ADAPTACJA DO CHOROBY

Przebieg przeżywania choroby:

• Pacjent dokonuje oceny swojej sytuacji choroby.

- decyzja, czy jest ona dla niego zdarzeniem pozytywnym, negatywnym czy obojętnym,

- jeśli negatywnym, stresującym (sytuacja trudna) → określa, jakie znaczenie dla niego ma choroba, ocenia subiektywną ciężkość choroby → tworzy obraz własnej choroby

• Pacjent reaguje emocjonalnie na sytuację choroby, stosownie do jej oceny i cech swojej osobowości

• Pacjent wybiera sposoby radzenia sobie z sytuacją choroby (dostosowane do oceny zasobów społecznych i własnych), jeśli ocenia ją jako trudną.

OCENA SYTUACJI CHOROBY

Obraz własnej choroby tworzony na podstawie:

- napływających i przetwarzanych informacji

dotyczących sytuacji i stanu zdrowia,

- dotychczas posiadanej wiedzy o zdrowiu i chorobie,

- aktualnego stanu psychicznego chorego.

Znaczenie informacji napływających:

• informacje dotyczące osoby chorego - własna wiedza o sobie, aktualne samopoczucie

• informacje dotyczące choroby - fachowcy (lekarz i pielęgniarka), osoby niefachowe (rodzina, znajomi, współpacjenci, środki masowego przekazu, literatura fachowa, własne obserwacje).

Choroba jako wydarzenie stresowe /wg. teorii Lazarusa/

Ocena znaczenia choroby:

1. Zagrożenie - choroba staje się potencjalną albo obiektywną przeszkodą w realizowaniu własnych wartości i celów.

2. Krzywda / strata - choroba doprowadza do wystąpienia jakiejś szkody /upośledzenie funkcjonowania narządu, zniekształcenie wyglądu, uniemożliwienie powrotu do pracy zawodowej; strata postrzegana subiektywnie - negatywna ocena + nastrój przygnębienny - możliwość prób samobójczych/

3. Wyzwanie - choroba zmusza człowieka do zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowania.

Niektórzy autorzy /M. Jarosz/ wskazują na dodatkowe kategorie:

4. Choroba jako ulga - forma ucieczki od sytuacji stresowej, gdy dana osoba nie może sprostać wymaganiom stawianym jej przez sytuację i otoczenie.

5. Choroba jako korzyść - uwolnienie się od uciążliwych obowiązków, uzyskiwanie różnych świadczeń, zainteresowanie ze strony otoczenia, doznawanie opieki i wsparcia, wyręczanie się innymi…

6. Choroba jako wartość - wytworzenie dystansu wobec dolegliwości i ograniczeń związanych z chorobą, dostrzeżenie prawdziwych wartości w życiu i zmiana celów życiowych, postaw wobec ludzi i swojego postępowania.

Przyporządkowanie choroby do jednej z tych kategorii zależy od rodzaju samej choroby, uwarunkowań osobowościowych oraz ogólnej sytuacji człowieka.

Ocena ciężkości choroby:

A. Pomniejszenie choroby

B. Przyjęcie diagnozy lekarskiej

C. Wyolbrzymienie choroby

Ad. A pomniejszenie choroby - bagatelizowanie jej (nie przyjmowanie do wiadomości diagnozy ani zaleceń); ocena ciężkości choroby wiąże się ze stosowaniem mechanizmów obronnych.

Mechanizmy obronne są sposobem obrony psychiki przed wszystkim, co zagraża stabilności i integralności jednostki, przed związanymi z tym uczuciami (np. choroba).

- dokonują się automatycznie i poza wolą jednostki,

- są ochroną przed uświadomieniem sobie zagrożeń,

- mają za zadanie minimalizować lęk, utrzymać

pozytywną samoocenę i ułatwić przetrwanie trudnej

sytuacji.

Typowe mechanizmy obronne w sytuacji choroby.

• Racjonalizacja - pozornie racjonalne uzasadnienie swoich przeżyć i działań, które wynikają z niezrozumiałych, często nieuświadamianych motywów, /np. pacjent, który pomimo nasilenia się objawów choroby, unika pójścia do lekarza, tłumacząc pogorszenie swojego stanu przepracowaniem/

• Wyparcie - utrzymywanie lękowych myśli poza obszarem świadomości, /np. palacz, pomimo wiedzy na temat szkodliwości palenia nie dopuszcza myśli o tym, że może zachorować na nowotwór płuc i przewlekły kaszel przypisuje przeziębieniu lub niekorzystnemu klimatowi/.

• Reakcje pozorowane - zachowania sprzeczne z występującą silna tendencją, wynikające z próby przeciwstawienia się jej, /np. pacjent obawiający się zabiegu nieustannie dowcipkuje albo jest agresywny i obraża personel/.

• Tłumienie - świadome unikanie myśli o chorobie, okazywanie pozornej obojętności na własny stan zdrowia; pacjent sprawia wrażenie, jakby w ogóle nie przejmował się chorobą, star się żyć tak, jak dotychczas, unika rozmów na temat swojego zdrowia.

• Fantazjowanie - przeżywanie w wyobraźni nie spełnionych pragnień, /np. dziecko nie pojechało na wycieczkę z powodu grypy kreuje w wyobraźni niezwykłe przygody, doświadczając pozytywnych emocji/.

• Kompensacja - dążenie do powodzenia w jakiejś dziedzinie i wyrównania ograniczeń czy niepowodzeń, /np. obłożnie chora osoba zaczyna pisać i wydawać wiersze/.

• Nadkompensacja - próba zaprzeczenia własnej słabości poprzez podejmowanie działań zmierzających do osiągnięcia sukcesów w sferze, w której wystąpiło ograniczenie, /np. inwalida bez obu nóg zaczyna się uczyć gry w koszykówkę, aż po pewnym czasie osiąga mistrzostwo w tej dziedzinie/.

Ad. B przyjęcie diagnozy lekarskiej - akceptacja opinii lekarza, przyjęcie jego wyjaśnień, podjęcie roli chorego; może oznaczać:

- akceptację dyktowaną przez rozsądek i właściwą wiedzę,

- wyłącznie potrzebę oparcia się na autorytecie, co redukuje lęk i może być wynikiem poddania się i głębokiej reakcji rezygnacji.

Ad. C wyolbrzymienie choroby - częste zjawisko; przejściowa reakcja na nadmierne napięcie i obciążenie związane z chorobą, polegająca na czujnym ześrodkowaniu na dolegliwościach; może jednak znacznie obniżać samopoczucie pacjenta, jego współpracę z personelem medycznym i kontakty z bliskimi.

REAKCJE EMOCJONALNE NA CHOROBĘ

STRACH I LĘK

- spełniają funkcje przystosowawcze, przygotowują organizm do obrony w obliczu zagrożenia,

- lęk patologiczny, gdy człowiek reaguje lękiem na sytuacje obiektywnie niegroźne, ponieważ zgeneralizował reakcję lękową /syndrom białego fartucha/.

Źródła lęku;

- bodźce i sytuacje zewnętrzne (np. społeczne),

- stany wewnętrzne - myśli, wyobrażenia, wspomnienia,

odczucia z wnętrza ciała (wisceralne),

- u niektórych osób skłonność do reagowania lękiem jest stałą

cechą osobowości.

Skutki lęku w formie:

• subiektywnego przeżycia

- zależy od cech układu nerwowego, osobowości i sytuacji

osoby

- długotrwały lęk → cierpienie

- lęki egzystencjalne (ciężka choroba)

- w obronie przed przeżywanym lękiem -

poszukiwanie uspokajających informacji i wsparcia;

występowanie mechanizmów obronnych

• zmian neurofizjologicznych

- fizjologiczna odpowiedź na zagrożenie,

- zindywidualizowane objawy obwodowe

i ośrodkowe

• reakcji motorycznych

- różne formy ucieczki i unikania

- rozładowywanie ruchem przykrego napięcia

lękowego /korzystne/

BÓL

- nie występuje zjawisko adaptacji do bodźca bólowego,

- zasadniczą funkcją bólu jest ostrzeganie przed

niebezpieczeństwem.

Percepcja bólu

- uwarunkowana znaczeniem sytuacji związanej z bólem

/chorzy przygnębieni odczuwają ból ze zdwojoną siłą,

stosunkowo słabe bodźce wywołują u nich silne

dolegliwości bólowe; żołnierze na froncie/,

- wpływem uprzednich doświadczeń,

- aktualnym nastrojem /strach i lęk potęgują ból/,

- poczuciem braku wpływu na sytuację, w której ból

występuje,

- indywidualnym progiem bólu (ból może nasilać się nocą,

gdy inne bodźce są ograniczone).

Reakcje na ból

Objawy wegetatywne bólu to najczęściej - przyspieszony oddech, zimny pot, zmiana barwy skóry, nudności i wymioty.

Objawy ruchowe - napięcie mięśniowe, niepokój ruchowy, pozycja skulenia ciała lub inne pozycje przymusowe.

Objawy psychiczne - podniecenie, bezsenność, krzyk, płacz, wycofanie się, negacja, lęk i depresja, zaburzenia świadomości.

GNIEW

- występuje, gdy dążenia człowieka zostały pokrzyżowane

przez chorobę

- gniew z reguły towarzyszy agresji,

- agresja nie musi towarzyszyć gniewnym reakcjom

emocjonalnym.

PRZYGNĘBIENIE

- obniżenie nastroju z powodu choroby jest stanem

fizjologicznym i zrozumiałym,

- patologia emocji, gdy utrzymywanie takiego nastroju

nienaturalnie długo, zwłaszcza po ustąpieniu przyczyn.

NASTRÓJ WYRÓWNANY

• odważny spokój - wyraz zadaniowego traktowania sytuacji, pacjent postrzega chorobę jako przeszkodę do pokonania, świadoma kontrola emocji

• rzeczywisty brak reakcji emocjonalnych na chorobę - niski poziom spostrzeganego zagrożenia

• pozorny brak reakcji emocjonalnych na chorobę - silne tłumienie lęku, negatywne emocje mogą ulegać kumulacji i rozładowaniu się w gwałtownej ekspresji

NASTRÓJ PODWYŻSZONY

- dobry nastrój może być cechą osobowości (optymizm

życiowy),

- choroba zaspokaja ważne dla pacjenta potrzeby,

- może też być skutkiem organicznego uszkodzenia

ośrodkowego układu nerwowego /tzw. euforia/

STYLE RADZENIA SOBIE Z SYTUACJĄ CHOROBY

(Z. Lipowski, M. Jarosz)

I. Behawioralny: -- walka

-- poddanie się

-- unikanie

II. Poznawczy: -- pomniejszanie choroby

-- czujna koncentracja

Ad. I.

* Walka z chorobą

- gdy chory spostrzega ją jako przeszkodę, zagrożenie lub

wyzwanie,

- wyzwanie łączy się czasami z silną motywacją do jej

zwalczenia → postępowanie chorego może szkodzić

(przeforsowanie),

- korzystny jest poziom motywacji skłaniający do wysiłków

i umożliwiający racjonalne stosowanie się do zaleceń

i wskazówek specjalistów,

- podejmowanie zachowań zmierzających do wyleczenia

choroby,

- w przypadku chorób przewlekłych - do przystosowania

się do życia z chorobą

* Poddanie się

- bierne poddanie się biegowi wydarzeń,

- rezygnacja wczesna powstaje w momencie utworzenia

pierwszego pesymistycznego obrazu choroby,

- rezygnacja późniejsza - stopniowe zanikanie nadziei

w trakcie przebiegu choroby,

- częste naprzemienne występowanie walki i rezygnacji;

uzależnione od stale napływających informacji o

chorobie (pogorszenie/poprawa), od udzielanego

psychicznego wsparcia.

* Unikanie

- unikanie wystąpienia choroby,

- unikanie pogorszeń choroby już istniejącej.

Ad. II.

* Pomniejszanie choroby

- w skrajnej postaci zaprzeczanie jej

Zaprzeczanie chorobie (reakcja denial) - chory nie przyjmuje do wiadomości faktu zachorowania:

- chory stosuje mechanizm wyparcia, gdy neguje fakt

zachorowania,

- racjonalizację, gdy interpretuje swoją chorobę jako

niegroźną w skutkach,

- oba mechanizmy stosowane są, gdy sytuację choroby

oceniono jako zagrożenie,

- może być to zagrożenie na płaszczyźnie moralnej -

słabość, na którą nie wypada zapaść,

- zaprzeczanie chorobie ma całkowicie irracjonalny

charakter i jest odporne na rzeczowe argumenty

(reakcja denial u chorych lekarzy),

- może być niebezpieczne, doprowadzić do zaniedbań

i opóźnień w podjęciu leczenia,

- u nieuleczalnie chorych taki styl radzenia sobie może być

źródłem nadziei, podłożem równowagi emocjonalnej

w najtrudniejszych chwilach.

* Czujna koncentracja

- odpowiedź na wyraźnie określone zagrożenie,

- dominującą emocją jest strach,

- pacjent koncentruje swoja uwagę nie tylko na objawach

i dolegliwościach, ale też na stosowanych metodach

diagnostycznych i terapeutycznych, rozważa możliwe ich

wyniki i skutki,

- najczęściej związane z wyolbrzymiającą oceną sytuacji

choroby - pacjent przypisuje nadmierne znaczenie

banalnym (czasami fizjologicznym) objawom.

9