Andrzej Szahaj „Co to jest postmodernizm?”
To nurt filozoficzny i kulturowy, który powstał w ostatnich dekadach XX wieku. Terminu „postmodernizm” użył po raz pierwszy Federico de Onís w 1934 r. do opisu poezji hiszp. i południowoamerykańskiej z okresu 1905-1914. Na stałe wszedł do słownika nauk społecznych w latach 70. za sprawą teoretyków sztuki: Ihaba Hassana i Charlesa Jencksa oraz socjologa Daniela Bella. Największą popularność zyskał jednak po serii publikacji francuskiego filozofa J.-F. Lyotarda. Nurt ten łączony jest zwykle z ponowoczesnością jako odrębną epokę w dziejach kultury zachodniej. Początki ponowoczesności datuje się najczęściej na lata 60. i łączy się z powstaniem społeczeństwa postindustrialnego, w którym tradycyjna dominacja „cywilizacji węgla i stali” zostaje zastąpiona prymatem cywilizacji informatycznej, klasa robotnicza ustępuje miejsca klasie „białych kołnierzyków”: techników, inżynierów, pracowników szeroko pojmowanych usług.
Przejście od nowoczesności do ponowoczesności często rozpatruje się przy użyciu schematu przejścia od fordyzmu do postfordyzmu. Są to sposoby organizacji produkcji
Fordyzm - od pracowników wymaga się stosunkowo ograniczonej i niezmiennej wiedzy zawodowej, zakładając, że zawód raz wyuczony będzie się wykonywało przez całe życie;
Postfordyzm - odejście od wąskiej specjalizacji na rzecz umiejętności zawodowych w zależności od zapotrzebowania danej firmy czy rynku pracy, elastyczność zawodowa.
Ponowoczesność rozpatruje się także w kategoriach globalizacji, ale ponowoczesność przejawia się także pewnymi procesami o charakterze kulturowym:
dominacja światopoglądu konsumpcjonistycznego i zastąpienie, typowego dla nowoczesnej fazy rozwoju Zachodu, akcentu położonego na dyscyplinę, samoograniczenie i racjonalność - dążeniem do osiągnięcia życiowego zadowolenia w drodze gromadzenia dóbr, wrażeń, doświadczeń oraz przeżywania stanów satysfakcji;
wzrastające zróżnicowanie stylów życia, pluralizm przekonań i światopoglądów, synkretyzm akceptowanych przekonań religijnych i wiar, New Age
estetyzacja życia (traktowanie własnego ciała jako obszaru eksperymentu i autokreacji), przestrzeni i otoczenia;
wzrastająca tolerancja dla odmienności, życzliwe zainteresowanie innością;
wielokulturowość jako ideologia nawołująca do pielęgnacji odmienności, pozytywne waloryzowanie różnic kulturowych;
dominująca pozycja mediów i kreowanych przez nie wizji świata, szybkość i zmienność komunikatów kulturowych docierających do mieszkańca ponowoczesnego świata, stają się one symulakrami.
Filozofowie i socjologowie postmodernistyczni: J.-F. Lyotard, Gilles, Deleuze, Guattari, Rorty, Vattimo, Welsch, Hayden White, Derrida, Foucault, Baudrillard - prezentują konglomerat poglądów i postaw intelektualnych, który z wielkim trudem da się ująć w jakiś spójny obraz. Kłopot ten dotyczy jednak całego postmodernizmu: każda jego definicja czy opis będą zawsze stronnicze i niepełne, co wiąże się m.in. z tym, że postmodernizm nie jest żadną szkołą myślenia czy wyraźnie skrystalizowanym obozem ideowym, mającym niekwestionowanego przywódcę i wspólną wizję świata.
Typowe cechy postmodernistycznego poznawania świata:
- kulturowe poznawanie świata,
- język jako aktywny czynnik kreacji rzeczywistości (a nie zwierciadło),
- intertekstualizm, pojmowanie kultury jako procesu majsterkowania zastanymi znaczeniami i tekstami,
- niechęć wobec tradycyjnych opozycji, jak np.: idealne - realne, podmiotowe - przedmiotowe,
- sceptycyzm poznawczy,
- podkreślanie stronniczości i względności każdego myślenia - paninterpretacjonizm: nic nie jawi się bez pośrednictwa interpretacji - aktualnej lub przyszłej (przeszłe interpretacje zostają często zapomniane i zaczynają uchodzić za „kawałek” twardej rzeczywistości).
O prawdzie sądzi się, że jest raczej wytwarzana niż odkrywana, że stanowi rezultat mediacji społecznej, wypadkową czynników o charakterze społecznym i kulturowym. Podobnie myśli się o faktach naukowych - stanowią jedynie rezultat zmiennego historycznie konsensusu wspólnoty badawczej,
Szczególnie sławna stała się teza Lyotarda o zmierzchu wielkich narracji europejskiej filozofii, takich jak narracja emancypacji społecznej, istotną rolę powinny odgrywać małe opowieści marginalizowanych dotąd grup społecznych. Wynika to m.in. z wartości, za jakimi opowiadają sie filozofowie posmodernistyczni: wolność, tolerancja, sprawiedliwość, solidarniść, wrażliwość na los innego. Do patronów duchowych postmodernizmu zalicza się: Nietzschego, Marksa i Freuda.
Myśl postmodernistyczna szczególnie wyraźnie objawia się na płaszczyźnie refleksji nad sztuką. Poddała tu negacji modernistyczne przesądzenia dotyczące:
roli nowości i oryginalności w sztuce,
znaczenia awangardy i możliwości postępu w sztuce,
możliwości i potrzeby eksploracji podmiotowości artysty, twórczego znaczenia transgresji i autentyczności,
konieczności politycznego zaangażowania sztuki,
wyraźnej granicy pomiędzy sztuką wysoką a popularną (woli grę z kiczem).
Postmodernizm wychodzi z założenia, że potencjał eksperymentatorski sztuki się wyczerpał. W tej sytuacji nowa sztuka zaczyna nawiązywać do wszystkich historycznie zrealizowanych stylów i chwytów artystycznych, traktując je jak elementy, z których można dowolnie korzystać, mieszając ze sobą, cytując i powtarzając. Zaczyna dominować ironiczna gra z przeszłością i pastisz jako ulubiony środek wyrazu artystycznego. Na miejsce kultu czystości stylistycznej postmodernizm wprowadza eklektyzm, harmonię zastępuje szokującym zestawieniem, całość fragmentem, awangardowy eksperymentalizm odwołaniem do przeszłości, do znanych klisz, schematów i chwytów artystycznych.
2