MICHAŁ GŁOWIŃSKI - POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA

• prace o powieści młodopolskiej pisali Brzozowski, Irzykowski, Komornicka, Lach, Ortwin, Dąbrowski

• niemonograficzne założenia Głowińskiego przy tworzeniu tej książki

• stosuje poetykę historyczną
  
  I. Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej
  

• gatunek to znak literackości, kategoria znana od wieków - stąd teza o historyczności gatunku

• ważna jest świadomość gatunkowa

• gatunek to: gramatyka literacka, gra konieczności i możliwości, pole porozumienia pisarza z czytelnikiem

• inwarianty gatunkowe

• diachroniczne przekształcenia gatunku

• gatunek to konwencja literacka
  
  II. Prąd literacki jako kategoria poetyki historycznej
  

• prąd oddziałuje na system gatunkowy

• prąd to zespól określonych czasowo czynników

• prąd to pojęcie szersze niż pojęcie okresu literackiego

• bardzo ważny jest przedrostek PRE- jest on zespołem możliwości - literackie LANGUE epoki - strukturalizacja i destrukturalizacja epoki

• prąd dokonuje wyboru w tym, co pozostawiono mu w spadku po poprzednich epokach, prądach
  
  III. Sytuacja powieści młodopolskiej
  

• Młoda Polska - 1890 - 1918, ale w prozie trwa do 1930 roku

• w Polsce największe osiągnięcia w powieści realistycznej idą w parze z najciekawszymi powieściami awangardowymi, modernistycznymi
  (klasyka powieście realistycznej - Balzac, Dickens, Turgieniew)

• powieść młodopolska oceniana jest innymi kryteriami niż powieść realistyczna

• Brzozowski opisywał „złą kompozycję” powieści modernistycznej (nerwowość stylu)

• współżycie naturalizmu z modernizmem jest częste w prozie młodopolskiej

• modernizm miał przecież na uwadze głównie poezję

• naturalizm składa się na młodopolski fenomen

• pojmowanie naturalizmu wg wskazań Zoli: teza, że literatura kreuje wizję świata przepuszczonego przez filtr temperamentu artysty (intymne doświadczenie)

• jedność symbolizmu i naturalizmu!

• zmiana w postrzeganiu czytelnika - nie jest już apodyktycznie narzucany styl odbioru, postawa (wolny odbiór)

• zapatrzenie we wnętrze powieści

• z pozoru powieści tej epoki pełne są sprzeczności i paradoksów

• naturalizm w MP kojarzony był raczej z poezją!
  
  IV. Przekształcenia powieści realistycznej: pozycja narratora
  

• powieść modernistyczna inaczej sytuuje narratora

• ważny staje się stosunek mowy narratora do mowy kreowanych postaci

• narrator dystansuje się od mowy postaci (bez monologu wypowiedzianego)

• czasem narrator ogranicza swoje kompetencję i rezygnuje ze swojej odrębności językowej

• narracja personalna (Stanzel) - narrator nie opowiada o tym, jaki świat jest, ale o tym jak widziany jest przez określoną postać

• nastawienie na cudzą mowę - nasycenie wszystkich warstw narracji słowem postaci - tzw. punkt widzenia

• narracja pośrednia

• narrator to opowiadacz z ograniczoną odpowiedzialnością

• brak komentarzy retorycznych

• obniżenie autorytetu narratora

• ale narrator jest wciąż „gospodarzem powieści”, choć najważniejszy staje się bohater, bo to on prowadzi i prezentuje świat i wydarzenia

• powieść młodopolska kładzie nacisk na faktografię

• powieść młodopolska odrzuca moralistykę

• bardzo ważną rolę odgrywa mowa pozornie zależna

• tzw. powieści chłopskie wykorzystują różne gwary

• na pierwszy plan w powieści modernistycznej wysuwa się język bohatera

• dużą rolę w powieści młodopolskiej odgrywa kontekst

• powieść młodopolska kładzie też nacisk na psychikę bohatera

• w powieści modernistycznej język jest równoważnikiem uczucia

• osobowość bohatera ma się ujawniać przez jego działania, a nie opis

• refleksje bohatera mieszają się bezpośrednio wyrażanymi emocjami

• częste „cytaty z cytatów” - bohater staje się zwierciadłem w którym odbijają się inne postacie

• tzw. „bogate mówienie”

• w powieści młodopolskiej bohater dąży do ekspresji

• język narratora zbliża się do języka postaci

• język wskazuje na jakieś właściwości postaci świata przedstawionego

• częstym zabiegiem jest pozorowanie powieści na pamiętnik

• duża rolę w powieści młodopolskiej odgrywa ironia
  
  V. Powieść jako zespół scen
  

• scena - wytworzenie efektu chaotycznego

• zadaniem sceny było sugerowanie, że w powieści panuje taki porządek „jak w życiu”, a więc każdy może mówić w sposób nieograniczony

• powieść nie musi mieć ciągu przyczynowo-skutkowego

• w powieści modernistycznej dominuje fragmentaryczność

• fenomenalizm (psychologia bohatera powieściowego)

• dążenie do ukazania rozkładu postaci, a więc powieść młodopolska sytuuje się polemicznie wobec ujęć całościowych

• trud kreowania całości z rozsypujących się elementów przypada w udziale czytelnikowi!

• częste zastosowanie budowy powieści przez atomy powieściowe

• interwały między scenami

• przeważają w powieści modernistycznej ujęcia interaktywne

• dwuznaczna pozycja narratora wobec czasu zdarzeń

• sceny pozwalają ukazać przeszłość w przyszłości i odwrotnie

• moderniści twierdzili, że „zła kompozycja” była kwestią przestrzegania linearności życia bohatera

• telling + showing!

• zbliżenie powieści młodopolskiej do dramatu

• układ scen organizuje aktywność czytelnika
  
  VI. Od dokumentu do wyznania: o powieści w pierwszej osobie
  

• zwrot ku narracji 1-osobowej jest najważniejszą zmianą w prozie XIX wieku

• ten zwrot intronizuje narratora wszechwiedzącego

• narracja w 1 osobie postulowała wszelakie formy- od wyznania po dokument, od zapisu do manifestu postaw pokoleniowych - np. „Bez dogmatu” Henryka Sienkiewicza jest dziennikiem intymnym i powieścią polemiczną, skierowana przeciwko dekadentyzmowi, literatura intymna, analityczna, literatura wyznań (spowiedź zbolałej duszy)!

• często występuje także powieść w listach (np. Dąbrowski „Felka”)

• duża rola „pisania o pisaniu” (autotematyzm)! (np. „Pałuba” Karola Irzykowskiego):
  powieściowa metodologia powieści
  metajęzyk
  interaktywność
  cytatowość

• stylizacja powieści na dziennik była w MP bardzo atrakcyjna

• w powieści modernistycznej nie występuje inwersja czasowa

• powieść MP musi mieć początek, środek i koniec

• w powieści młodopolskiej częstym zabiegiem jest autocytat

• w MP dobrze rozwinęła się powieść pamiętnik
  
  VII. Konstrukcje i destrukcje
  

• destrukcja - kwestionowanie dotychczasowych struktur, bez proponowania nowych układów
  np. Tadeusz Miciński „Nietota” i „Xiądz Faust”

• konstrukcja - próba zorganizowania wypowiedzi wg nie znanych dotychczas reguł, próba świadoma
  np. Wacław Berent „Próchno” i „Ozimina”, Karol Irzykowski „Pałuba”

• Tadeusz Miciński:
  przegrane powieści, miał ochotę respektować wymagania powieści (bo są fabularne), ciągłość
  ale jest to też próba opanowania żywiołu fabularnego
  wprowadził chaos do swoich powieści
  miały być to powieści z kluczem
  przechodził od prozy do wiersza
  Miciński konstruuje przestrzeń w porównaniu do kinematografu
  Miciński rezygnuje z zasady prawdopodobieństwa, odrzuca uwarunkowania społeczne i psychiczne postaci

• Wacław Berent:
  wyciągnął wnioski z przekształceń w epoce
  autor „Próchna” i „Oziminy”
  Brzozowski określał „Próchno” jako „siedlisko monologów i spowiedź” (negatywnie)
  ”Próchno” ma strukturę powieści polifonicznej
  czytelnik zmuszony jest do większej aktywności (czynne czytanie)
  autor w „Próchnie” nie podaje gotowej syntezy, każdy ma sobie sam wyciągnąć wnioski
  u Berenta wszystko dzieje się w zbliżeniu
  Berent opowiada się za momentem, a neguje przeszłość i przyszłość
  powieści Berenta to „powieści wyzwolone”
  ”Próchno” jest apologią artystów fin de sieclu i jednocześnie pamfletem na nich

• Karol Irzykowski:
  bezpośrednio po publikacji „Pałuby” wypowiedział się o niej tylko Brzozowski i Lach
  dla Brzozowskiego „Pałuba” była zjawiskiem na skalę europejską, podkreślał dystans bohatera do narratora - narracja jest dyskursem
  czytelnik zdobywa tu najpierw informacje o decyzjach narracyjnych
  bezpośrednie zwroty do czytelnika, co nie pojawiało się w prozie młodopolskiej
  
  VIII. Powieść młodopolska - miejsce w historii
  

• 1870 - 1880 - pierwszy okres działalności wielkich realistów

• doniosłość eksperymentów MP - potwierdziło to dwudziestolecie międzywojenny, artyści tej epoki nawiązywali do Irzykowskiego i Micińskiego

• w MP duża rolę odgrywa proza poetycka

• najbardziej aktualny i czytany był Irzykowski
  

MICHAŁ GŁOWIŃSKI - POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA. STUDIUM Z POETYKI HISTORYCZNEJ KRAKÓW 1997 (O „PAŁUBIE”)

• powieść młodopolska - 1890-1918

• w powieści tendencje naturalistyczne i modernistyczne - jest to zespół wewnętrznie zróżnicowany

• MP w prozie trwa do roku ok. 1930 - tradycję w prozie młodopolskiej ukształtował realizm (XIX wiek): Balzac, Dickens, itp.

• powieść młodopolska ma jednolicie skomponowaną fabułę, zamkniętą kompozycję, bohater przeżywa „historię z życia” - nie doceniano roli narratora

• o nowej powieści pisano, że cechuje ją nieustanna zmiana terenu, przejście od liryzmu do ironii

• naturalizm tworzył dogodne warunki do realizacji programu modernistycznego (np. rola temperamentu artysty jako filtra w pokazywaniu rzeczywistości, impresjonizm językowy)

• modernizm akcentuje wątki biograficzne

• powieść była środkiem bezpośredniego oddziaływania na czytelnika
  
  POZYCJA NARRATORA
  

• F. Stanzel - powieść auktorialna - mowa opowiadającego przekazuje nienaruszalne prawdy o świecie powieściowym

• w modernizmie świat jest pokazywany z perspektywy widzenia bohatera

• narrator jest „gospodarzem powieści”! (określenie Kazimierza Wyki) ale jest też kreacja bohaterów prowadzących

• głównie mowa pozornie zależna

• narrator w dużym stopniu utracił osobowość językową! (nie u Irzykowskiego)

• modernizm = psychologizm / czytelnik stawał się już nie tylko obserwatorem działań bohatera ale też jego wspólnikiem

• tendencje impresjonistyczne ujawniają się w opisie - styl osobisty - poezja narzuciła styl wypowiedzi całemu okresowi

• Irzykowskie w „Pałubie” tworzy metajęzyk (powieść homofoniczna)

• „Pałuba” neguje samą siebie jako powieść i dokonuje rozkładu postaci

• w MP następuje następuję zwrot ku narracji w 1 osobie (jak u romantyków)

• w narracji 1-osobowej akt wypowiedzi nie może w niej zostać całkowicie przemilczany, przedmiot opowieści ukazywany jest zaś z perspektywy konkretnego narratora

• powieść młodopolska „obejmowała” teren literacki od dokumentu do wyznania (powieść-dziennik, powieść-pamiętnik, dziennik intymny)

• pojawiają się też refleksje o pisaniu (autotematyzm - np. w „Pałubie”) wchodzące w skład dziennika (powieść-dziennik) pozostały jedną z osobliwości o minimalnym wpływie na rozwój tego gatunku; przeniesione do innych odmian powieści, rewolucjonizowały je, tak jak je zrewolucjonizował (wbrew epoce) Irzykowski w „Pałubie”
  
  CZAS
  

• gdy autor konstruuje powieść-pamiętnik, to operuje dwoma wyraźnie od siebie oddzielonymi płaszczyznami czasowymi: czasem opowiadania czy pisania, który jest swojego rodzaju czasem teraźniejszym i czasem w którym przebiegają relacjonowane zdarzenia

• czas pisania bywa w powieści młodopolskiej wyraźnie zaznaczony (najczęściej zostaje jednak zapomniany)

• narrator ma wszelkie dane po temu, by przedstawiać swoje refleksje na temat pisania, by w pewnym sensie występować w roli teoretyka swoich własnych działań narracyjnych („Pałuba”)
  

• KONSTRUKCJE I DESTRUKCJE
  

• „Pałuba” jest przykładem destrukcji! - przykładem ekstremalnym, radykalnym

• „Pałuba” znajdowała się w sferze możliwości MP (prozy MP), nie negowała wszystkiego, przyjmowała pewne podstawowe założenia (np. konstrukcja quasi-biograficzna)

• powieść jest biografią bohatera (por. z naturalizmem), narrator sugeruje, że przeżywa kolejne doświadczenia wraz z postacią, że jego wiedza w zasadzie ogranicza się do wiedzy jego bohatera (jak w powieści biograficznej)

• Irzykowski robi dokładnie przeciwnie, cały ciężar przerzucony został z faktografii na jej interpretację, ale nie rezygnował z wprowadzanie wątków powieściowych - fabuł lokalnych

• postacie w „Pałubie” nie mówią, dominuje słowo opowiadane

• w „Pałubie” narracja często upodabnia się do dyskusji w której podmiot mówiący rozważa różne aspekty sprawy, przedstawia możliwości wielu rozwiązań

• wszyscy pisarze młodopolscy dążyli do zbliżenia narratora z bohaterem - Irzykowski przeciwnie, podkreśla dystans, dla niego narracja jest dyskursem (zbliżał się do języka krytycznego)

• język zintelektualizowany (sam Irzykowski określał „Pałubę” jako studium czy rozprawę)

• kompromitacja narratora! - opowiadacz-interpretator

• Irzykowski wprowadza też bezpośrednie zwroty do czytelnika (wyeliminowane w powieści młodopolskiej) - odbiorca wciągany jest w grę, jest wspólnikiem refleksji teoretycznej na temat samej powieści

• przejście od języka do metajęzyka - „Pałuba” to oskarżenie rzucone rutynie artystycznej

1