów.

Znamienne są dla tego okresu liczne mniejsze zrywy rewolucyjne, np.: zryw przygotowany przez księdza Piotra Ściegiennego (1844) które jednak nie zdołało się rozprzestrzenić wskutek zdrady, a sam organizator aresztowany. Nasiliły się one po uwłaszczeniu chłopów w Galicji (1848r.) i wydarzeniach Wiosny Ludów.

Skutki były następujące:

• 16 maja 1861r. - ukaz carski ministra Wielopolskiego znosi pańszczyznę z dniem 1 października, zamieniając ją na „okup prawny”. Chłopi nie chcący płacić czynszu mogli dalej odrabiać pańszczyznę.

• 1863r. - wybuch powstania styczniowego nowy rząd powstańczy ogłosił manifest, znoszący pańszczyznę i przyznający chłopom własność ziemi, z tym że przewidziano odszkodowanie dla panów z funduszu państwowego. Po przejęciu inicjatywy w powstaniu przez stronnictwo „Białych” zainteresowanie sprawą chłopską zmalało. Rząd rosyjski postanawia przeciągnąć chłopów na swoją stronę.

• 2 marca 1864r. - ukaz uwłaszczeniowy, który postanawia, że: ziemie włościan w majątkach prywatnych przechodzą na ich własność, z dniem 15 kwietnia uwolnieni zostali od wszelkich powinności, obciążeni jednak wyższym podatkiem gruntowym, z którego zostanie utworzony fundusz na odszkodowania; dziedzice ponadto otrzymują odszkodowanie od rządu. Postanowienia ukazu objęły wszystkich chłopów. Wynikiem uwłaszczenia były duże zmiany w ustroju rolnym Królestwa.

2a. Przemysł.

Można wyodrębnić 3 fazy rozwoju przemysłu w zaborze rosyjskim:

I. Związana z polityką protekcyjną autonomicznego rządu Królestwa Polskiego zniesiono przymus cechowy, zniesiono cechy, zastąpione przez dobrowolne zrzeszenia rzemieślników. Sprowadzano fachowców, głównie tkaczy. Dzięki pomocy rządu autonomicznego tworzyły się zalążki łódzkiego okręgu przemysłowego.

Stworzono prywatne osady włókiennicze: Ozorków, Zduńska Wola, Tomaszów; przemysł włókienniczy rozwijał się, przeważało jednak sukiennictwo, którego stolicą był Zgierz. Rozwijał się również przemysł bawełniany.

Celem ożywienia górnictwa rząd powołał Główną Dyrekcję Górniczą, z siedzibą w Kielcach. Rząd przeznaczył duże sumy na rozbudowę przemysłu w okolicach Sosnowca i Będzina. Powstawały również kopalnie galmanu i huty cynku. Coraz większą rolę odgrywa żelazo i węgiel. W Samsonowie postawiono nowy wielki piec - huta „Józefa”. Przed powstaniem listopadowym powstaje okręg przemysłowy w Warszawie i jej okolicach. Powstają zakłady włókiennicze oraz fabryka tkanin wełnianych. Nadal jednak dominuje manufaktura i nakład.

W ramach polityki protekcyjnej rząd zabiegał o zabezpieczenie rynku wewnętrznego oraz rynki zagraniczne, głównie rosyjskie. Stykały się dwa kierunki polityki: liberalny oraz protekcjonizmu. W 1822 r. ustanowiono granicę celną, ale zarządzenie 1822r. ustaliło dogodne warunki wymiany: surowce przewożone bez cła, a handel tranzytowy wolny dla obu stron.

Przemysł i handel cierpiały jednak na skutek braku kredytów; w tym celu minister spraw wewnętrznych Lubecki założył w 1828r. Bank Polski, który udzielał pożyczek długoterminowych, jak również rozwinął własną inicjatywę w dziedzinie organizacji handlu i przemysłu.

Warty odnotowania jest postęp w dziedzinie komunikacji, zbudowano 1030 km dróg i rozpoczęto budowę Kanału Augustowskiego, pod nadzorem inżyniera Ignacego Prądzyńskiego.

Do 1830r. eksport wzrasta 3-krotnie, natomiast import spada o 25%.

II. Związana z polityką represyjną po powstaniu listopadowym wprowadzenie wielokrotnie podwyższonych ceł na import towarów do cesarstwa rosyjskiego; Eksport staje się nieopłacalny i spada do ⅓ poziomu sprzed powstania. Wielu tkaczy przesiedla się poza granicę celną do Białegostoku, tworząc podwaliny pod białostocki okręg przemysłu wełnianego.

Represje odczuwało również górnictwo i hutnictwo. W 1833r. huty i kopalnie rządowe przejął Bank Polski. Nie zdołano jednak zapobiec spadkowi produkcji. Szczyt kryzysu to rok 1849, kiedy to niemal wszystkie huty żelaza w zachodnim okręgu zostały wygaszone. Poprawa sytuacji w latach 50'.

III. Okres polityki liberalnej (1850-1863) wybuch wojny krymskiej (1853-56) zmusił Rosję do otwierania granic dla importu z zachodu. Sprzyjająca polityka celna utrzymywana była do 1877r. kiedy to rząd rosyjski uchwalił taryfę celną w złocie - wzrost ceł o 50%. Wywołuje to wojnę celną prusko-rosyjską. Ujemnie odbija się ona na rolnictwie polskim, pozbawia bowiem rynków zbytu w Prusach.

Do Królestwa napływa kapitał obcy - 1900r. wynosił on 39% całego kapitału. Zmienia się również charakter Banku Polskiego (w związku z unifikacją Królestwa z cesarstwem rosyjskim), przekształcony został w kantor warszawski rosyjskiego Banku Państwa. Powstają nowe banki: Bank Handlowy w Warszawie, Bank Dyskontowy.

Postęp w komunikacji, bodowa kolei - ogromne znaczenie linii kolejowej warszawsko-petersburskiej.

Ma miejsce koncentracja i mechanizacja pracy. Liczba robotników wzrasta 3-krotnie, wartość produkcji 4 -krotnie. Największa centralizacja kapitału ma miejsce w przemyśle włókienniczym. Powstają liczne towarzystwa akcyjne, słabiej natomiast rozwinęły się wyższe formy centralizacji: kartele i syndykaty. Monopolizacja poczyniła największe postępy w przemyśle metalowym i mechanicznym.

II poł. XIX w.

1. Drogi rozwoju przemysłu.

Po powstaniu styczniowym głównymi ośrodkami przemysłu były nadal: Białostocki Okręg Przemysłowy, Okręg Łódzki i Zagłębie Dąbrowsko-Sosnowieckie, pojawiły się też nowe: Praga warszawska, Włocławek.

• Białostocki Okręg Przemysłowy - w II poł. XIX w. niedoinwestowany i zacofany, eksport głównie na rynki wschodnie.

• Łódzki Okręg Przemysłowy - po powstaniu styczniowym dotknięty represjami i odcięty granicą celną od dotychczasowych rynków rosyjskich przestawił się na produkcję tkanin bawełnianych. Dokonuje się przewrót techniczny, zastosowano napęd parowy, nowoczesne fabryki. Do rozwoju okręgu przyczyniło się nie tylko zastosowanie innowacji technicznych, ale również rozbudowa sieci kolejowych i zniesienie w 1851r. granicy celnej z Rosją. Dużą rolę odgrywały banki i kapitał zagraniczny.

• Zagłębie Dąbrowsko-Sosnowieckie - przemysł górniczo-hutniczy; Rozbudowa kopalni „Reden” z inicjatywy Stanisława Staszica . Wzniesiono Hutę Bankową (1834-1839) - produkcja żelaza przy zastosowaniu koksu.

• Praga - przedmieście Warszawy dostarczała ona ¼ produkcji żelaza i ok. ⅔ produkcji stali.

• Włocławek - linia kolejowa warszawsko-bydgoska. Istniała tam papiernia oraz fabryka cykorii; w XIX w. powstawały zakłady przemysłu spożywczego; Liczba mieszkańców wzrasta z 3,3 tys. w 1820r. do 36 tys. w 1910r. Ruch robotniczy.

Generalnie dokonuje się w przemyśle zaboru rosyjskiego znaczny postęp mechanizacji i koncentracji. Wzrasta produkcja i moc maszyn parowych.

2. Rolnictwo.

Uwłaszczenie pogorszyło sytuację wielkich właścicieli ziemskich. Brak pieniędzy utrudniał zatrudnienie siły najemnej. Wycinano więc lasy i eksportowano drewno za granicę; na wielką skalę rozpoczął się również ruch parcelacyjny, obejmujący zwłaszcza mniejsze folwarki.

Poziom techniczny był wyższy niż w Galicji, ale niższy niż w zaborze pruskim. Przekonano się o potrzebie nawożenia, 5-krotnie wzrasta stosowanie nawozów sztucznych. Sprowadzano również maszyny rolnicze z Wielkopolski. Zmniejsza się natomiast hodowla owiec.

Bardzo szybko rośnie liczba ludności, rozpoczyna się emigracja na roboty sezonowe poza granice Królestwa.

Na dużą skalę rozwinął się tutaj ruch chłopski - bunt i wrogość do dworu.

81. Odkrycia i wynalazki w dziedzinie:

• Hutnictwa
  dzięki wynalezieniu przez angielskiego technika Henry Besemeran'a konwektora mogła upowszechnić produkcja stali.
  Mniej więcej w tym samym czasie technicy francuscy Emil i Pierre Morfinowi oraz bracia Simsonowie w Niemczech zastosowali przy wytopie w piecach oprócz żurawi złom żelazny oraz rude żelazną. Dzięki tym zmianom obniżyły się koszty wytworzenia stali
  1899 Francuz Paul Heroult skonstruował elektryczny piec do wytopu stali. Postęp techniczny w hutnictwie wyraził się we wzroście produkcji żelaza i stali
  wraz z postępem w dziedzinie produkcjo stali rozwinęła się nowa gałąź metalurgii a mianowicie hutnictwo aluminium
  dalszy postęp w produkcji węgla, powiększyła się produkcja koksu. W roku 1804powstały pierwszy lampy gazowe, a od 1835 zaczęto używać gazu świetlnego do ogrzewania i gotowania.

• Chemia
  Jon Dolton odkrywa w 1808 atomistyczna budowę materii
  w roku 1869 Mendelejew opracował okresowy układ pierwiastków
  1827 Niemiec Choler dokonał ważnego dla rozwoju chemii organicznej, wynalazku mocznika. Był to pierwszy sztucznie wytworzony związek organiczny.
  Rozwój przemysłu barwników chemicznych (dzięki baranią nad smoła parową), który miał wpływ na rozwój przemysłu farmaceutycznego.
  Dzięki przetwórstwu smoły parowej mogła rozwinąć się również fotografia, co potem zaowocowało powstaniem kinematografii.. W roku 1894 bracia Lumiere zorganizowali pierwszy publiczny pokaz filmowy.
  rozwinęła się produkcja włókien sztucznych i mas plastycznych
  w wieku XIX pojawia się przetwórstwo kauczukowe (Np. ogumienie pojazdów konnych)
  W 1853 opracowano metody destylacji ropy naftowej.

Przemysł samochodowy
1860 Francuz E. Lenoir zbudował pierwszy model silnika spalinowego (napędzany wybuchami gazu świetlnego)
1892 Rudolf Diesel opatentował nowy rodzaj silnika spalinowego- wysokoprężnego
1885-1890 Daimeler zbudował motocykl, a Benz samochód na trzech kołach
postęp w dziedzinie konstrukcji samochodowej- Daimel i Benz zaczęli umieszczać silniki spalinowe na czterokolowych bryczkach. Od imienia córki Deimela nowe pojazdy mechaniczne zostały nazwane Mercedesami
1892 Henry Ford założył warsztat do wyrobu samochodów
na przełomie XIX i XX wieku pojawily się wielkie statki powietrzne
silniki spalinowe przyczyniły się także do rozwoju sił zbrojnych (czołgi), oraz rolnictwa (ciągniki)/
Duże zmiany w transporcie spowodowało wynalezienie silnika spalinowego, zasilanego gazem, do którego paliwo wprowadzane było wprost do cylindra, gdzie po zapaleniu iskrą elektryczną następowała zamiana energii cieplnej na kinetyczną. Silnik taki zbudował w 1860 r. Francuz Etienne Lenoir, zaś potem udoskonalił go Niemiec Nicolais Otto (czterosuwowy cykl pracy). Silnik taki zastosowany został do budowy samochodu, którego twórcami byli Niemcy: Carl Benz i Gottlieb Daimler. Skonstruowani oni jednocześnie i niezależnie od siebie dwa samochody. Szansą do udoskonalenia samochodów (nowe konstrukcje) były organizowane od 1896 r. wyścigi samochodowe. Początek motoryzacji amerykańskiej dał Henry Ford, budując w 1899 r. pierwszą w USA fabrykę samochodów. Wprowadzenie taśmy montażowej umożliwiło masową produkcję i sprzedawanie samochodów po niskiej cenie. Dalszym postępem na drodze motoryzacji było wynalezienie przez Niemca Rudolfa Diesla (1897) nowego silnika spalinowego ,zasilanego ciężkim paliwem płynnym. Był on znacznie sprawniejszy od poprzednich silników spalinowych i znalazł zastosowanie w komunikacji lądowej (ciężkie samochody, autobusy , lokomotywy) i morskiej ,a także jako silnik stacyjny (napęd do maszyn, małe elektrownie itp.).W miastach pojawiły się tramwaje elektryczne.

83, 36. Koncentracja przedsiębiorstw i powstanie monopolistycznych zrzeszeń kapitałowych.
Następstwem wahań koniunktury i wzmożonej konkurencji gospodarczej mogła przeciwdziałać jedynie koncentracja produkcji. Pojawiają się nowe rodzaje przedsiębiorstw; kombinaty, które składały się z kilku lub kilkunastu położonych blisko siebie zakładów. Wyróżniano dwa typy kombinatów: 1. Wytwarzające z tych samych surowców różne produkty. 2. Produkujące z różnych surowców podobne produkty.
Proces koncentracji wyraził się po 1870 roku w powstaniu rozwoju zrzeszeń przedsiębiorców w celu opanowania rynku i wyeliminowania konkurencyjnych zakładów nie należących do takich organizacji:

-kartele(z tej samej branży ustalają ceny)

-syndykat(j. w. + wspólne biuro sprzedaży towarów)

-trust(zrzeszenie, rezygnacja z samodzielności na rzecz wspólnego zarządu)

-koncern(jeden właściciel odrębnych przedsiębiorstw: -z tej samej branży(koncentracja pozioma) lub z uzupełniających się gałęzi(koncentracja pionowa)

W 1904 doszło do powstania Europejskiego kartelu szyn, który w 1911r. przekształcił się w międzynarodową wspólnotę stali.

84. Rola banków i koncentracji kapitału

W pierwszej połowie XIX w. działalność banków polegała na:

-dokonywaniu rozliczeń pieniężnych

- emisji banknotów opartej na posiadanych zapasach kruszców i państwowym przywileju emisyjnym

Inne operacje, czyli np. kredytowanie przemysłu było działalnością uboczną. Zajmowali się tym bankierzy i domy bankowe. Choć zasięg ich był duży (wiele krajów), były jeszcze prymitywne. Działo się to, dlatego bo:

-słaby rozwój stos. Kapitalistycznych

-niska stopa życiowa ludności

-ograniczone zapasy pieniędzy

-kupcy przechowują kapitał w domu, bo banki często zawieszają wypłaty lub nie wymieniają emitowanych banknotów na kruszec

-banki zlokalizowane są w dużych ośrodkach miejskich i mają mały zasięg (z powodu nierozwiniętej komunikacji).
Czynnikiem sprzyjającym akumulacji kapitału było upowszechnienie się długoterminowego kredytu (możliwość uzyskania, spłacanego w niewielkich ratach rocznych kredytu, pozwoliło przedsiębiorstwa na rozbudowę zakładową i podejmowania nowych inwestycji. Na skutek potanienia kredytów upowszechniło się (chyba)grynderstwo, polegającej na zakładaniu w okresie dobrej koniunktury przedsiębiorstw opartych jedynie na kredycie, w celu szybkiego osiągnięcia maksymalnych zysków. Wzrost zapotrzebowania na kredyty spowodował szybki rozwój banków emisyjnych, które wypuszczały na rynek swoje banknoty i obligacji niemające pokrycia w kruszcu.
Banki organizowane w formie spółek akcyjnych rozszerzały w II poł. XIX w. Coraz bardziej swoją działalność kredytową. Pod koniec XIX w. Nastąpiła koncentracja banków i kapitału bankowego i rozpoczął się proces łączenia kapitału przemysłowego z bankowym w kapitał finansowy.

85, 38. .Rola transportu do 1914r.

Na początku XIX w. powstała pierwsza kolej. Zaczęto rozbudowywać drogi żelazne, doskonalono tabor kolejowy i urządzenia sygnalizacyjne. Wytyczano szlaki wielkich magistrali kolejowych, które przecinały całe kontynenty. Rozwijała się także żegluga parowa. Do lat 70 przewagę posiadały statki żaglowe, parowe pływały jedynie na krótkich dystansach, musiały, bowiem zabierać zbyt wiele węgla. Zmiany techniczne (zmiana napędu i rozwój metalurgii, który umożliwił użycie metali o budowy okrętu, przez co stały się większe i szybsze) wyparły żaglowce Od końca XIX w. Do napędów statków i okrętów zaczęto stosować turbiny parowe, co umożliwiało duże oszczędności paliwa. Pojawiły się okręty wyspecjalizowane: zbiornikowce, chłodnie, drobnicowce. Komunikację wodną ułatwiło wybudowanie Kanału Sueskiego w 1859-69 r. W powietrzu próbowano używać balonów, ale jako zbyt zależne od warunków atmosferycznych próbowano je zastąpić sterowcami. Na przełomie XIX i XX w. Zbudowano samolot. Duże zmiany w transporcie spowodowało wynalezienie silnika spalinowego, dzięki któremu możliwa została produkcja samochodów, tramwaji. Transport informacji rozwinął się równie gwałtownie. Lądowa sieć telegraficzna gęsto pokryła kontynenty, a w roku 1858 ułożony został pierwszy kabel podmorski o długości 3745 km łączący Anglię z Ameryką. W końcu XIX w. Wynaleziono telegraf bez drutu: radio (przyczyniły się do tego odkryte przez Jamesa Maxwella i zbadanie przez Heinricha Hertza fale elektromagnetyczne.

87. Terytorium i ludność.
w połowie 1918r. istniało już niepodlegle państwo polskie. W tym czasie kształtowało Si terytorium Polski. Obszar i granice ustalone zostały w Traktacie Wersalskim (1919) i Traktacie Ryskim (19210, powiększone po III Powstaniu Śląskim (1921). Terytorium Polski wynoszący 389,5 tys. km² stanowiła 53,1% terytorium Polski przed I rozbioru.
Ludność: 60% stanowiła ludność zawodowo czynna w rolnictwie i leśnictwie, a w 19,2% w górnictwie i przemyśle. W 1921 ludność przekroczyła 27 mln, a w ludność przekraczała 27 mln, a w 1939 już 35 mln, w tym ludność polska stanowiła 69% ogółu. Mniejszości narodowe stanowiły ponad ½ ludności. ( 35% Litwini, Ukraińcy, Żydzi, Białorusini, Niemcy). Wielu Polaków mieszkała poza granicami Polski. W skutek wzmożonej emigracji w okresie międzywojennym wzrosła liczba Polaków na wychodźstwie.

88.Tendencje koniunktury gospodarczej


1. Etapy gospodarcze Polski międzywojennej:
   okres tworzenia się państwa polskiego 1918-1921: zaostrzenie się gospodarcze ziem polskich, postępowała stabilizacja stosunków politycznych

2. Okres inflacji i gospodarki inflacyjnej 1921-1923: ożywienie gospodarcze, dobra koniunktura dla rolnictwa, zmniejszenia się płac realnych=> zubożenie robotników

3. Okres próby stabilizacji stosunków gospodarczych 1924-1926: stabilizacja waluty, wojna celna z Niemcami, spadek cen ziemiopłodów

4. Okres ożywienia gospodarki i ustabilizowania jej 1926-1928: stopniowe ożywienie gospodarki, w niektórych działach (węgiel) faza rozkwitu, wzrost produkcji i zatrudnienia w przemyśle, stabilizacja waluty dzięki kredytom amerykańskim w 1927

5. Okres kryzysu 1929-1933: obejmował przemysł i rolnictwo, wzrost bezrobocia, zatrudnienie w górnictwie, hutnictwie, wielkim i średnim przemyśle spadło o 36%

6. Okres ożywienia gospodarczego 1934-1939: najwcześniej zaznaczył się w przemyśle, rozwój produkcji wojennej pociągnął za sobą ożywienie całego przemysłu, wzrosło wydobycie węgla, produkcji stali.

89. Reforma rolna

Uchwała o reformie rolnej po raz pierwszy została ogłoszona w lipcu 1920r. Maksimum posiadanej ziemi wynosiła 180 ha i 400 ha na ziemiach byłego zaboru pruskiego, ziemia ponad ta ilość podległa parcelacji i chłopi mogli ja kupić z a połowę wartości rynkowej (ustawa naruszała zasadę a nienaruszalności własności prywatnej). W 1925 sejm uchwalił ustawę o wykonaniu reformy rolnej: ustawę o dobrowolnej parcelacji gruntu powyżej 180 ha za pełnym odszkodowaniem w cenie rynkowej ziemi. O kierunku reformy z 1925 decydowała doktryna sankcji struktury rolnej, głosząca, ze należy tworzyć silne gospodarstwa rolne. Parcelacji miały podlegać majtki państwowe, tzw. Martwej ręki, a z majątków prywatnych tylko tzw. nadwyżki władania. Rolnictwo nadzorował minister rolnictwa, a później Minister Rolnictwa i Reform rolnych. W trenie podlegali mu wojewodowie, starostowie, a w pewnym stopniu samorząd rolniczy (izby rolnicze)

90. Rolnictwo

W końcu rolnictwo dotknął kryzys rolny, polegał on na nagłym spadku cen produktów rolnych. Ceny spadały nawet o 50%. Najbardziej odczuli to chłopi oddaleni od rynków lokalnych. Wzrost różnicy cen miedzy cenami produktów rolnych i przemysłowych przyczynił się do pogłębienia nędzy wsi. W roku 1933 wybuchły powstania ludności wiejskiej. Żądana ulg podatkowych, umorzenia długów itd. W latach miedzy wojennych produkcja rolna miała tendencje wzrostową spowodowana powiększeniem powyżej zasiewu. Jednak wzrost liczby ludności powodował, ze zbiory w przeliczeniu na 1 mieszkańca malały. Wzrosła produkcji ziemniaków, hodowla ( główni koni, bydła rogatego i nierogatych), spadło pogłowie owiec.

91. Reforma walutowa

Choć sytuacja społeczna i ekonomiczna pod koniec 1923 r. była tragiczna, kryzys rządowy nie trwał długo. W grudniu 1923 r. prezydent Wojciechowski powołał pozaparlamentarny gabinet Grabskiego, którego głównym zadaniem było ratowanie skarbu.
Program taki przedstawił Grabski Sejmowi następnego dnia uzyskując poparcie prawicy i centrum oraz neutralną przychylność lewicy. Program Grabskiego zakładał zrównoważenie budżetu i zastąpienie marki polskiej pełnowartościowym złotym. Cele te zamierzał Grabski
osiągnąć przez przyspieszenie wpłat nadzwyczajnego podatku majątkowego, waloryzację podatków i redukcję wydatków państwowych. Sejm przyjął ustawę o naprawie skarbu i reformie walutowej, przy czym rząd uzyskał nadzwyczajne uprawnienia na 6 miesięcy.
Rząd błyskawicznie przystąpił do działania. Przyspieszono płatności nadzwyczajnej daniny majątkowej, skrócono terminy wpłat waloryzowanych podatków bezpośrednich, podniesiono niektóre stawki. Dla zlikwidowani deficytu Polskich Kolei Państwowych, która obciążała budżet, podniesiono taryfy kolejowe. Ostry reżim oszczędnościowy narzucono administracji państwowej likwidując dwa ministerstwa robót publicznych i zdrowia.
Uruchomiono też interwencję giełdową. Sprzedaż walut o stałym kursie przez rząd zahamowała spadek kursu marki polskiej. Gdy zarysował sio perspektywa zrównoważenia budżetu, rząd zaprzestał emisji marek. Utrwaliło to stabilność ich kursu. W kwietniu 1924 roku nowo powołany, prywatny Bank Polski, który zastąpił dotychczasową centralną instytucję emisyjną -państwową Polską Krajową Kasę Pożyczkową,
rozpoczął działalność wymieniając 1,8 min marek polskich za 1 złotego. W ramach reformy Grabski przeprowadził też reorganizację banków państwowych. Powołano do życia Bank Gospodarstwa Krajowego, a nowe podstawy prawne otrzymały także Pocztowa Kasa
Oszczędności i Państwowy Bank Rolny. Ujednolicono również system monopoli skarbowych: tytoniowego, spirytusowego, solnego, loteryjnego i zapałczanego.
Efektem reformy Grabskiego był sukcesem, gdyż dużą rolę odegrało przekonanie społeczeństwa, że reforma zostanie zrealizowana. Gdy na wiosnę 1924 r. ceny nominalne przestały rosnąć, a płace realne wzrosły, nasilało się powszechne zaufanie do rządu. Robotnicy byli nawet skłonni do ustępstw, by umożliwić realizację reformy. Większość jej ciężarów poniósł jednak kapitał prywatny płacąc ogromną daninę majątkową.
Pomyślne rezultaty reformy skarbowej i w lutowej Grabskiego odbiły się na utrwaleniu kryzysu nadprodukcji w przemyśle. Realne koszty produkcji wzrosły, a wobec braku eksportowej premii inflacyjnej polski eksport okazał się niekonkurencyjny. Wzrosło bezrobocie i deficyt w bilansie handlowym. Sfery prywatno- przemysłowe przystąpiły do obniżek płac. W lecie sytuacja rynkowa nieco się poprawiła na skutek wzrostu przychodów gotówkowych ludności wiejskiej po żniwach, a także wpływu pierwszych pożyczek zagranicznych. W tym samym czasie specjalne konsorcjum polsko-francuskie rozpoczęło budowę portu w Gdyni.

W roku 1921 liczba ludności kraju wynosiła 27,2 mln. Polska nie była krajem jednolitym narodowościowo. Polacy stanowili 66% mieszkańców. Spośród mniejszości narodowych najwięcej było Ukraińców - 16,3 %. Polskę zamieszkiwali Również Żydzi - 9%, Białorusini - 5,5%, Niemcy - 2,2%, Litwini - 0,2% oraz inni - 0,8%.
Na południowym wschodzie dominowali Ukraińcy, których było w całej Polsce ok. 5 mln. Tworzyli oni własne partie polityczne, banki, instytucje ubezpieczeniowe, kulturalne i oświatowe. Założono również ukraińską akademię nauk.
Na północnym wschodzie mieszkali Białorusini. Utrzymywali sie z gospodarstw rolnych położonych na słabych glebach. Był to bardzo biedny naród, z czego większość to analfabeci. W 1938 działały na terenach polskich tylko dwie szkoły z językiem białoruskim.
Polskę centralną zamieszkiwali Żydzi. Niektórzy byli bardzo bogaci, inni zaś bardzo biedni.. Największymi ośrodkami życia społecznego Żydów były gminy wyznaniowe. Organizowały życie religijne, działalność dobroczynną, czuwali nad religijnym wychowaniem młodzieży. Powstało wiele partii żydowskich, które walczyły o równouprawnienie. W wielu miastach działały teatry żydowskie, gazety pisane w języku jidysz.
W województwie śląskim i na Pomorzu żyli Niemcy. Byli pod stałą opieką swojego kraju. Prowadziło to do stałych konfliktów polsko-niemieckich.
Oprócz tego, ziemię polskie zamieszkiwali Czesi, Rosjanie, Słowacy, Litwini, Tatarzy, Ormianie.

92 struktura i koncepcja przemysłu

a) górnictwo

Silne skoncentrowanie przemysłu górniczo- hutniczego na stosunkowo niewielkim obszarze polskiego Górnego Śląska przesądziło o jego decydującym znaczeniu gospodarczym i społecznym dla tej dzielnicy i całej Polski. W górnictwie istniały 23 spółki akcyjne. Wspólnota Interesów Górniczo - hutniczych, współdziałająca z ze spółka amerykańską, skupiała 315 produkcji surówki, 30% produkcji koksu, 44% stali, oraz 55% wyrobów kutych. Huta „Pokój” obejmowała fabryki odlewów, budowy maszyn i kopalnie węgla.

b) przemysł przetwórczy

Produkcja Żelaza skupiała się w dwóch koncernach. Ich produkcja stanowiła 66% ogólnej produkcji stali i 71% wyrobów walcowych

W przetwórstwie włókienniczym postępował proces monopolizacji, a jego przetwórstwo było największe w Europie.

Przemysł cementowy opanowany był przez dwa koncerny, który miał 87% produkcyjności.

c)cukiernictwo

Kartel cukierniczy opanował około 90% produkcji cukru

93. Interwencjonizm gospodarczy i Centralny Okręg przemysłowy

Eugeniusz Kwiatkowski opracował 4- letni plan inwestycyjny. Program rządowy obejmował:

1. Podniesienie stanu obronności Państwa

2. Położenie podwalin pod systematyczne uprzemysłowienie kraju, zabezpieczenie możliwości pracy, likwidacja bezrobocia

3. Zaktywizowanie obszarów gospodarczo zacofanych, zniwelowanie różnic

podniesienie rentowności zakładów i gałęzi gospodarczych
plan zmierzał do uprzemysłowienia kraju i likwidacji zacofania

W lutym 19337 sformułowano program budowy Centralnego Okręgu przemysłowego. Znajdował się w województwie: kieleckim, krakowskim, lwowskim, centrum okręgu stanowił Sandomierz. O lokalizacji zdecydowały przesłanki wojskowo- strategiczne (odległość od granicy wsch. i zach.), demograficzne (przeludnienie agrarne), gospodarcze (energia wodna i gaz ziemny). Zbudowano elektrownie wodne, system gazociągów, zakłady obejmujące stalownie, fabrykę broni, walcownie, kuźnie, prasownie, zakłady mechaniczne, fabrykę samochodów i samolotów, obiekty przemysłu chemicznego, wytwórnie celulozy, sztucznego kauczuku i opon. COP był największa inwestycja Rzeczpospolitej.

94. Handel drugiej rzeczpospolitej

Początkowo rozwój handlu hamowały bariery celne na granicach dawnego zaboru pruskiego, a nawet po ich zniesieniu wywóz towarów na ten obszar wymagał zezwoleń. Wymiana miedzy ziemiami dawnego zaboru pruskiego a resztą kraju przypominała wymianie z państwami obcymi. Z kolei eksport na wschód pozostawał niepewny, jak długo trwały wojny polsko- radzieckie.

Bilans handlowy Polski charakteryzował się dużą zmiennością. Do 1929 strukturę handlu zagranicznego charakteryzowały powiązania gospodarcze byłych ziem zaborczych, które rozluźniały się jednak sukcesywnie. Struktura handlu zagranicznego ulegała zmianom w miarę zacierania się różnic i ujednolicenia organizmu gospodarczego. Najlepsze wyniki osiągnięto w latach 1931-1934 gdy eksport znacznie przewyższał import. W ostatnich dwóch latach poprzedzających wojnę bilans handlowy był ujemny.

W eksporcie dominowały produkty pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, następnie pochodzenia mineralnego, drewno, metale nieszlachetne. W imporcie dominowały produkty pochodzenia roślinnego, zwierzęcego, a następnie surowce włókiennicze.

95Komunikacja i system łączności

Największa była budowa portu morskiego Gdyni. We wrzeniu 1922 podjęto ustawę o budowie portu. W końcu 1938 Gdynia była jednym z największych i najnowszych portów w Europie. Utworzona została również Polska flota morska. Istniały przedsiębiorstwa przewozu ładunku i pasażerów. Utrzymywano regularne linie typu pasażersko- towarowego na trasie Gdynia- Kopenhaga- Halifax- Nowy Jork. Postępował również wzrost przewozów kolejowych oraz tranzytowych. PKP zostały wydzielone na osobne przedsiębiorstwo- zarząd Minister komunikacji. Przewozy PKP ludzi wzrastały z roku na rok. Wzrost odnotowano także w przewozach towarów (węgiel kamienny, drewno, kamienie, buraki, oraz zboże). Stosunkowo szybko rozwinęło się lotnictwo. 1.01.1929 Rozpoczęło działalność przedsiębiorstwo komunikacji i transportu lotniczego `polskie linie lotnicze LOT' ceny biletów był niskie i kształtowały się na poziomie biletów kolejowych II klasy. Rozwój samodzielnego przemysłu samochodowego hamowany był głównie brakiem kapitału inwestycyjnego. W końcu lat dwudziestych podjęto produkcje na włoskiej licencji samocho9dów ciężarowych i autobusów URSUS.

Komunikacja rzeczna nie odgrywała większej roli w okresie międzywojennym. Drogi te były nie uregulowane. Do intensywnej rozbudowy ich przystąpiono w ostatnich latach poprzedzających wojnę.

W 1919 utworzono Ministerstwo Poczt i Telegrafów. W 1928 powierzono wyłączne prawo do zakładania i eksploatowania urządzeń łączności przedsiębiorstwu `Poczta Polska, Telegraf i Telefon' Rozbudowano sieć telefoniczna i telegraficzna. Przedsiębiorstwo państwowe „PPTIT” stało się 98% akcji udziałowcem spółki ` Polskie Radio'.

96. Bilans gospodarczy Polski 1918-1939

Okres XX-lecia miedzy wojennego to okres wyjątkowo trudny dla gospodarki Polski. Prywatni inwestorzy bali się otwierać bądź tez odbudować zakłady przemysłowe. Państwo podjęło się tego zadania wykorzystując inflacyjna emisje marek polskich. Ludzie dużo kupowali w kraju, można było wiec eksportować dzięki działaniu inflacyjnej premii eksportowej. Dawała ona, ludziom wywożącym jakieś rzeczy z kraju towary o cenach światowych, czyli wyższych niż dochód po przeliczeniu na walutę krajowa. Niestety wzrost inflacji spowodował trudności z rynkiem zbytu wyrobów przemysłowych oraz spadek realnych dochodów ludności. Bardzo tania była siła robocza wiec wszystkie modernizacje technologiczne fabryk były nieopłacalne. Także poziom rolnictwa zmieniał się w zależności od terenu, na którym rządził dany zabór a co z tym idzie było widoczne zróżnicowanie warunków bytu wsi w poszczególnych regionach polski. Zwłaszcza za terenie byłego zaboru austriackiego i rosyjskiego głównym powodem zniechęcenia chłopów była sprawa parcelacji majątków obszarniczych, jako rezultat głodu ziemi. Ruch ten jeszcze bardziej zyskał popularność w czasie napadano na dwory (1918). Wtedy właśnie rząd Daszyńskiego upaństwowił znaczna część ziem by pracował na nią lud pod kontrola państwa.

W Polsce pierwsza uchwale o reformie rolnej podjął 10.07.1919 Sejm Ustawodawczy, ale nie wprowadzono jej w życie. 15.07.1920 Przyjął on ustawę o przewidująca przymusowy wykup nadwyżek ziemi za polowe ceny. 28.12.1925 Wydano kolejna ustawę, przewidującą parcelacje po cenach wolnorynkowych majątków ponad 60 ha w strefach podmiejskich i 180 ha pozostałych, a na kresach Wschodnich 300 ha. W 1919-1939 rozparcelowano w sumie 2,6 mln ha ziemi

Piłsudski zakażał wszelkich sporów międzypartyjnych aż do ustabilizowania się waluty. Chciano nałożyć podatek majątkowy. W 1924 wyegzekwowano zalegle podatki i podwyższono stawki podatkowe. Później zaprzestano drukowania marek i od tamtej pory po raz pierwszy dochody naszego państwa przekraczały wydatki. Rząd W. Grabskiego zaczął następnie przygotowywać instytucje emisyjna BP a także do zastąpienia marek polska złotówka. Już kilka miesięcy później udało się ustabilizować złotówkę, który stanowił różnowartość jednego franka szwajcarskiego w złocie, przez co znacznie wzrosły place i zahamował się wzrost bezrobocia. Ale nie pozostało tak długo gdyż polska była jeszcze słabym krajem pod względem technologii i nie mogła się równać z państwami kapitalistycznymi. W 1925 załamał się kryzys złotego wiec wzrósł eksport do polski. Ponieważ w owym czasie strajki górników w Wlk. Brytanii pozwoliło nam wywozić więcej surowca z kraju. W 1926 znacznie wzrosła liczba organizacji monopolistycznych (karteli i syndykatów). Dzięki temu mniej osób było bezrobotnych, bo w 1928 około 80tys. W1929 zaczął się wielki kryzys (USA zwany „czarnym czwartkiem”) i nie dotknął tylko ZSRR. Był to problem światowy 1929-1933, a polska borykała się z nim, do 1935, ponieważ 60% środków utrzymania ludu pochodziła z rolnictwa, a tylko 20% z przemysłu i handlu. Gospodarka rolna przestała być opłacalna gdyż nastąpił spadek artykułów rolnych na świecie. Zamykano fabryki, zwalniano pracowników. W 1936 nastąpił wzrost cen artykułów. Udało się zlikwidować deficyt budżetowy. W polowi 1936 stworzono „4-letni plan inwestycyjny”. Po wydarzeniach rewolucyjnych w Krakowie E. Kwiatkowski był skoncentrowaniem się na szybki wzmocnieniu zdolności obronnych państwa. Skoncentrowano się na jednym regionie, rzucając hasło budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. Miał on powstać w trójkącie bezpieczeństwa w widłach Wisły. Obejmował 15,4% powierzchni kraju i zamieszkiwany przez 18% ludności. Budowa COP'u miała przyśpieszyć industrializacje kraju oraz przekształcić go w przemysłowo- rolny. Stworzono nowe zakłady oraz odnawiano stare. Do najważniejszy osiągnąć II RP można zaliczyć powstanie COP i przekształcenie kraju na bardziej uprzemysłowiony.

97. Gospodarka światowa w okresie I Wojny Światowej i po jej zakończeniu

Sytuacja w czasie wojny:

• Wybuch wojny spowodował:

• Panikę na giełdach; w tej sytuacji swa działalność zawiesiły giełdy w Paryżu. Londynie, Wiedniu. A liczne banki (mi. B. Francji, B. Rzeszy) nie wymieniały banknotów na złoto

• W miarę przedłużania się działań militarnych rządy państw walczących zwiększały emisje banknotów.

• Aby osiągnąć równowagę finansowa wprowadzono

• Rozpisywanie długoterminowych pożyczek wewnętrznych

• Podwyższenie podatków i wprowadzenie podatku od zysków wojennych

• Ustalanie sztywnych cen dóbr podstawowych

• Zadłużanie za granica

• Wojna zaburzyła rytm pracy przedsiębiorstw

• Brak rak do pracy( zwiększenie zatrudnienia liczby kobiet, emerytów, sprowadzanie ludzi z kolonii)

• Główny ciężar prowadzenia wojny spoczywał na robotnikach, dlatego rządy państw w obawie o zwiększenie nastroi zaczął podwyższać place.

• Zwiększenie się protestów, w formie strajku przeciw kosztom materialnym i społecznym wojny.

• Problemy z surowcami (Anglia zastosowała blokady morskie dla tych, panstw, które było podejrzane o współprace z państwami wrogimi.)
  Od 1917 Niemcy blokowały Wlk. Brytanie łodziami podwodnymi

• Poddanie gospodarki w ręce państwa

• Niemcy kontrolowały gospodarkę surowcowa, przemysł chemiczny, wszelkie statki handlowe

• Austro-Węgry mniejsza niż u Niemiec monopolizacja przed wojna spowodowała przejmowanie spółek, kartelów, zakładów państwowych w celu produkcji na cele wojenne. W 1917 utworzono Komisariat Generalny(organ nadrzędny)- jednak jego efekt był mniejszy niż w Niemczech, ponieważ była nieudolna organizacja

• Państwa Ententy
  W państwach tych nie zanikały tradycje liberalizmu, lecz nastąpiły pewne zmiany. Na podstawie ustawy o ochronie królestwa z lat 1914-1915 w Anglii została wprowadzana kontrola nad:kolejami, żeglugą, górnictwem, fabrykami zbrojnymi, surowcami strategicznymi. Ponadto pracownicy zastali pozbawieni brawa do strajku, oraz wprowadzono przymusowy arbitraż.
  Francja- wprowadziła politykę ingerencji sprawy gospodarcze. Ponieważ nieprzyjaciel zajął tereny najbardziej rozwinięte przemysłowo Francja znała, a się w trudnej sytuacji. Dlatego tez zajęła się rozbudowa przemysłu na obszarach nie zajętych przez nieprzyjaciela

• Rosja[ wiosna 1915 wprowadzono nadzór nad przedsiębiorstwami produkującymi na potrzeby państwa, finansowaniu budowy rożnych zakładów przemysłowych. Ingerencja państwa w gospodarkę nie napotkała oporu, aczkolwiek nie usunęła trudności gospodarczych.

• Wyżywienie było podstawowym problemem I Wojny Światowej
  alianci utworzyli nawet wspólna komisje do spraw żywienia

• Wojna wpłynęła korzystnie na gospodarkę USA i Japonii, ponieważ na obszarze tych past przebiegała linia frontu, nie były one bezpośrednio narażone na ataki nieprzyjaciela;.

Sytuacja po wojnie:

Większość past europejskich była w trudnej sytuacji gospodarczej. Wynikało to nie tylko ze zniszczeń i strat wojennych. Na trudna sytuacje miał również nowy układ sil się politycznych i społecznych po 1918. W wyniku klęski państw centralnych oraz upadku monarchii Habsburgow, Hohenzollerow, Romanowow, pojawiły się nowe państwa (Polska, Czechosłowacja, Węgry, Jugosławia, Finlandii, kraje bałtyckie), które odznaczały się dużym zacofaniem strukturalnym i brakiem stabilizacji. Chwiejna sytuacja ustrojowa cechowała również państwa istniejące wcześniej (np. Niemcy, które po abdykacji cesarza Wilhelma II długo przezywały kryzys polityczny). Wzrosły ruchy: nazistowski- w Niemczech, faszystowski- we Włoszech, komunistyczny- w Rosji. Wojna zniweczyła tradycyjny układ równowagi sil się w europie. Wysokorozwinięte państwa Europy Zachodniej przestały być głównymi przetwórcami bogactw naturalnych rożnych części świata. Coraz większą role zaczęły odgrywać Stany Zjednoczone. Wzrosło tez znaczenie Japonii, Australii, Chin i Indii, a także niektórych państw Ameryki Łacińskiej.

Anglia straciła znaczna cześć wpływów z handlu zagranicznego, jak również korzystnych lokat kapitału w różnych regionach swata.

98. Gospodarka Rosji radzieckiej i ZSRR

Po rewolucji październikowej komuniści nie od razu przystąpili do realizacji wszystkich koncepcji marksistowskich. Najpierw nastąpił okres polityki kapitalizmu państwowego, który zmierzał do poddania kontroli państwa prywatnej własności w celu zapewnienia wzrostu gospodarczego wyniszczonej wojna Rosji. Doszło do: reformy rolnej (1917), oraz nacjonalizacji bankowości, w niewielkim stopniu przemysłu, handlu i transportu. We wszystkich dziedzinach została wprowadzona instytucja kontroli robotniczej, która faktycznie przejęła kontrole nad prywatnymi przedsiębiorstwami
niepowodzenie I etapu przebudowy gospodarki skutkowało zaistnieniem okresu zwanego komunizmem wojennym (02,1918-poczatek1921). Jego zadaniem było przezwyciężenie kryzysu ekonomicznego i społecznego, doprowadzenie do realizacji marksistowskiego modelu gospodarki. W owym okresie nastąpiło: umocnienie nakazowego systemu kierowania gospodarka; nacjonalizacja przemysłu, prywatnych towarzystw kolejowych, upaństwowiono wszystkie przedsiębiorstwa, które zatrudniały więcej niż 5 osób na zmianę; podjecie kroków do centralnego planowania gospodarki; zastąpienie indywidualnych gospodarstw rolniczych rolnictwem, zespołowym, ustanowienie powszechnego obowiązku pracy. Efekt II etapu był negatywny (spadek produkcji przemysłu, rolnictwa, oraz wzrost cen)

Kolejny etap przekształceń nazywany jest nowa ekonomiczna polityka (1921-1929),jego zadaniem było przywrócenie więzi ekonomicznych w przemyśle i rolnictwie, zminimalizowanie niedoborów żywnościowych i surowcowych, uspokojenie buntów wśród robotników i chłopów. W tych latach nastąpiło: odbiegniecie częściowo od pryncypiów marksistowskich, odstąpienie od przymusowych rekwizycji, częściowo zaakceptowano formę wolnego handlu produktami, niewielka denacjonalizacja, powstawaniem szkol technicznych, odstąpiono od przymusu pracy i jej militaryzacji.

W kwietniu 1929 na zjeździe partii komunistycznej przyjęto założenia polityki socjalistycznej industrializacji, która w ciągu 5 lat: wzrost produkcji, kolektywizacji, poziomu konsumpcji, nakładów inwestycyjnych. Mimo, ze osiągniecie tych wyników nie było możliwe w latach 1929-1932 modyfikowano, planów celu nałożenia na gospodarkę nowych zadań. 1929-1941- Podstawa tego okresu były trzy plany pięcioletnie. Wraz z wprowadzeniem systemu planowania centralnego gospodarka radziecka wkroczyła ostatecznie na drogę realizacji marksistowskiej utopii. Jednak i ta gospodarka ZSRR była specyficzna. Najważniejsze decyzje podejmowały odgórnie władze partii komunistycznej i rząd. Ogólna odpowiedzialność za planowanie i wydawanie dekretów rożnym agendom pomocniczym ponosiła Państwowa Komisja Planowania/ GOSŁAP.

Bilans polityki ekonomicznej ZSRR w okresie międzywojennej nie można jednoznacznie ocenić. Z jednej strony przyczynił się do powstania: przemysłu ciężkiego, potencjału zbrojeniowego, zaplecza surowcowo-energetycznego. Z drugiej zaś poniósł: ogromna straty społeczne, dysproporcje strukturze gospodarczej, poważne braki w zaopatrzeniu rynku wewnętrznego, izolacje gospodarcza od zagranicy, niska stopę życiowa ludności.

99.Gospodarka państw faszystowskich

Powstałe po I Wojnie Światowej państwa faszystowskie różniły się od innych krajów Europy Zachodniej i USA:

Antydemokratyczny charakter ustroju politycznego tych państw *autorytaryzm*

Totalitarny model organizacji społeczeństwa

Za podstawową regulacje stosunków ekonomicznych została przyjęta zasada prymatu polityki nad gospodarka- modyfikacja kapitalizmu przez szeroka ingerencje państwa w gospodarkę, którego celem było osiągnięcie zamierzonych celów politycznych. Ich realizacje zapowiadał program partii, w którym zawarte było:

• Postulaty socjalne mi
  upaństwowienie niektórych gałęzi przemysłu, przeprowadzenie reformy rolnej, likwidacja nadmiernych dysproporcji majątkowych, skrócenie pracy robotników

• Hasła nacjonalistyczne i militarne Np.:
  idea wspólnoty majątkowej, solidaryzm społeczny, odbudowa gospodarczej i terytorialnej potęgi państwa

W teorii i praktyce przeplatały się, zatem elementy typowe dla stosunków kapitalistycznych dla ustroju socjalistycznego.

WŁOCHY-w 10.1922 w wyniku marszu na Rzym władze przejęli faszyści pod dowództwem Banito Mussoliniego. Przez pierwsze 3 lata prowadzono niemal liberalna politykę ekonomiczna- przełamany został monopol państw w dziedzinie telefonii i ubezpieczeń na życie. Jednak pod naciskiem części polityków, przedstawicieli przemysłu ciężkiego rząd Mussoliniego zerwał z zasadami liberalizmu ekonomicznego.
Nastąpiło:

• W 1925 wprowadzono wysokie cła na importowane zboże, które miały uczynić z Włoch kraj samowystarczalny w zakresie żywności

• Rosnąca rola państwa

• Koncepcja korporacyjna

• 1919-1933 Włochy dotkliwie dotknęły skutki kryzysu gospodarczego. W celu radzenia z trudnościami powstał Instytut Odbudowy Przemysłu, który podjął próbę ratowania podupadłych przedsiębiorstw i przejął pakiet akcji, dzięki czemu państwo stało sie współwłaścicielem wielu zakładów przemysłowych, nasiliło swa ingerencje w gospodarkę.

NIEMCY: zerwały z zasadami i praktyka liberalizmu klasycznego przez nasienie interwencjonizmu jeszcze przed rządami Hitlera- nie mając rozwiniętej doktryny ekonomicznej naziści wyznawali prosta zasadne kierowania kapitalistyczna gospodarka przez państwo. Jej funkcjonowanie opierało się na założeniu korzyści społecznych nad prywatnymi jak i innych dziedzinach życia tak jak w gospodarce obowiązywała zasada wodzostwa.

1933-1934 kilka ustaw wprowadziło nowa strukturę organizacyjna gospodarki. Dokonywana wtedy przebudowa gospodarki polegała na tworzeniu instytucji „samorządu stanowego” na czele z Izba Gospodarcza Rzeszy, której przyporządkowano 6 grup społecznych (przemysł, handel, banki, ubezpieczenia, energetykę, rzemiosło) rolnictwo zostało zorganizowane tzw. Stan żywicielski Rzeszy.

W celu zapewnienia kontroli państwa nad gospodarka władze wprowadziły: obowiązek przynależności do „samorządu stanowego”; powołano mi. Kilkunastu komisarzy Rzeszy w celu faktycznego zapewnienia władzy

Podporządkowanej państwu gospodarce hitlerowskiej aparat radzący stawiał w pierwszej kolejności takie zadania jak:

Likwidacja bezrobocia (sukces, gdyż w latach 1933-1938 zmniejszyło się radykalnie)

Rozwój uzbrojeń

Osiągnięcie samowystarczalności w odniesieniu dla niektórych surowców

Umożliwienie terytorialnej ekspansji komicznej Niemiec.

Rozpowszechnianie wpływów gospodarczych Trzeciej Rzeszy miało dokonywać się stopniowo, począwszy od zawierania umów międzynarodowych, a skończywszy na podporządkowaniu sobie innych krajów europejskich. Nazistowskie władze wystąpiły w związku z tym z koncepcja powołania wspólnoty gospodarczej obejmującej prócz Niemiec: Włochy, Hiszpanie, państwa bałkańskie.\

W rozwoju gospodarczym Niemiec faszystowskich ważną role odegrał „finansowy architekt” Trzeciej Rzeszy Hjalmar Schacht- minister gospodarki w latach 1934-1937- prezydent Banku Rzeszy

100.USA w dobie wielkiego kryzysu i w latach jego przezwyciezenia

Przyczyną powstania wielkiego kryzysu było zachwianie równowagi między zdolnościami produkcyjnymi a możliwościami zbytu. Został zerwany związek między produkcją a konsumpcją. Narastały zapasy węgla, cukru, miedzi itp.

Nastąpiło 23.10 załamanie kursów akcji na giełdzie.

Nowa administracja USA na czele z Franklinem Roosweltem rozpoczęła działania od:

• zakazu wywozu złota,

• zniesiono wymienialność złota na dolary,

• zawieszono wypłatę wkładów bankowych,

• podjęto emisję weksli skarbowych,

• ograniczono wydatki na administrację.

Podjęto działania mające na celu ograniczenie spekulacji papierami wartościowymi. Wprowadzono zmiany takie jak:

• nadano prezydentowi prawo ustanowienia tymczasowych zarządów w bankach o znaczeniu ogólnokrajowym.

• Stworzono System Rezerwy Federalnej, aby lepiej kontrolować banki

Wprowadzono politykę umiarkowanie inflacyjną. Zwiększono stopniowo obieg pieniądza wydając go przede wszystkim na roboty publiczne. Przeprowadzono w maju 1933 r. Olewulację dolara o 50%. Szybko zwiększył się eksport.

Rolnictwo: płacono farmerom odszkodowania w zamian za zmniejszenie areału upraw i ograniczenie hodowli. Polityka rolna wywołała niestety wzrost bezrobocia wśród rolników.

Organizowano roboty publiczne, w których zwiększyło się zatrudnienie ludzi i zmniejszyło się bezrobocie. W 1935 nastąpiło ograniczenie zakresu interwencjonalizmu państwowego, ale do tego czasu polepszyła się koniunktura. W czasie ożywienia rząd starał się opracować obieg pieniądza w zmniejszenie deficytu. Podjęto roboty publiczne, obniżono stopy procentowe. Trwałym zjawiskiem Nowego Ładu było stworzenie podstaw ingerencji państwa w życie gospodarcze i przekonanie części społeczeństwa o pozytywnych skutkach takiej ingerencji.

102.gospodarcze konsekwencje II Wojny Światowej

Polityczne: upadek państw faszystowskich,(choć nie wszystkich),,zmiany granic(linia Curzona wschodnią granicą Polski), strefy wpływów i pojawienie się supermocarstw(USA i ZSRR) i zimna wojna, „era atomowa”, powstanie Izraela(`48), powstanie ONZ(`45-San Francisco),upadek kolonializmu i tradycyjnej pozycji mocarstw kolonialnych,4xD w Niemczech, powstanie dwóch państw niemiekich,'47-paryskie traktaty pokojowe

Ekonomiczne-zniszczenia wojenne i straty ludnościowe, podział świata w system kapitalistyczny i komunistyczny, postęp techniczny, nowe sposoby produkcji i kultura masowa, osłabienie polityczne i ekonomiczne Europy(wzrost roli USA, ZSRR- cz .azjatykiej, Japonii po odbudowie, Indii wyzwolonych przez Gandhiego, Chin i Tajwanu),pomoc UNRRA(2,36$mld) dla Europy, demobilizacja gwałtownej przestawienie się na potrzeby cywilne i wyprzedaż sprzętu wojskowego, zbrojenia(zwłaszcza atomowe) pochłaniają duże ilości środków, które mogły by być lepiej spożytkowane.

http://encyklopedia.pwn.pl/21934_1.html 2005-11-23

Autor tekstu: Wojciech Rudny; Oryginał: www.racjonalista.pl/kk.php/s,3485

1

Gospodarstwa ZAGRODNICZE - ich znaczenie wzrasta

Gospodarstwa kmiece

---