Ad. 1 Państwo i demokracja (suwerenność)

- państwo- organizacja polityczno-społeczeństwa posiadająca własne terytorium o określonych granicach, system władz i obywateli.,

- państwo unitarne- forma państwa; jest wewnętrznie jednolite, jego jednostki adm.-terytorialne są ściśle podporządkowane organom centralnym i nie mają autonomii. (do państw unitarnych zaliczyć można m.in Polskę, Węgry, Szwecję, Danię, Holandię)

- państwo złożone-(państwo federalne), forma państwa; składa się z jednostek adm.-terytorialnych, które mają zagwarantowane konstytucyjnie prawa i mogą korzystać z niezależności wobec organów centrentralnych np. Kanada, Niemcy, USA. (TYPY PAŃSTW ZŁOŻONYCH TO: unia personalna, unia realna, federacja i konfederacja)

- suwerenność państwa- jest to niezależność władzy państwowej od wszelkiej władzy w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynar. (s.p. zewn.) oraz samodzielność w regulowaniu spraw wewn. (s.p. wewn.)

- suwerenność narodu- jest to prawo każdego narodu do niezależnego bytu państwowego; naród sprawuje władzę przez swych przedstawicieli wybieranych do parlamentu oraz bezpośrednio w referendum.

- obywatelstwo jest to przynależność państwowa osoby fizycznej, łącząca się z uprawnieniami i obowiązkami określonymi przez prawo danego państwa.

- bezpaństwowiec- jest to osoba, która nie posiada obywatelstwa żadnego kraju (nigdy nie posiadała obywatelstwa, bądź utraciła je, nie nabywając innego).

- władza państwowa- typ władzy suwerennej i uniwersalnej na danym terytorium państw., zdolnej do zabezpieczenia obowiązującego porządku prawnego, społ. i ekon., spełniającej również inne wewn. i zewn. funkcje państwowe.

- legitymizacja- nadanie czemuś mocy prawnej, usankcjonowanie prawem.

- patologie władzy- tj. deformacje władzy, które zagrażają praworządności i dyskredytują instytucje państwa. Najczęściej spotykaną patologii władzy jest ALIENACJA czyli proces izolacji i dystansowania się organów państwa od społeczeństwa.

- reżim- jest to system sprawowania władzy. (wyróżniamy reżimy: demokratyczne, autokratycznei totalitarne).

- unia personalna- jest to związek dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnego monarchy, przy zachowaniu odrębnego systemu instytucji państwowych.

- unia realna- jest to faktyczne zjednoczenie państw np. unia lubelska z 1569r

- konfederacja- jest to suwerenność państw połaczonych w związek dla realizowania celów politycznych.

- federacja- jest to samodzielność składowych państwa, ale bez możliwości ich odłączenia.

- Demokracja- (władza ludu, narodu, społeczeństwa); jest to forma ustroju polit. państwa, w którym uznaje się wolę większości obywateli za źródło władzy i przyznaje się im prawa i wolności polit. gwarantujące sprawowanie tej władzy;

- konstytucjonalizm- prawo kierunek w nauce prawa państwowego, uznający za najlepszą formę rządów władzę monarchy ograniczoną przez konstytucję; współcześnie termin ten jest też używany dla określenia ustroju państwowego opartego na pisanej konstytucji.

- organ państwa- jest to wyodrębniona prawnie osoba lub grupa osób wyposażonych w określone kompetencje, uprawniające do wykonywania zwierzchniej władzy państw.; o.p. dzielą się na organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

- prawo wyborcze czynne- jest to prawo do udziału w głosowaniu.

- prawo wyborcze bierne- jest to zdolność do tego, aby móc zostać wybranym, czyli prawo do kandydowania.

- cenzus- jest to zespół warunków dopuszczających do korzystania z określonych praw polit. lub przywilejów (c. majątkowy, wykształcenia, wieku).

- ordynacja wyborcza- jest to ustawa regulująca zasady, procedurę, instytucje związane z organizacją i przeprowadzeniem wyborów

- system większościowy- oznacza, iż mandat uzyskuje ten z kandydatów, który otrzymał najwięcej ważnie oddanych głosów. (większość względną, np. w Polsce w wyborach do senatu; niekiedy jest wymagane uzyskanie większości bezwzględnej (50% i 1 głos), co może łączyć się z przeprowadzeniem drugiej tury głosowania np. w Polsce wybory prezydenckie.)

PRZYMIOTNIKI WYBORCZE:

- zasada powszechności- oznacza zakaz stosowania cenzusów wyborczych.

- zasada równości- oznacza iż każdy wyborca dysponuje jednakową liczbą głosów, a więc każdy głos ma równą wagę i znaczenie.

- zasada bezpośredniości- oznacza, iż wyborcy głosują bezpośrednio na kandydatów, którzy w wyniku głosowania uzyskują mandat.

- zasada tajności- oznacza prawo do oddania głosu w sposób ukryty przed osobami trzecimi.

- zasada proporcjonalności- oznacza ze każda z partii zgłaszająca listy kandydatów otrzymuje mandaty w stosunku proporcjonalnym do liczby uzyskanych głosów.

Postacie:

-Georg Jellinek- niemiecki teoretyk państwa i prawa; jest twórcą klasycznej trójelementowej definicji państwa. Za główne elementy państwa uznaje on: LUDNOSĆ, TERYTORIUM I SYSTEM WŁADZ.

- Max Weber- niem. socjolog, historyk, religioznawca, ekonomista, prawnik, metodolog nauk społ.; twórca tzw. socjologii rozumiejącej; wywarł wielki wpływ na nauki społ., zwł. na socjologię; zaznaczył się on najmocniej w metodologii, socjologii polityki, socjologii struktur społ. i gosp. oraz socjologii religii.

- Ludwik Gumplowicz- socjolog i prawnik; wychodząc z teorii darwinizmu społ. dostrzegał w walce i konflikcie zasadnicze procesy społ., a w walce ras dopatrywał się podstawowego prawa rozwoju społ.; w zakresie nauki o państwie rozwinął tzw. teorię podboju.


1. Definicja państwa wg Arystotelesa- państwo powstaje na drodze naturalnego rozwoju, a człowiek jest z natury stworzony do życia w nim. Cały rozwój społeczny podporządkowany jest osiągnięciu głównego celu jakim jest państwo.

Definicja państwa wg Tomasz z Akwinu- państwo jest to samowystarczalna, niezależna, samorządna społeczność, uznająca określony porządek prawny i podlegająca władzy , która ją chroni i gwarantuje pokój zewnętrzny.

Definicja państwa wg Kanta- państwo jest rodzajem ludzkiej zbiorowości żyjącej według jednego, określonego porządku prawnego.

Definicja państwa wg Hegla- państwo- wartość absolutna i nadrzędna

Definicja państwa wg Marksa- państwo jest to organizacja przymusowa i narzedzie klasy panującej.

2.Suwerenność zewnętrzna- oznacza że państwo jest podmiotem (a nie przedmiotem) prawa międzynarodowego niezależnym od innych państw. Może wiec nawiązywac z nimi różnorodne stosunki polityczne i gospodarcze, stawać się członkiem wybranych przez siebie organizacji międzynarodowych, samodzielnie kształtować swój ustrój społeczno- gospodarczy oraz polityczny.

Suwerenność wewnętrzna- oznacza że władza państwowa jest władzą zwierzchnią, która sama może decydować o swoim zakresie. Wszystkie inne organizacje mogą zaś działać na terytorium państwa wyłącznie za zgodą władzy i na warunkach przez nią określonych

3. Państwa o niepełnej suwerenności: to dawniej Prusy Zakonne i Inflanty (nie posiadały suwerenności zewnętrznej)
4. Elementy terytorium państwa: ląd, wody przybrzeżne, przestrzeń powietrzna, statki, samoloty, ambasady
5. Sposoby nabywania obywatelstwa:

- dziedziczenie obywatelstwa po rodzicach (prawo krwi)

- urodzenie się na terenie danego kraju (prawo ziemi)

- nadanie obywatelstwa (przez prezydenta)

- uzyskanie obywatelstwa poprzez zawarcie związku małżeńskiego

-przez "zasiedzenie"
6. narodowośc rózni sie od obywatelstwa tym iż obywatelstwo można nabyć a narodowość jest to cecha wrodzona czyli dotyczy wywodzenia sie z danego narodu

7. Podział państw ze względu na charakter reżimu politycznego:
- państwo demokratyczne- opiera się na konstytucyjnych zasadach: suwerenności narodu, trójpodziału władzy i pluralizmu politycznego. Wyznawane wartości to: tolerancja, równość wobec prawa, rozwinięte wolności i swobody jednostki, sprawiedliwość i porządek społeczny. (np. Polska)
Model liberalny-czołowa pozycja parlamentu wśród organów państwowych (Anglia)
Model socjalny- duża aktywnośc państwa w sferze gospodarczej i polityce socjalnej.
(14)- państwo autorytarne- to państwo w którym nie ma warunków do działania społeczeństwa obywatelskiego i idei samorządności. To państwo które cechuje:
*elitarnośc władzy- czyli rządzą w nim ludzie z jakiegoś zawęrzonego kręgu którzy sie czyms wyrózniaja;
*depolityzacja społeczna- odsunięcie obywatela od ingerowania w zycie polityczne państwa poprzez wpajanie iż Ci którzy pełnią władze powinni miec pełnię praw.
*cenzura prewencyjna- oznaczała że o władzy należy mówić dobrze albo wcale i dotyczyła głównie mediów
*likwidacja badz zawieszenie niektórych swobód obywatelskich np. ograniczenie wolności słowa.
Do państw autorytarnych zaliczyć można: Argentynę, Zair, wcześniej Austrię, Węgry i Portugalię

(14) - państwo totalitarne- jest to najwieksze zagrozenie dla demokracji. Pństwo to cechuje:
* autokratyzm- inaczej samowładztwo. jest to system rządów w którym władza najwyższa w państwie przypada jednemu człowiekowi (autokracie)
* indoktrynacja- jest to wpajanie obywatelom poprzez zastosowanie propagandy pewnych ideologii leżących w interesie państwa.
*system kontroli policyjnej oparty na terrorze - mialo to na cleu podporzadkowanie obywatela;
*uniformizacja-ujednolicenie form zycia spolecznego
*monopolizacja ideologii;
*odpowiedzialnosc zbiorowa obywateli;
*zlanie sie aparatu partyjnego i policyjnego;
*centralne sterowanie gospodarką
*brak zasady trój podziału władz
*interes panstwa dominuje nad interesem jednostki;
*jedna monopolityczna partia pod kierownictwem dyktatora
*scentralizowana kontrola gospodarki.
Do państw totalitarnych zaliczyć można było dawniej: Niemcy hitlerowskie, stalinowski ZSRR i faszystowskie Włochy.

podział państw ze względu na podział jednostki administracyjnej:
- państwa unitarne
- państwa złożone

podział ze względu na system rządów:

-monarchia jest to forma rządów w której stanowisko głowy państwa należy do monarchy który pełni władzę dożywotnio. Wyróżnia sie monarchie NIEOGRANICZONE : monarchia absolutna (Arabia Saudyjska i Francja w XVIII w.); monarchia despotyczna (Egipt); monarchia dziedziczna;
OGRANICZONE : monarchia konstytucyjna (Monako), monarchia parlamentarna (Belgia, Norwegia, Hiszpania)

-republika jest to forma rządów gdzie najwyższe organy władzy państwowej wybierane są na czas określony przez ogól uprawnionych obywateli. Wyróznia sie republiki: demokratyczne (np. Republika Federalna Niemiec, Francja, Włochy) atorytatywne (Wenecja w XIV-XVIw),parlamentarne, prezydenckie.

8. Cztery koncepcje genezy państwa:

teoria umowy społecznej- głoszona przez Johna Lockea i J.J.Rousseu. Według tej teorii do powstania państwa doszło w wyniku umowy zawartej miedzy członkami danego społeczeństwa badz miedzy nimi a władcą. Jednak znane są różne wersje tej koncepcji. Jedni twierdzą że zarówno społeczeństwo, jak i państwo powstały dzięki porozumieniu jednostek żyjących dotąd w stanie pierwotnym. Inni mówia o dwóch umowach: pierwsza to umowa o zjednoczeniu sie między jednostkami, druga o podporządkowaniu sie miedzy społeczenstwem a władcą, stanowiaca bezpośrednią przyczyne państwa.

teoria podboju i przemocy- te teorię głosił Ludwik Gumplowicz. Według tej teorii do powstania państwa doszło w wyniku podboju plemion słabszych przez silniejsze.

koncepcja teistyczna- twierdziła iż władza państwowa pochodzi od boga.

koncepcja marksistowska- sformuowana została przez Fryderyka Engelsa. Według tej koncepcji państwo powstało w wyniku rozpadu wspólnoty pierwotnej i w wyniku wytworzenia sie klas społecznych. (na podstawie tej teorii wyodrębniono 4 typy państw: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne.

9. Elementy wchodzące w skład pojęcia władza:
WŁADZA- jest to zdolność do wydawania i egzekwowania decyzji.
- podmiot władzy politycznej- jest to osoba wydająca decyzje i żądająca od adresatów jej wykonania.
- adresaci- są to ludzie którzy muszą sie podporządkowywać decyzjom podmiotu władzy politycznej
-sfera władzy- jest to określony obszar życia społecznego podlegający tej władzy

10. Trzy podstawy legitymizacji władzy: (autor Max Weber)

-władza legalna- jej istotą jest przekonanie, iż rządzący zdobywaja i sprawują władze z mocy obowiązującego prawa (np. władza prezydenta, władza sprawowana przez Sejm i Senat (syst. demokrat.)

-władza tradycyjna- bierze sie z tradycji i opiera się na prawie do jej dziedziczenia.

-władza charyzmatyczna- jest to władza która opiera si.ę na przeświadczeniu że osoba sprawująca władze jest wyjątkowa.

11. Patologie władzy (Alienacja w ładzy państwowej):

- centralizacja uprawnień- jest to skupienie uprawnień decyzyjnych w rękach władzy i ograniczenie kompetencji władzy lokalnej (administracja terenowa)
--->koncentracja upawnień- jest to wyższy stopien centralizacji uprawnien na najwyzszym szczeblu władzy
*centralizacja biurokratyczna- skupienie władzy na szczeblu centralnym

*centralizacja technokratyczna- jest związana z tzw. rządami specjalistów, któych fachowa wiedza ma bardzo duży wpływ na decyzje polit. organów władzy

*centralizacja militarystyczna- wyst. w wypadku grupy np. dowódców wojskowych którzy przedkładają rzeczywiste potrzeby na rozwój przywilejów wyzszych oficerów.

*centralizacja plutokratyczna- wąska grupa najbogatszych która skupia w swoim reku pełnie władz
- oligarchizacja grup rządzących- sa to nie wielkie grupy rządzących stojacych ponad prawem.
- biurokratyzacja- jest to bezduszne przestrzeganie przepisów i ich niepotrzebne mnożenie.
- partykularyzm- jest to dbanie wyłacznie o własne interesy z pominięciem interesu ogółu.
- nepotyzm- jest to osadzanie wysokich stanowisk krewnymi.
- brutalizacja metod rządzenia- jest to wymuszanie posłuszeństwa obywateli poprzez przemoc
- klientelizm- jest to oparcie władzy na układach i wzajemnych zaleznościach politycznych.
- korupcja- jest to przyjmowanie korzyści majatkowych przez osoby sprawujące władze w zamian za określone decyzje.

12. FUNKCJE PAŃSTWA ---> zeszyt...

13. Etapy rozwoju systemu demokratycznego:
* pierwszą demokracją była demokracja Ateńska która została zapoczątkowana przez Solona w VI w p.n.e.
--> demokarcja Ateńska polegała na tym iz:
- prawo wyborcze posiadali wyłącznie dorośli mężczyzni którzy ukończyli 20 rok życia, którzy byli rdzennymi obywatelami Ateni i co najwazniejsze, ludzmi wolnymi,
- każdy obywatel mógł osobiście i bezpośrednio uczestniczyć w sprawowaniu władzy (demokracja bezposrednia);
- ograniczona zostaje rola urzedników,

* Starożytny Rzym (w okresie republikańskim) (509-27 p.n.e.)-
--> cechy tej demokracji w państwie:
- urzedy państwowe były sprawowane przez arystokrację;
- odgrywanie istotnej roli zgromadzenia ludowego w życiu politycznym państwa;
- brak inicjatywy gospodarczej ludu;
- wprowadzenie urzedu trybuna ludowego, którego zadaniem była obrona praw ludu;
- było to państwo prawa tzn. takie w którym rządzi prawo

*Pierwsze gminy chrześcijańskie
--> elementów demokracji możemy sie doszukać w organizacji i zasadach funkcjonowania :
- równość wszystkich wobec Boga;
- wybieranie biskupów i diakonów poprzez członków wspólnoty;

* Demokracja plemienna
--> podstawą demokracji plemiennej były WIECE (thing, tag)- (wiec było to zebranie wszystkich dorosłych członków plemienia; w czasie pokoju wiec orzekał o najważniejszych sparawach plemienia, a na czas wojny przekazywał swoje uprawnienia w ręce naczelnika (wodza) plemiennego.

* Demokracja szlachecka (stanowa)
--> w Polsce wykształcenie tej demokracji nastąpiło w drugiej połowie XV w, największy rozkwit osiągneła w XVI w.
- pełnia praw politycznych i ekonomicznych należała do szlachty ( inne stany odgrywały podrzedną rolę lub służebną)
- zebranie wszystkich praw i przywilejów w Artykuły henryukowskie
- sejm- najwyzszym organem władzy państwowej (decydował o wojnie, uchwalał podatki, itd.
- ograniczena zostaje władza króla poprzez zasadę wolnej elekcji;
- wprowadzona zostaje tolerancja religijna.

* Demokracja burżuazyjna
--> do rozwoju tej demokracji przyczynili sie : Monteskiusz- twórca trój podzału władzy oraz J.J. Rousseau- zwolennik umowy społeczne.
- suwerenność narodu
- władza w państwie była sprawowana z woli i za przyzwoleniem obywateli.
- instytucjonalny rozwój gwarancji praw obywatelskich (Deklaracja Niepodległości - Sta. Zjed. oraz deklaracja praw człowieka i obywatela.)
- występowały tutaj takie prawa i wolnosci jak : wolnosc sumienia i wyznania oraz słowa, prawo do własności, nietykalnosc osobista, równosc wobec prawa.
- podstawą porzadku publicznego stała sie konstytucja;
- wprowadzenie systemu reprezentacji społeczeństwa (działalnosc partii politycznych)
- poszerzenie kręgu obywateli uprawnionych do głosowania (kobiety mogły głosować)

15. Zasady prawne funkcjonowania współczesnej demokracji:
- zasada suwerenności narodu- naród sprawuje władze w państwie w sposób bezposredni (referendum, inicjatywa ludowa, weto ludowe, samorząd, wyrażanie opinii publicznej) albo pośredni czyli poprzez swoich przedstawicieli wybranych w wyborach demokratycznych.
- zachowanie praw mniejszości- zapewnienie im ochrony poprzez wprowadzenie praw mniejszosci ( np. prawo do zachowania odrębnosci kulturowej, religijnej, oraz prawo do uczestniczenia w życiu politycznym).
- podział i równowaga władz- trójpodział władzy: na prawodawczą (parlament), wykonawczą (głowa państwa, rząd) oraz sadowniczą (sądy)- te trzy rodzaje władzy powinny być od siebie niezależne, ponieważ połączenie ich ze soba moze prowadzic do tyranii. Powinna również zostać zapewniona niezależna działalność mediom i opozycji.
- konstytucjonalizm i praworzadność- polega na oparciu ustroju na konstytucji gdzie rządy są zgodne z obowiązującym prawem.
- pliuralizm- jest to zasada poszanowania odrębności poglądów społecznych, gospodarczych i politycznych róznych grup społecznych oraz prawo do ich swobodnego działania.



16. Sytuacja obywateli w państwach autorytarnych i totalitarnych
- w państwie autokratycznym prawa obywatelskie zostają ograniczone, zaś w państwach totalitarnych całkowicie zlikwidowane
- w systemie totalitarnym stosowane są represje i morderstwa przeciwników politycznych (obozy koncentracyjne w hitlerowskich Niemczech i gułagi w komunistycznej Rosji);
- w obu systemach tortury i zastraszanie stały sie metodami walki z osobami, których poglądy są sprzeczne z ideologią państwa;
- w obu systemach powszechnie łamane jest prawo człowieka do wolnosci (więzienie ludzi)
- w państwie totaloitarnym zakres kontroli państwa nad życiem obywatela jest nieograniczony
- w państwie autokratycznym podejmowamne sa próby wywierania wpływu na życie prywatne obywateli przez narzucenie ustalonych przez władze zasad moralności publiucznej;
- w obu systemach dochodzi do ograniczenia pluralizmu politycznego oraz do ograniczenia związanych z nim praw politycznych obywartela, takich jak : wolnosc zrzeszania sie, wolnosc myśli, sumienia, religii i poglądów;
- w systemach totatlitarnych występuje system monopartyjny
- w obu reżimach całkowicie zlikwidowano możliwość działania legalnej opozycji;
- w systemie totalitarnym występuje całkowite lub częściowe kontrolowanie mass mediów; cenzura całkowicie ogranicza wolnośc słowa;
- w systemie autorytarnym istnieje możliwość istnienia niezależnej prasy, która jest jednak ograniczona cenzura restrykcjną,
- w totalitaryzmie parlament zostaje pozbawiony jakiegokolwiek znaczenia , natomiast w państwie autorytarnym odgrywa ograniczona role.


17. Podstawowe wartości demokratyczne:
-wolność- jest to pojęcie wieloznaczne. Można ją rozpatrywać w dwóch sferach: fizycznej (wolność fizyczna może zostać ograniczona poprzez np. przebywanie w więzieniu, niepełnosprawność, czy ciężką chorobę.) i psychicznej (jest możliwośc samorealizacji zgodnie ze swoją wolą). W sferze prawnej wolność rozumiana jest jako możliwośc zachowania swojej prywatności oraz podejmowania działań w zakresie określanym przez normy prawne.
- Równośc- w sferze społecznej zapewnia obywatelom podobne szanse życiowe. Pozwala na równy dostęp do dóbr materialnych, niezbędnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb (mieszkanie, ubranie, żywnośc) oraz dóbr duchowych (literatura, sztuka, teatr itp.)
- Sprawiedliwość-

- Porządek i efektywność- porządek jest to prawne uregulowanie pozycji ludzi i i ch problmów w hierarchii wartości. POrządek może być również rozumiany jako stan pewnej równowagi i spokoju społecznego. Pojęcie porządek łączy sie z pojęciem efektywność.

ZASADA SUWERENNOŚCI

Zasada suwerenności narodu polega na tym,że władza najwyższa w państwie (władza suwerena) znajduje się w rękach narodu jako wspólnoty prawnej tworzonej przez wszystkich obywateli.

Konstytucja RP głosi że „władza zwierzchnia w RP należy do Narodu”. Naród sprawuje ją przez swoich przedstawicieli albo bezpośrednio.

Suwerenność narodu wg J.J.Rousseau

Rousseu przez władzę suwerenną rozumiał władzę tak zwanej woli powszechnej i uważał że suwerenność narodu zawiera się w woli powszechnej narodu.

Zwierzchnictwo narodu ma następujące właściwości :

- jest niepozbywalne - suweren sprawuje władzę sam bezpośrednio, naród nie jest w stanie nikomu przekazać swej woli, dlatego reprezentacja w zakresie władzy, zwłaszcza ustawodawczej jest niemożliwa

- jest niepodzielna - nie można jej podzielić bez jej zniszczenia

Zdaniem Rousseau , władza suwerenna narodu nie tylko nie może być odstąpiona, ale również nie może być reprezentowana.

Władza ta powinna być wykonywana przez wszystkich obywateli bezpośrednio. Ustanowienie przez naród przedstawicieli powoduje bowiem destrukcję ludu.

Określenie granic władzy suwerennej narodu jest niemożliwe do ustalenia i jest niecelowe.

Rousseau pozostawił tej władzy kompetencję nieograniczoną, ufał bowiem,że nigdy nie przekroczy on granic użyteczności publicznej.

Zmuszony był jednak przyznać , że bezpośrednie sprawowanie władzy zwierzchniej przez naród jest możliwe tylko w malych państwach.Ostatecznie dopuszczał sprawowanie władzy suwerennej przez przedstawicieli lecz pod wieloma warunkami.

a) przedstawiciele narodu nie mogą mieć żadnej władzy własnej

b)muszą działać wg mandatu imperatywnego udzielonego przez wyborców

c)Ustawa przyjęta przez ustawodawcę staje się doskonała dopiero po jej zaaprobowaniu przez naród w referendum.

Zasada suwerenności narodu rozumiana jest też jako prawo wykonywania władzy najwyższej w państwie jest wiązana z narodem jako z bytem abstrakcyjnym, odmiennym od tego co przedstawiał Rousseau.

We wspolczesnym konstytucjonaliźmie naród nie jest rozumiany jako podmiot rzeczywiście sprawujący władzę polityczną w państwie chociażby część tej władzy. Naród jako ogół obywateli nie byłby zresztą zdolny do tego by samodzielnie sprawować władzę : nie jest to zresztą we wspołczesnych czasach możliwe, nawet w tych krajach ,państwach, których konstytucje na pierwszym miejscu stawiają bezpośrednie wykonywanie władzy przez naród(np. Konstytucja Bułgarii z 1991 r. Czy Rosji 1993 ) realne znaczenie ma pośrednie (przedstawicielskie) wykonywanie władzy przez referendum narodu.

Naród - jest podmiotem zdolnym do działania i wyrażania się głównie przez swoich przedstawicieli

- prawo do wybierania reprezentacji jest najważniejszym stanowczym uprawnieniem narodu i wszystkich obywateli.

Znaczenie prawne zasady suwerenności narodu polega na tym, że :

a) zapewnia ona suwerenowi prawo do wspołdecydowania z organami państwa w procesie rządzenia przez referendum

b) determinuje obowiązek prawny przedstawicieli do powoływania się w swoim działaniu na dobro i interesy wszystkich obywateli

c) jest punktem oparcia dla innych demokratycznych zasad i rozwiązań ustrojowych

ZASADA PODZIAŁU WŁADZY

W zakresie organizacji władzy w państwie spotyka się dwa rozwiązania konstytucyjne . Pierwsze przyjmuje zasadę jednolitości władzy państwowej, zatem w konsekwencji zhierarchizowaną strukturę organów państwa.

Drugie roziązanie zakłada przyjęcie zasady podziału wladzy, a u jego podstawy leżą przeslanki natury politycznej (wskazują na motywacje natury liberalnej) i społecznej.

Zasadę trójpodziału władzy sprowadzić można do kilku tez :

1. wyróżnia się w państwie trzy wyodrębnione władze - ustawodawczą , -wykonawczą,- sędowniczą

2. każdej z nich odpowiada aktywność wyodrębnionych organów państwowych

3. obowiązuje niepołączalność tych władz , każda z nich ma być wykonywana przez odrębny organ państwowy

4. mechanizm stosunków między władzami ma zapewniać wzajemne ich oddziaływanie i hamowanie

Zasad, doktryna podziału wladzy gwarantuje wolności jednostki i stanowi miernik skuteczności rozwiązań prawa konstytucyjnego.

Każda z tych trzech wyodrębnionych władz może oddziaływać na funkcjonowanie władz pozostałych bowiem nie da się ich oddzielić w sposób zupełny i konsekwentny.

Zasad podziału władzy przyjęta została ( po raz 1) i stanowiła podstawę organizacji władz w konstytucji 3-go maja. Przywróciła ją Maal Konstytucja z 1992 r i przyjęła Konstytucja z 1997 r. Art.10

Ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej/

- Władzę ustawodawczą sprawuje Sejm

Władzę wykonawczą sprawuję Prezydent oraz Rada Ministrów

Władzę sądowniczą śady i Trybunały.

Ad. 2 Wolności i prawa jednostki

I. POJĘCIE PRAW I WOLNOŚCI OBYWATELSKICH

Prawa i wolności obywatelskie to rodzaj praw przysługujących jednostce i upoważniających ją do domagania się od państwa podjęcia lub powstrzymania się od określonych działań. Upoważnienie to obowiązuje od momentu nabycia obywatelstwa. Prawa i wolności obywatelskie wiążą jednostkę z systemem politycznym i czynią z niej członka wspólnoty politycznej. Zagwarantowanie jednostce możliwości realizacji swych interesów poprzez stworzenie konstrukcji praw obywatelskich jest jednym ze standardów nowożytnej koncepcji demokracji .
W doktrynie ukształtowało się kilka uzasadnień praw i wolności obywatelskich. Dwie z nich mają szczególne znaczenie. Są to: prawa natury i prawa drugiej generacji .
Koncepcja praw natury stoi na stanowisku, że uniwersalne w swej treści uprawnienia jednostek, takie jak np. prawo do życia, wolności lub szczęścia, istnieją niezależnie od jakiejkolwiek władzy. Zadaniem państwa jest ochrona tych praw, która sprowadza się do ich uznania w prawie stanowionym. Pierwszymi państwami, które urealniły ten postulat, poprzez wydanie deklaracji praw człowieka i obywatela, były USA w 1776 roku i Francja w 1789 roku .
W doktrynie praw i wolności obywatelskich wyróżnia się:
a) wolności osobiste - zabezpieczające jednostkę przed nadmierną ingerencją państwa w jej życie prywatne. Do wolności osobistych zalicza się prawo do życia, wolność osobistą, prawo do własności, wolność sumienia i wyznania, wolność wypowiedzi, swobodę wyboru miejsca pobytu i poruszania się oraz tajemnicę korespondencji;
b) prawa polityczne - gwarantujące jednostce nieskrępowany udział w życiu politycznym.
Wyrażają one status aktywny jednostek. Należą do nich przede wszystkim czynne i bierne prawo wyborcze, prawo zrzeszania się, prawo do skargi na organy państwa oraz prawo do rzetelnej informacji;
c) prawa socjalne i ekonomiczne, prawa odnoszące się do statusu pozytywnego jednostki i obejmują m. in. Prawo do pracy, nauki ochrony zdrowia oraz do opieki socjalnej. Są nazywane często prawami drugiej generacji, jako że pojawiły się w długi czas po wysunięciu postulatu zagwarantowania wolności osobistych i praw politycznych .

W ostatnim okresie prowadzone są dyskusje o tzw. prawach trzeciej generacji. Postuluje się w nich, m.in. możliwości domagania się nieskażonego środowiska naturalnego.

II. GENEZA PRAW I WOLNOŚCI OBYWATELSKICH

Status prawny jednostki rozwinięty jest w doktrynie praw człowieka, która w nowoczesnej postaci skrystalizowała się w Europie w okresie walk burżuazji z monarchią absolutną. Koncepcja praw człowieka opierała się wtedy na prawie natury i na założeniu, że każda jednostka ludzka jest dysponentem określonej liczby przyrodzonych jej praw .
Wydatny impuls dla rozwoju doktryny praw człowieka dały procesy zachodzące w społeczeństwach XX wieku, w tym umacnianie roli i znaczenia państwa oraz coraz częstsza obecność państwa i prawa w życiu obywateli. Wzmacniać się może wtedy poczucie bezpieczeństwa prawnego obywateli, zagrożone może być jednak dążenie jednostek ludzkich do wolności i swobody.

III. PODZIAŁ PRAW OBYWATELSKICH

Ogólnie prawa te możemy podzielić na:
- wolności obywatelskie (nietykalność osobista, nienaruszalność własności, mienia, korespondencji, wolności sumienia, wyznania, słowa i druku, zgromadzeń),
- prawa społeczno - ekonomiczne (prawo do pracy, do wypoczynku, do ochrony zdrowia, prawo do nauki, itd.),
- prawa polityczne (prawo do zrzeszania się, prawo wyborcze, prawo do zgłaszania kandydatów na posłów i senatorów).

IV. OCHRONA PRAW OBYWATELSKICH

Wiek XX unaocznił różnorodne zagrożenia bezpośrednie dla jednostki ludzkiej i jej praw, jak zbrodnie ludobójstwa i apartheidu, zbrodnie polityczne, stosowanie tortur, itd. Po II wojnie światowej uwidoczniła się potrzeba stworzenia międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. W tym duchu uchwalona zostaje „Powszechna Deklaracja Praw Człowieka”, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1948 roku, uzupełniona „Międzynarodowym Pakietem Praw Obywatelskich i Politycznych” oraz „Międzynarodowym Pakietem Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych uchwalonych na XXI sesji ONZ .
Obok organizacji i aktów prawnych o charakterze globalnym powstają także organizacje o skali regionalnej. Najwcześniej dokonało się to w obrębie rady Europy ( Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 roku oraz Europejska Karta Praw Socjalnych ).
Istotne znaczenie dla poszanowania praw człowieka ma działalność różnorodnych, wyspecjalizowanych w tej dziedzinie organizacji pozarządowych. Jedną z najbardziej zasłużonych ( pokojowa Nagroda Nobla w 1977 roku ) jest Amnesty International, mająca ponad 700 członków i osób wspierających, zrzeszonych w trzech tysiącach grup w 150 krajach.

V. PRAWA OBYWATELSKIE WE WSPÓŁCZESNEJ POLSCE

Na początku zasad ogólnych Konstytucji zapisano: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności praw człowieka i obywatela”. Według konstytucji ochrona nienaruszalności godności człowieka jest obowiązkiem władz publicznych. „Wolność człowieka podlega ochronie prawnej” .
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej wprowadza jako podstawę relacji pomiędzy jednostką a państwem podmiotowość jednostki we wszystkich sferach życia. Konstytucyjna koncepcja praw człowieka oparta została na liberalnej teorii praw jednostki.
Obecna konstytucja wyróżnia oprócz praw obywatela, prawa człowieka, traktując je jako pierwotne wobec państwa. Kategorie praw i wolności zawarte w rozdziale II dzielą je na:
- prawa obywatelskie
- prawa polityczne
- prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne

Konstytucja zapewnia także realizacje praw jednostki przez gwarancje prawne i materialne. Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Ustawa ta nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych praw lub wolności.

VI. GWARANCJA OCHRONY PRAW OBYWATELSKICH W POLSCE

Każdy obywatel ma prawo wystąpić na zasadach określonych w ustawie do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej .
Rzecznik Praw Obywatelskich , jest to instytucja, która występuje w Polsce od 1988 roku. Po raz pierwszy w 1988 roku stanowisko to objęła prof. Ewa Łętowska, jej miejsce w 1992 roku zajął prof. Tadeusz Zieliński, którego z kolei w 1996 roku zmienił pro. Adam Zieliński.
Rzecznik powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu na %-cio letnią kadencję. Nie może on wykonywać innych funkcji ( oprócz stanowiska profesora szkoły wyższej) ani zajmować innego stanowiska publicznego, nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego, ani prowadzić żadnej działalności niezgodnej z godnością urzędu.
Rzecznik w swojej działalności jest niezawisły od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem.
Może on:
- zaskarżyć do Trybunału Konstytucyjnego niezgodność aktu ustawodawczego z konstytucją
- wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o dokonanie powszechnie obowiązującej wykładni prawa
- wystąpić do sadu Najwyższego z wnioskami o pojęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawa budzących wątpliwości
- wnieść rewizję nadzwyczajną do sądu Najwyższego od każdego prawomocnego orzeczenia
- żądać złożenia wyjaśnień
- zbadać każdą sprawę na miejscu

Ponadto, w 1993 roku Polska ratyfikowała Europejską Konwencję Praw Człowieka , uważaną za najskuteczniejszy międzynarodowy system ochrony praw i wolności człowieka. Konwencja istnieje od 40 lat, a siedzibą jej organów jest Strasbourg.
Następną instytucją dbającą o przestrzeganie praw człowieka w Polsce, jest założony w 1983 roku Komitet Helsiński ( powstały na mocy Aktu Końcowego KBWE z helsinek z 1975 roku). Jego głównym zadaniem jest zbieranie materiałów dotyczących nieprzestrzegania i łamania praw człowieka.
Jak widać, praw i wolności obywatele Polski mają wiele. Również organów stojących nad ich ochroną nie brakuje. Jednak czy wszystkie są w należyty sposób przestrzegane i chronione, pokazuje życie i każdy mijający dzień.

Ad. 4 Terytorialna struktura państwa i zasady organizacji aparatu państwowego

Modele Samorządów:

Austria

Podstawowymi jednostkami administracyjnymi są gminy (Ortsgemeinden) będące samorządnymi korporacjami lokalnymi. Na szczeblu ponadgminnym nie występuje samorząd terytorialny. Gmina stanowi korporację terytorialną z prawem do samorządu i jednocześnie jednostkę podziału terytorialnego. Wszystkie grunty muszą należeć do jakiejś gminy. Ostatnia reforma przeprowadzona w latach 70-tych obecnego wieku polegała na komasacji małych gmin w myśl zasady, iż liczba mieszkańców w gminie wynosić musi co najmniej 1000 osób.

Podstawy prawne organizacji i funkcjonowania gmin zawarte są w Konstytucji Federalnej oraz w ustawodawstwie landów, tj. w ośmiu ordynacjach gminnych dla gmin krajowych oraz w prawach miejskich dla miast z własnym statutem. W zasadzie każde miasto liczące ponad 20 tys. mieszkańców może posiadać własny statut. Nadanie statutu uwarunkowane jest wyrażeniem zgody rządu federalnego. Warunek ten wynika z faktu, iż miasta te wykonują również funkcje administracji rządowej. Te szczególne prawa miejskie nadano w Austrii 15 miastom. Odrębny status posiada Wiedeń, będący równocześnie miastem, landem i stolicą.

Każda gmina posiada trzy organy: radę gminną, zarząd oraz burmistrza. Rada jest organem przedstawicielskim, jej członkowie wybierani są w równych, bezpośrednich, tajnych oraz powszechnych wyborach na okres 5-6 lat. Liczba członków rady zależy od liczby mieszkańców gminy i wynosi od 7 do 39. Bierne prawo wyborcze służy osobom, które ukończyły 24 lata. Rada gminy obok kompetencji uchwałodawczych posiada również kompetencje wykonawcze o charakterze władczym oraz kontrolnym. Z tego też względu nazywana jest "lokalnym parlamentem". W ramach obowiązującego prawa rada gminy wydawać może statuty, rozporządzenia i decyzje. Ponadto rada podejmuje podstawowe decyzje dotyczące gminnego budżetu, ściągania gminnych podatków oraz nabywania i zbywania własności komunalnej, zaciągania kredytów, itp. Rady gmin mogą powoływać komisje, które zazwyczaj mają za zadanie pełnienie funkcji opiniodawczych i pomocniczych na rzecz rady.

Zarząd gminy składa się z burmistrza, zastępców burmistrza i członków. Do zarządu należy przygotowywanie obrad rady gminy i składanie w tym zakresie stosownych wniosków, wykonywanie uchwał i decyzji rady gminy, administrowanie majątkiem gminy oraz ustalanie zasad tego gospodarowania.

Burmistrz posiada kompetencje do reprezentowania gminy na zewnątrz. Jako przewodniczący organu wykonawczego gminy zwołuje posiedzenia rady gminy i zarządu, kieruje ich posiedzeniami, wykonuje podjęte uchwały. Do burmistrza należy wykonywanie zarówno zadań własnych gminy, jak i zadań powierzonych z zakresu administracji rządowej. Ponadto burmistrz kieruje administracją gospodarczą i finansową gminy i realizuje budżet; nie może jednak zbywać samodzielnie nieruchomości gminnych.

Aparatem pomocniczym burmistrza jest urząd gminy. W wyjątkowych wypadkach, na podstawie uchwały rady gminy urząd ten może podejmować rozstrzygnięcia władcze. W gminach podzielonych na sołectwa oraz w miastach podzielonych na dzielnice działają naczelnicy. Są to organy pomocnicze i doradcze, mogą jednak posiadać funkcje decyzyjne na podstawie upoważnienia burmistrza.

Źródło: Bogdan Dolnicki: "Samorząd terytorialny. Zagadnienia ustrojowe", Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, 1999

Finlandia

Model samorządu terytorialnego w Finlandii ukształtowany został w okresie międzywojennym, kiedy to założono istnienie tego samorządu wyłącznie na szczeblu gminy. W zasadzie do dnia dzisiejszego w prowincjach nie powołano jednostek samorządowych; działają tam jedynie różnego typu "federacje gmin".

Podstawę prawną współczesnego fińskiego samorządu terytorialnego stanowi ustawa z 1976 roku o gminach. Zakłada ona istnienie jednego typu gminy. Nazwa "miasto" posiada jedynie charakter prestiżowy i nadawana jest przez Prezydenta Finlandii w formie dekretu jako forma uhonorowania danej gminy.

Najwyższym organem gminy jest rada gminy (Kunnanvaltuusto). Wybierana jest ona w wyborach bezpośrednich i tajnych na cztery lata. Liczba członków rady zależy od ilości mieszkańców gminy i waha się od 13 do 85 osób. Kandydaci na radnych wysuwani są przez partie polityczne oraz niezależne związki wyborcze działające na terenie gmin. Partie te i związki mogą w trakcie wyborów podejmować współpracę w postaci koalicji wyborczych bądź wspólnych list wyborczych. Nowo wybrana rada rozpoczyna swą działalność wraz z początkiem roku kalendarzowego następującego po roku, w którym odbyły się wybory.

Zadania rady gminy można podzielić na cztery podstawowe grupy:

Organem wykonawczym rady jest zarząd gminy (Kunnanhallitus). Składa się on z co najmniej 7 członków, wybranych przez radę w drodze uchwały co dwa lata. Do zadań zarządu należy realizacja uchwał rady gminy oraz prowadzenie bieżącej administracji gminnej. Ponadto zarząd reprezentuje gminę przed sądami i organami administracyjnymi, zawiera w imieniu gminy umowy, przygotowuje i przedkłada radzie projekty uchwał oraz innych rozstrzygnięć, a także wykonuje kontrolę legalności wydawanych przez radę uchwał. Administrację gminną tworzą również liczne komisje gminne wybrane przez radę.

Wszyscy członkowie rady, zarządu oraz komisji gminnych wykonują swe funkcje honorowo. Otrzymują oni jednak zwrot zarobków utraconych w związku z pełnioną funkcją oraz diety i zwrot kosztów podróży.

Kolejnym organem działającym w gminie jest dyrektor urzędu gminy, powołany przez radę. Do roku 1977 był on równocześnie przewodniczącym zarządu gminy, natomiast obecnie pełni funkcję kierowniczą aparatu pomocniczego organów gminy - urzędu gminy. Dyrektor uczestniczy w posiedzeniach zarządu z głosem doradczym. Powoływany jest on na czas nieokreślony i zaliczany do grupy tzw. urzędników gminnych.

Trzecią grupę funkcjonariuszy gminnych, obok działaczy honorowych i urzędników, stanowią pracownicy samorządowi zatrudnieni na podstawie umowy o pracę.

W Finlandii znalazł również odbicie powszechny trend do przechodzenia większości kompetencji samorządowych z ciał kolegialnych pochodzących z wyborów na działającą stale zawodową administrację. Brak jednostek samorządowych na szczeblach ponadgminnych zastąpiony został dobrze rozwiniętą współpracą pomiędzy gminami szczebla podstawowego na wszystkich poziomach podziału terytorialnego kraju. Współpraca ta przybiera zazwyczaj postać związków celowych, zajmujących się prowadzeniem szpitali specjalistycznych, szkolnictwa ponadpodstawowego, planowaniem regionalnym, itp.


Źródło: Bogdan Dolnicki: "Samorząd terytorialny. Zagadnienia ustrojowe", Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, 1999

Francja

We Francji gminy, departamenty i regiony są zarządzane samodzielnie przez wybrane rady. Dla wszystkich gmin występuje jednolity model organizacyjny.

Rada gminy wybierana jest przez mieszkańców gminy na sześć lat. Liczba radnych gminnych waha się od 9 aż do 69. Wyjątki dotyczą wielkich miast - Lyon posiada 73 radnych, Marsylia 101 radnych, natomiast Paryż, który jest równocześnie miastem i departamentem, posiada Radę Paryża, złożoną ze 163 radnych. Miasta te zostały podzielone ponadto na dzielnice, które posiadają również własne rady. Rady mają obowiązek odbywania posiedzeń plenarnych co najmniej raz na kwartał. Kompetencje rady gminnej ustalone zostały przy pomocy klauzuli generalnej, przewidującej, iż do rady gminnej należą wszystkie sprawy mające charakter lokalny, z wyjątkiem spraw ustawowo wyłączonych na rzecz administracji rządowej lub wspólnot lokalnych wyższych szczebli (departamentów i regionów).

Organem wykonawczym rady jest mer, wybierany przez radę z jej składu na pierwszym po wyborach posiedzeniu. Do wyboru mera wymagana jest absolutna większość głosów, która musi zostać osiągnięta w jednej z dwóch tur głosowania. W razie braku takiej większości, w trzeciej turze można dokonać wyboru mera zwykłą większością głosów. Kadencja mera wynosi 6 lat, tak jak kadencja rady. W praktyce kandydaturę na stanowisk mera zgłasza partia lub ugrupowanie, które wygrało wybory samorządowe. Po dokonaniu wyboru mera rada nie ma możliwości odwołania go przed upływem kadencji. Prawo przewiduje jedynie dopuszczalność zawieszenia lub odwołania mera w przypadku popełnienia przez niego poważnego błędu przy realizacji jego zadań i funkcji. Wraz z merem wybierani są jego zastępcy. Funkcja mera jest honorowa, często przy tym łączona z mandatem członka parlamentu.

Aparatem pomocniczym mera jest urząd. W jego skład wchodzą pracownicy w liczbie od kilku w małych gminach wiejskich do kilkuset w dużych gminach miejskich. W skład urzędu wchodzą również tzw. urzędnicy pomocniczy. Za każdym razem konkretnego upoważnienia do działania wraz z określeniem zakresu kompetencji udziela urzędnikom pomocniczym mer.

Drugi szczebel samorządowy stanowią departamenty (95 oraz 4 krajów zamorskich). Równolegle z nimi urzęduje organ państwowy - prefekt. Departamenty są korporacjami terytorialnymi. Organem uchwałodawczym jest rada główna. Na każdy okręg wyborczy przypada jeden radny. Kadencja wynosi 6 lat. Jednakże po upływie kolejnych trzech lat wybierana jest połowa składu rady. Urzędnicy departamentów są w większości pracownikami państwowymi. Ich zwierzchnikiem jest przewodniczący rady głównej.

W drodze tradycji przyjęło się, iż do zadań departamentów należą budowa i utrzymanie dróg departamentowych oraz dużych dróg międzygminnych, utrzymanie miejscowej kolei, ochrona socjalna młodzieży oraz osób starych. Ponadto ustawy kompetencyjne przydzieliły departamentom liczne, dotychczas państwowe, zadania, np.: budownictwo, gospodarka mieszkaniowa, transport i komunikacja, szkolnictwo wyższe zawodowe oraz średnie, sprawy socjalne.

Organem administracji państwowej na poziomie departamentu jest komisarz republiki. Jest reprezentantem rządu, powoływanym przez prezydenta republiki. Posiada on funkcje nadzorcze nad samorządem terytorialnym. Ponadto jest on organem wykonawczym, wykonującym zadania, które nie zostały przekazane samorządowi. Komisarz ma prawo uczestniczenia w sesjach rady głównej z prawem głosu. Przewodniczący rady składa mu roczne sprawozdanie z głównych kierunków działań, a on z kolei składa sprawozdanie ze swej działalności radzie. Swe zadania komisarz republiki wykonuje przy pomocy sekretarza generalnego, szefa organów administracji specjalnej, urzędników przybocznych oraz ogromnego sztabu urzędników.

Pomiędzy gminami a departamentami znajdują się okręgi administracyjne nie posiadające osobowości prawnej - tzw. arrodisements, w liczbie 325. Ich wielkość można porównać do powiatów w Niemczech. Organem administracji jest "przyboczny komisarz Republiki" - powoływany przez Prezydenta Republiki. Pełni on funkcje przedstawiciela rządu. W zamierzeniu arrondisement miało pełnić funkcje związku gmin, lecz w praktyce obok niego powstały związki gmin.

Źródło: Bogdan Dolnicki: "Samorząd terytorialny. Zagadnienia ustrojowe", Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, 1999

Grecja

W Grecji panuje centralistyczny system administracyjny. Został on zbudowany na wzór francuski, głownie pod wpływem doświadczeń wojny domowej, która toczyła się w latach 40., przede wszystkim na greckiej prowincji. Na charakterze greckiej administracji waży wiele czynników, przede wszystkim tradycyjnie słabe instytucje samorządu lokalnego, jak również silne skupienie decyzji publicznych i środków finansowych na szczeblu rządu. Również w zakresie programowania polityki regionalnej i jej implementacji, wszystkie zasadnicze decyzje są zarezerwowane dla urzędników rządowych. Plany dotyczące rozwoju lokalnego i regionalnego oraz plany inwestycyjne są przedstawiane do akceptacji urzędnikom administracji rządowej, mogą być przez nich modyfikowane, a nawet całkowicie odrzucone. Duże znaczenie przy tego typu decyzjach ma system protekcji i powiązań klientalnych pomiędzy urzędnikami różnych szczebli administracyjnych. Zasadnicze decyzje o charakterze strategicznym i politycznym mogą być podjęte jedynie na szczeblu centralnym, daleko posunięty centralizm hamuje również rozwój inicjatyw obywatelskich i samorządności władz lokalnych. Słabość samorządów lokalnych, brak samorządowych instytucji na szczeblu regionalnym są także uznawane przez Komisję Europejską za poważną przeszkodę dla efektywnego wykorzystania europejskiej pomocy regionalnej.

W Grecji istnieje podział administracyjny na trzynaście regionów (kategoria statystyki europejskiej NUTS II), 55 prefektur (nomoi - NUTS III) oraz około dziewięćset gmin. Wybieralne władze samorządowe występują obecnie jedynie na szczeblu prefekturalnym i gminnym. Warto zaznaczyć, że podział regionalny i władze administracyjne na tym szczeblu zostały wprowadzone dopiero w 1987 roku.

Regiony w zasadzie nie mają własnego budżetu. Poza niewielkimi środkami własnymi, przeznaczonymi na działalność administracyjną, zasadnicza większość ich środków pochodzi z dotacji rządowych i środków funduszy strukturalnych UE.

Na czele władz regionalnych stoi sekretarz generalny, który jest bezpośrednio delegowany przez rząd. Jednocześnie sekretarz generalny przewodniczy obradom rady regionalnej, która jest ciałem doradczym i koordynującym w zakresie planowania rozwojem regionalnego.

Prace rady mają charakter koordynacyjny dla administracji samorządowej i opiniodawczy dla agend rządowych. Rada z jednej strony wykorzystuje w swej pracy plany rozwojowe samorządów lokalnych, a z drugiej uwzględnia wskazówki przekazywane z rządu. Ostatecznie wszystkie propozycje planistyczne rady są przedstawiane do aprobaty rządowej. Ministerstwo Gospodarki Narodowej ma w tym względzie bezsprzecznie dominującą rolę decyzyjną. Tryb pracy planistycznej ma charakter hierarchiczny i chociaż inicjatywy płyną od najniższych jednostek samorządowych, decyzje planistyczne i finansowe są podejmowane odgórnie. Rada regionalna składa się z przedstawicieli administracji regionalnej, przedstawicieli władz samorządowych, związków zawodowych i stowarzyszeń społecznych oraz biznesowych.

Również na szczeblu prefekturalnym, aż do roku 1994 nie istniały władze samorządowe. Prefekci byli obsadzani przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i mogli być w każdej chwili odwołani przez władze centralne z zajmowanego stanowiska. Rada prefekturalna była wyłaniana według podobnego mechanizmu co obecnie działające rady regionalne. Prefekci przewodniczyli obradom rady i reprezentowali interesy władzy centralnej. W roku 1994 wyłoniono po raz pierwszy rady prowincji w wyniku wyborów powszechnych. W ten sposób jest również powołany prefekt. Prefektury mają samodzielny, chociaż mocno ograniczony budżet oraz prawo powoływania własnych struktur administracyjnych, w tym własnych agencji i przedsiębiorstw użyteczności publicznej. Samorządy praktycznie nie mają własnych dochodów, a całość finansów publicznych przeznaczona na działalność wybieralnych władz lokalnych wynosi zaledwie 11% środków budżetu państwa. Pomiędzy władzami poszczególnych szczebli samorządowych nie ma wzajemnego zwierzchnictwa. Natomiast planowanie prefekturalne musi uwzględniać zarówno wskazówki rządowe, jak również plany rozwojowe koordynowane na szczeblu regionalnym.

Źródło: Tomasz Grzegorz Grosse: "Polityka regionalna Unii Europejskiej i jej wpływ na rozwój gospodarczy", Instytut Spraw Publicznych, 2000.

Hiszpania

Tradycje samorządowe w Hiszpanii sięgają początków XIX wieku, jednak o samorządzie w znaczeniu współczesnym mówić można dopiero od 1978 r., kiedy to weszła w życie nowa Konstytucja hiszpańska. Podstawę prawną współczesnego samorządu terytorialnego w Hiszpanii stanowi ustawa o podstawach administracji lokalnej z 1985 r. Na jej podstawie zbudowano jednolitą strukturę organów gminnych w całym kraju. Organami tymi są: rada gminy, burmistrz oraz występujący w roli zastępców burmistrza zawodowi urzędnicy przyboczni. Jedynie w gminach najmniejszych, liczących mniej niż 100 mieszkańców, administrację lokalną wykonuje tzw. otwarta rada.

Rada gminy wybierana jest przez mieszkańców gminy w wyborach tajnych, bezpośrednich i powszechnych na 4-letnią kadencję. Rada ma obowiązek ukonstytuowania się w ciągu dwudziestu dni po wyborach. Do kompetencji rady należy administrowanie oraz rozstrzyganie w istotnych sprawach gminy.

W gminach liczących powyżej 5000 mieszkańców powoływana jest obowiązkowo tzw. komisja zarządzająca. W gminach mniejszych komisja ta powoływana być może fakultatywnie, jeśli możliwość taką przewiduje statut gminy lub zadecyduje o tym rada w drodze uchwały. Komisja składa się z burmistrza i z określonej liczby wybranych przez niego radnych (liczba ta nie powinna przekroczyć 1/3 składu rady). Prawo powoływania i odwoływania członków tej komisji przysługuje wyłącznie burmistrzowi na zasadzie uznaniowej. Rada gminy nie ma w tym zakresie żadnych uprawnień. Komisja taka została przewidziana jako organ pomocniczy burmistrza. Nie posiada on własnych kompetencji, a tylko wykonuje zadania przekazane jej przez burmistrza lub rade gminy.

Burmistrz jest wybierany przez radę gminy na cztery lata. Do wyboru burmistrza wymagane jest uzyskanie absolutnej większości głosów. Jednakże w przypadku braku takiej większości, burmistrzem zostaje kandydat z listy, który otrzymał najwięcej głosów. W przypadku równości głosów o wyborze rozstrzyga głosowanie. W gminach małych, liczących 100-250 mieszkańców, o wybór na stanowisko burmistrza ubiegać się mogą wszyscy członkowie rady. Burmistrz przewodniczy radzie gminy oraz reprezentuje ją na zewnątrz. Szczególnym uprawnieniem burmistrza jest powoływanie swoich zastępców i przydzielanie im na zasadzie delegacji części swoich kompetencji. Liczba i zakres kompetencji zastępców zależy w zasadzie wyłącznie od woli burmistrza.

Obok organów obowiązkowych (rady gminnej, burmistrza, zastępców burmistrza i komisji zarządzającej) gminy mogą powoływać organy pomocnicze i dowolnie kształtować ich organizację. Takimi organami mogą być: komisje doradcze, "upełnomocniony członek rady gminy", rady dzielnicowe, rady terenowe i reprezentanci burmistrza.

Hiszpańskie prawo samorządowe zezwala radom gminnym na tworzenie, oprócz wymienionych i omówionych wyżej organów, również innych organów w celu usprawnienia i zdekoncentrowania administracji lokalnej.


Źródło: Bogdan Dolnicki: "Samorząd terytorialny. Zagadnienia ustrojowe", Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, 1999

Irlandia

W Irlandii panuje silnie scentralizowany system administracji terenowej. Został on zbudowany zgodnie z tradycją brytyjską. Do tej pory główną podstawą prawną dla działania irlandzkiego samorządu jest ustawa uchwalona przez parlament westminsterski w 1898 roku. W Irlandii funkcjonuje pięć kategorii samorządu lokalnego, ale można je podzielić na dwie zasadnicze grupy. Pierwszą stanowi 29 hrabstw (Counties) oraz działających na tej samej formule prawnej - pięć miast. Jednostkami podrzędnymi jest czterdzieści dziewięć dystryktów miejskich oraz pięć dzielnic. Ostatnią kategorię samorządu lokalnego o uprawnieniach podrzędnych wobec hrabstw i miast stanowi dwudziestu sześciu miejskich komisarzy.

Samorządy lokalne mają stosunkowo niewielkie kompetencje, ograniczające się do wypełniania podstawowych funkcji porządkowych. Nie mają na przykład żadnych zadań związanych ze szkolnictwem, rozwojem rolnictwa, pomocą socjalną, publicznym transportem, policją. W Irlandii funkcjonują specjalne administracje rządowe w układzie regionalnym, odpowiedzialne za zarządzanie tymi sferami usług publicznych.

Ponadto, samorządy dysponują niewielkim budżetem, przy czym zasadnicza część ich dochodów jest przekazywana bezpośrednio z budżetu państwa. Samorządy wydatkują około 4,7% dochodu narodowego i jedynie 12% wszystkich wydatków publicznych. Ściśle kontrolowane są również ich finanse, a zwłaszcza wysokość zadłużenia budżetowego i wielkość pensji urzędników. Tradycyjną odpowiedzialność za działania nadzorcze nad samorządem pełni ministerstwo środowiska (!)

System władz samorządowych opiera się na słabej pozycji obieranej w wyborach powszechnych, rady i relatywnie silnej roli zarządu. Jest on wprawdzie zatwierdzany przez radę, ale nie jest wyłaniany spośród jej składu. Rekrutuje się z wysoko wykwalifikowanych urzędników - menedżerów, którzy ubiegają się o stanowisko w drodze konkursu.

Zadziwiająco słaba pozycja radnych jest tym bardziej zastanawiająca, iż w około 60% to jednocześnie czołowi politycy krajowi, którzy łączą swój mandat w radzie hrabstwa lub miasta z mandatem parlamentarnym. Okręgi wyborcze do samorządu lokalnego pokrywają się bowiem z okręgami parlamentarnymi, a popularność polityczną zdobywa się w zasadzie na uczestnictwie w wyborach samorządowych. Zasadniczą przyczyną słabości samorządu lokalnego jest prawdopodobnie tradycja wysokiej centralizacji władzy i umiejscowienie większości zasadniczych decyzji na szczeblu krajowym. Ponadto, autorytet samorządowy został poważnie nadwątlony poprzez szereg afer korupcyjnych.



Źródło: Tomasz Grzegorz Grosse: "Polityka regionalna Unii Europejskiej i jej wpływ na rozwój gospodarczy", Instytut Spraw Publicznych, 2000.

Niemcy

Struktura państwa niemieckiego składa się z czterech szczebli: federacji, krajów federalnych, powiatów i miast wyłączonych z powiatów, miejscowych jednostek administracyjnych (gminy i mniejsze związki gmin). Jednostki te tworzą przestrzenny schemat administracji; są zorganizowane jako korporacje terytorialne, posiadają osobowość prawną i mają bezpośrednio wybieralne organy.

Istotną cechą dotyczącą ustroju gmin w Niemczech jest wielkość i różnorodność źródeł prawa ustrojowego. Regulacja prawna ustroju gmin odbywa się zwykle w ten sposób, że konstytucja krajowa ogólnie reguluje problematykę samorządu terytorialnego, a następnie wydawane są ustawy o ustroju gmin i ustroju powiatu. Z pewnymi drobnymi wyjątkami, polegającymi na powoływaniu związków terytorialnych na szczeblach ponadpowiatowych ("związków okręgowych"), można przyjąć, iż dominuje dwustopniowa struktura samorządu terytorialnego, składająca się z gminy i powiatu.

Organem uchwałodawczym powoływanym w każdej gminie jest rada oraz burmistrz (dyrektor gminy lub magistrat) jako organ wykonawczy i zarządzający. Burmistrzowi podporządkowani być mogą urzędnicy przyboczni, kierujący wydziałami na zasadzie decernatu. Rada wybiera przewodniczącego oraz powołuje swoje wydziały, które odpowiadają swym charakterem polskim komisjom rady. Są one tylko wtedy samodzielnymi organami, kiedy mają prawo decydowania. Zazwyczaj przekazuje się im określone zadania tylko w dużych gminach. Wybiera się monokratyczny organ - zwierzchnika gminy, który kieruje administracją gminy. Urzędnicy zawodowi spełniają rolę wykonawczą, ale też kierują określonymi sprawami. Tzw. główni urzędnicy (burmistrz, dyrektor gminy), jako organy wybieralne, są raczej urzędnikami spełniającymi określoną rolę polityczną.

Najważniejszym organem powiatu jest we wszystkich landach rada powiatowa. Stanowi ona polityczne przedstawicielstwo powiatu i jego mieszkańców, jest ona wybierana w wyborach bezpośrednich. Rada nie jest parlamentem w sensie konstytucyjnym. Radni nie posiadają immunitetu, lecz jedynie korzystają z ochrony prawnokarnej swoich wypowiedzi publicznych, z wyjątkiem zniewag. Dotyczy ich również zasada wolnego mandatu, to znaczy, iż nie są oni związani ani wytycznymi swojej partii politycznej, ani też rady gminnej, w której mieszkają. W praktyce występuje jednak zasada dyscypliny frakcyjnej. Kadencja rady powiatowej w większości landów wynosi pięć lat. Przewodniczącym rady jest w południowych i południowo - zachodnich landach starosta, w landach północnych i zachodnich rady wybierają przewodniczącego z grona radnych.

Rada powiatowa jest organem stanowiącym we wszystkich istotnych sprawach powiatu. Do wyłącznej właściwości rady należą przed wszystkim: uchwalanie budżetu, obsada stanowisk, stanowienie prawa miejscowego, decydowanie o tworzeniu, przekształceniach i likwidacji przedsiębiorstw komunalnych, udzielanie pożyczek i poręczeń.

Typowym dla prawie wszystkich krajów związkowych drugim organem jest komisja powiatowa. Posiada ona w poszczególnych krajach różne funkcje. Można wyodrębnić trzy podstawowe grupy funkcji:

Szefem administracji powiatowej jest starosta, a tylko w Nordhein - Westfalen i Niedersachsen - dyrektor powiatu. Starosta odpowiada za działalność administracji powiatowej. Przygotowuje i wykonuje uchwały organów kolegialnych. Ponadto wykonuje zadania zlecone z zakresu administracji rządowej.

Miasta liczące ponad 100 000 mieszkańców są z mocy prawa wyłączone z powiatów i stanowią samodzielny powiat. Jedynie w Bawarii i częściowo w Rheinland - Pfala (na ziemiach należących dawniej do Bawarii) na mocy zwyczaju, liczne mniejsze miasta, często liczące mniej niż 50 000 mieszkańców, są wyłączone z powiatów. Z drugiej zaś strony istnieją również, głównie w północnych i południowo - zachodnich krajach związkowych, miasta włączone do powiatów a liczące ponad 100 000 mieszkańców.

Źródło: Bogdan Dolnicki: "Samorząd terytorialny. Zagadnienia ustrojowe", Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, 1999

Szwecja

Samorząd terytorialny występuje w Szwecji na dwóch szczeblach podziału terytorialnego kraju. Szczebel podstawowy tworzą 284 gminy, pokrywające cały obszar państwa. Są to zazwyczaj jednostki duże, liczące średnio ponad 29 000 mieszkańców i zajmujące przeciętnie obszar o powierzchni 1444,9 km2. Szczebel ponadgminny stanowią 24 prowincje. W prowincjach obok administracji samorządowej działają jednak organy administracji rządowej, toteż występuje tam problem dualizmu władzy i związana z tym konieczność podziału kompetencji. Podstawową strukturę gminy tworzą: rada (jako organ uchwałodawczy), komisja centralna, pozostałe komisje oraz administracja zawodowa.

Rada pochodzi z wyborów powszechnych, które odbywają się co trzy lata w trzecią niedzielę września - kadencja rady wynosi zatem trzy lata. Rada rozstrzyga sama, ilu członków powinien liczyć jej skład. Przepisy ustawowe określają jedynie minimalną liczebność rad w zależności od liczby mieszkańców gminy. W skład rady oprócz radnych wchodzą ich zastępcy. Liczbę zastępców radnych określa sama rada, liczba ta nie może jednak przekroczyć połowy składu rady gminy. Zgodnie z prawem wyborczym każda partia wyborcza, która uzyskała miejsce w radzie, otrzymuje również mandaty zastępców radnych w liczbie wynoszącej połowę uzyskanych miejsc w radzie.

Instytucja zastępcy radnego jest specyficzną cechą szwedzkiego prawa komunalnego. W przypadku, gdy radny nie może wziąć udziału w sesji rady, na jego miejsce występuje zastępca. Zastępca podejmujący czynności za radnego przejmuje wszystkie jego prawa i obowiązki.

Rada wybiera ze swego grona przewodniczącego oraz jednego lub dwóch zastępców. Do czasu wyboru przewodniczącego obrady rady prowadzi radny z najdłuższym stażem. Wybór przewodniczącego dokonywany jest na czas określony przez radę gminy, zazwyczaj jest to jednak okres równy kadencji rady. Przewodniczący spełnia funkcje typowo prezydialne. Kieruje on bowiem pracami rady, zwołuje sesje po ich uprzednim przygotowaniu oraz przewodniczy im. Jest on organem reprezentującym radę na zewnątrz, choć prawo nie traktuje go jako przedstawiciela ustawowego rady. Gmina może podejmować uchwały we wszystkich sprawach istotnych dla gminy, w szczególności dotyczy to kwestii: finansowych, gospodarczych, organizacyjnych, planowania przestrzennego i stanowienia prawa miejscowego. Oprócz tego rada gminy sprawuje funkcje opiniodawczo - doradcze. Kolejne kompetencje rady wynikają z przyznanego gminie władztwa osobowego. Rada powołuje członków licznych organów gminy, w tym członków i zastępców wszystkich komisji, ich prezydiów, kierowników przedsiębiorstw komunalnych oraz fundacji.

Ustawa samorządowa zezwala radzie na przekazanie części swoich zadań jednej z komisji. Rada gminy może powołać własne komisje. Obok komisji wewnętrznych rady, w szwedzkim ustroju samorządowym występują również komisje, będące w istocie wykonawczymi organami administracji samorządowej. Wykonując funkcje administracyjne komisje posiadają własne kompetencje, odrębne od kompetencji rady. Członkowie komisji wybierani są przez radę spośród mieszkańców gminy, którzy nie pełnią żadnych funkcji politycznych. Komisjom tym podporządkowana jest grupa urzędników zawodowych, tworząca urząd pomocniczy komisji.

Centralną pozycję w gminie posiada tzw. komisja główna, której podporządkowane są wszelkie pozostałe komisje gminy. Komisja główna sprawuje wobec nich funkcje kierownicze i koordynacyjne, toteż często określana jest mianem "rządu gminnego". Pozostałe komisje sklasyfikować można w dwojaki sposób:

Komisje resortowe (fachowe) wybierane są przez radę gminy. Często również członkowie komisji głównej pełnią funkcje przewodniczących ważniejszych komisji resortowych. Posiedzenia komisji są niejawne. W gminie obowiązuje zasada przydzielania kompetencji wyłącznie jednemu organowi.

Szczególny typ organizacji wewnętrznej gminy występuje w Sztokholmie. Rada gminy liczyć tu musi co najmniej 101 członków. Jej kadencja rozpoczyna się 15 października roku, w którym odbyły się wybory, czyli o dwa tygodnie wcześniej niż pozostałych radach gminnych. Umożliwić ma to uchwalenie przez nową radę budżetu gminy na nadchodzący rok. Większość różnic dotyczy tzw. radnych miejskich, choć trafniejsza byłaby tu chyba nazwa "rajców" dla odróżnienia od radnych będących członkami rady. "Rajcowie" ci zazwyczaj wybierani są przez radę gminy spośród jej członków na okres trzech lat. Obecnie jest dziewięciu "rajców" Sztokholmu. Przewodniczącymi tej komisji jest "rajca finansowy", który pełni równocześnie funkcje przewodniczącego komisji finansowej. Również pozostali rajcowie powoływani są przez komisję główną na stanowiska przewodniczących głównych komisji. Rajcowie nie mogą być wybierani w skład komisji głównej, uczestniczą jednak w jej obradach z głosem doradczym. Ponadto rajcowie mają obowiązek uczestniczenia w sesjach rady (nawet gdy nie są jej członkami), odpowiadania na wnioski i interpelacje oraz pełnienia funkcji doradczej.

Włochy

Obecnie we Włoszech funkcjonują trzy szczeble samorządu terytorialnego. Jest to dwadzieścia regionów (NUTS II), dziewięćdziesiąt pięć prowincji (NUTS III) oraz osiem tysięcy sto gmin. Gmina jako korporacja samorządowa posiada własny teren i wykonuje na nim uprawnienia wynikające z przyznanej jej osobowości prawa prywatnego i publicznego. W terminologii samorządowej występuje rozróżnienie na gminy (commune) i miasta (citta), mające swe podłoże w tradycji historycznej, bowiem nie zawsze można uzasadnić je rodzajem wykonywanych zadań. Jednak we wszystkich gminach występują trzy organy: rada gminna, komisja gminna oraz syndyk.

Rada gminna będąca organem uchwałodawczym, wybierana jest na kadencje pięcioletnią. Liczba członków zależy od wielkości gminy i waha się od 15 radnych w gminach najmniejszych do 80 radnych w gminach liczących ponad 500 000 mieszkańców. Radni sprawują swą funkcję honorową. Zakres zadań rady dotyczy wszystkich istotnych spraw gminy, w tym budżetu, planowania przestrzennego oraz polityki personalnej.

Komisja gminna składa się z syndyka oraz asesorów gminnych. Jest ona organem kolegialnym powołanym do wykonywania uchwał rady oraz zarządzania administracją gminy. Członkowie komisji gminnej wybierani są przez radę z jej składu. Członkowie komisji nie mogą być urzędnikami gminnymi, sędziami i kierownikami banków komunalnych, a także nie mogą być spokrewnieni do drugiego stopnia z innymi członkami komisji. Kadencja komisji gminnej jest równa kadencji rady. Podstawowym zadaniem komisji jest przygotowywanie i przedkładanie radzie projektów uchwał oraz kierowanie administracją gminy.

Syndyk dzieli zadania pomiędzy poszczególnych asesorów według kryterium resortowego. Posiedzenia komisji gminnej są, w przeciwieństwie do sesji rady, niejawne. Obradom przewodniczy syndyk. Sposób podejmowania uchwał nie jest ściśle określony prawem, mogą one być podejmowane również w formie obiegowej lub przez telefon. Dla podjęcia uchwały przez komisję gminną wymagana jest większość ponad 50% stałego składu komisji.

Źródło: Bogdan Dolnicki: "Samorząd terytorialny. Zagadnienia ustrojowe", Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, 1999

I. Wprowadzenie

Zakończona szczytem nicejskim w grudniu 2000 r. Konferencja Międzyrządowa przyjęła Akt końcowy, w którym znalazła się m.in. deklaracja nr 23 w sprawie przyszłości Unii Europejskiej. W dokumencie tym czytamy, iż w 2004 r. ma odbyć się nowa Konferencja Międzyrządowa, której tematem ma być m.in. sprawa ustalenia i utrzymania, w zgodzie z zasadą subsydiarności, dokładniejszego podziału kompetencji między Unię Europejską a państwa członkowskie. Rok później zagadnienie podziału kompetencji znalazło się również wśród podstawowych problemów objętych Deklaracją Rada Europejskiej z Laeken w sprawie przyszłości Unii Europejskiej stanowiących wstępną podstawę dla działania Konwentu przygotowującego Konferencję Międzyrządową 2004 r. W Deklaracji tej czytamy, iż z uwagi na oczekiwania obywateli, na które Unia nie zawsze odpowiada oraz wrażenie, że czasami jest ona aktywna w dziedzinach, w których nie jest to konieczne niezbędne jest wyjaśnienie podziału kompetencji między Unię a jej członków, jego uproszczenie w świetle nowych wyzwań, którym Unia musi stawić czoła.

Uznając wagę problemu dla przyszłości Unii Europejskiej, rozważania jego dotyczące można ułożyć według następującego schematu:

(1) krótkie uzasadnienie znaczenia zagadnienia podziału kompetencji;

(2) określenie źródeł informacji o podziale kompetencji;

(3) charakterystyka podstawy kompetencji wspólnotowych i różnych podziałów kompetencji;

(4) charakterystyka węzłowych dylematów dotyczących podziału kompetencji oraz próba znalezienia rozwiązań ich dotyczących.

0x01 graphic

II. Znaczenie zagadnienia

Kwestia podziału kompetencji między Wspólnoty Europejskie a państwa członkowskie jest trwałym wyzwaniem o fundamentalnym znaczeniu w procesie integracyjnym. Dyskusje odnoszące się do niej toczą się od początku powstania Wspólnot. Ulegają intensyfikacji przy okazji każdej kolejnej konferencji międzyrządowej prowadzącej do uzupełniania lub zmian traktatów założycielskich będąc odzwierciedleniem różnych, często sprzecznych dążeń wyrażanych wewnątrz procesu integracyjnego. Wiele sporów wywołują również orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości (wyroki i opinie) wydawane co prawda w konkretnych sprawach, lecz często dotykające natury i zakresu kompetencji wspólnotowych. Te dyskusje i spory dowodzą, że do problemu podziału kompetencji przywiązywane jest poważne znaczenie. Powstaje zatem pytanie, z czego wynika waga zagadnienia podziału kompetencji.

Odpowiedź na to pytanie może być formułowana na dwóch płaszczyznach: generalnej i konkretnej. W płaszczyźnie generalnej widać, że zagadnienie podziału kompetencji jest uwikłane politycznie i filozoficznie. Wiąże się ono z pytaniem o istotę państwa uczestniczącego w procesie integracyjnym i poprzez nie o istotę współczesnej społeczności międzynarodowej. Palącą kwestią jest tutaj suwerenność państwa: czy państwo zachowuje ją w ramach integracji, czy dzieli się z organizacją integracyjną, czy wręcz traci ją na rzecz takiej organizacji i czy eo ipso ona staje się suwerenna. Dalszym problemem jest to, kto kieruje procesem integracyjnym: państwa członkowskie czy sama organizacja, usamodzielniona w stosunku do swych założycieli. Problematyka podziału kompetencji ujawnia się także w kontekście rozważań futurystycznych: w jakim kierunku zmierza Unia Europejska: czy ma być Europą federalną (Stanami Zjednoczonymi Europy, Ojczyzną europejską), czy raczej Europą państw narodowych (Europą ojczyzn), jaką rolę mają odgrywać w takiej Europie struktury regionalne i lokalne. Te ogólne dylematy znajdują odzwierciedlenie w ogólnych, traktatowych (konstytucyjnych) zasadach działania organizacji integracyjnej lub w ich braku.

W płaszczyźnie konkretnej zagadnienie podziału kompetencji widoczne jest z innej strony. Nie chodzi tu o rozważania ogólne, lecz o precyzyjne rozgraniczenie tego, co mogą robić Wspólnoty (instytucje działające w ich imieniu) i państwa członkowskie (ich organy). Spory dotyczą tego w jakich dziedzinach, w jakim stopniu i zakresie oraz w jaki sposób mogą działać (jakich instrumentów mogą używać) Wspólnoty i/bądź państwa członkowskie. Istnieje tu problem należytego wyważenia interesów wspólnych i interesów indywidualnych państw i przełożenia tej swoistej równowagi na język norm kompetencyjnych, zastrzeżeń kompetencji narodowych, procedur prawodawczych i metod integracyjnych. Przypisanie kompetencji Wspólnotom powoduje upoważnienie ich do działania. To z kolei wiąże się z istnieniem norm kompetencyjnych, niekiedy konkurujących z sobą, innym razem stosowanych łącznie.

0x01 graphic

III. Źródła informacji o aktualnym stanie i tendencjach dotyczących podziału kompetencji

Informacje o aktualnym podziale kompetencji i niektórych tendencjach w tym zakresie można czerpać z różnorodnych źródeł, chociaż w różnym stopniu. Teoretycznie podstawowym źródłem powinny być traktaty założycielskie Unii lub Wspólnot Europejskich. Jednak Traktat o Unii Europejskiej w zasadzie milczy w tej materii, co w doktrynie odbierane jest jako przejaw specyficznej natury Unii Europejskiej jako organizacji zróżnicowanej wewnętrznie: zagadnienie podziału kompetencji odnoszone jest przede wszystkim do Wspólnot Europejskich (głównie Wspólnoty Europejskiej), a pomijane w kontekście tzw. II i III filara Unii Europejskiej. Dopiero w związku z przygotowaniami do Konferencji Międzyrządowej roku 2004 mówi się niekiedy o podziale kompetencji między Unię a państwa członkowskie, jakkolwiek nie jest jasne, czy jest to uzasadnione (zob. też pkt V). Z kolei w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską stosunkowo niewiele przepisów dotyczy podziału kompetencji. W szczególności należy tu wskazać art. 5 [d. art. 3 b] (wprowadzony dopiero Traktatem z Maastricht), który w trzech kolejnych ustępach mówi o zasadzie działania Wspólnoty, zasadzie pomocniczości i zasadzie proporcjonalności. W kontekście zasady subsydiarności ujawniono rozróżnienie kompetencji wyłącznych i niewyłącznych. Ponadto, szereg szczegółowych norm traktatowych dotyka wyraźnie problematyki podziału kompetencji między Wspólnotę Europejską a państwa członkowskie oraz ich natury. Należą do nich m.in. art. 11 [d. art. 5 a] § 1 lit a) i d) (obowiązek poszanowania kompetencji wyłącznych Wspólnoty w kontekście zasady ściślejszej [wzmocnionej] współpracy), art. 13 [d. art. 6 a] (kompetencja do ustanawiania zakazu dyskryminacji w innych zakresach niż przynależność państwowa), art. 308 [d. art. 235] (kompetencje uzupełniające Wspólnoty Europejskiej). Niekiedy przepisy są mniej dosłowne, chociaż w praktyce najczęściej odnoszą się do zastrzeżenia kompetencji państw członkowskich. Przykładem mogą być art. 64 [d. art. 73 l] § 1 (wyłączne prawo państw do utrzymania porządku publicznego i ochrony bezpieczeństwa publicznego w sferze wiz, azylu, imigracji i innych polityk związanych ze swobodnym przepływem osób (zob. też art. 33 [d. art. K.5] TUE) czy art. 135 [d. art. 116] TWE (współpraca administracji celnych - zastrzeżenie kompetencji karnej i sądowej państw członkowskich).

Źródłem wspomagającym lekturę traktatów założycielskich pod kątem podziału kompetencji mogą być niekiedy również protokoły dodatkowe (np. amsterdamski Protokół w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności), jak również deklaracje Konferencji zawarte aktach końcowych Konferencji Międzyrządowych (np. deklaracje nr 43 dotycząca zasady pomocniczości, nr 4 dotycząca nieprzekazania kompetencji w Traktacie o Unii Europejskiej w odniesieniu do zawierania umów międzynarodowych w II i III filarze).

Innym źródłem informacji jest orzecznictwo sądów wspólnotowych, a w szczególności Trybunału Sprawiedliwości. Cenne są przy tym zarówno wyroki w konkretnych sprawach, jak również opinie dotyczące zawierania umów międzynarodowych. Te pierwsze w uzasadnieniach zawierają doprecyzowanie niejednoznacznych postanowień traktatowych. Dotyczą one zarówno kompetencji wewnętrznych, jak też zewnętrznych Wspólnoty. Opinie odnoszą się do kompetencji zewnętrznych, chociaż stwierdzenia w nich zawarte niekiedy mogą być uogólniane.

Wartościowe są także deklaracje dołączane przez Wspólnoty Europejskie przy okazji zawierania niektórych umów międzynarodowych (tzw. umów mieszanych). W deklaracjach tych Wspólnoty zmuszone są szczegółowo oznajmić, które z materii ujętych w umowie i w jakim stopniu należą do Wspólnot, a które do państw członkowskich. Takie deklaracje Wspólnota Europejska składała przy okazji związania się np. Konwencją prawa morza z 1982 r., czy Konwencją o różnorodności biologicznej z 1992 r.

Wreszcie źródłem informacji o naturze i podziale kompetencji mogą być dokumenty formalnie niewiążące. Dobrym przykładem są tutaj Komunikat z 1992 r. na temat zasady pomocniczości, w którym Komisja stara się określić zakres kompetencji niepodlegających tej zasadzie, a więc kompetencji wyłącznych. Innym przykładem są Konkluzje edynburskie z 1992 r., w których Rada Europejska (w przypisie) wymieniła dziedziny objęte jej zdaniem zasadą subsydiarności.

Na tle rozważań o źródłach informacji o podziale kompetencji należy poczynić jeszcze jedną, ważną uwagę. Spostrzec bowiem trzeba, że z aktów prawnych i z orzecznictwa wynikają jedynie pewne ogólne i niedoskonałe wskazówki co do podziału kompetencji. Trochę więcej danych można czerpać z dokumentów prawnie niewiążących, lecz ranga rozróżnień tam dokonanych może być łatwo kwestionowana. W następstwie tego znaczącą rolę odgrywa doktryna, która porządkuje i systematyzuje postanowienia traktatowe, innych aktów oraz wypowiedzi orzecznicze. Tutaj pojawia się jednak subtelny problem odróżnienia tego, co jest elementem obowiązującego prawa lub jego wiążącą interpretacją od doktrynalnej (subiektywnej) wykładni prawa. Tymczasem ta ostatnia zdaje się dominować w omawianej dziedzinie.

0x01 graphic

IV. Podziały kompetencji między UE/WE a państwa członkowskie

1. Uwagi terminologiczne

W doktrynie próbuje się niekiedy dokonać rozróżnienia między kompetencjami (fr. compétence; ang. competence) a uprawnieniami (fr. pouvoirs; ang. powers) Wspólnoty. Kryterium dyferencjacji nie jest przy tym rozumiane jednolicie. Rozróżnienie to nie ma jednak jasnych podstaw traktatowych, a wymienione terminy nie są używane konsekwentnie. W rezultacie m.zd. można posługiwać się tymi terminami zamiennie, chociaż zwyczajowo staram się mówić o kompetencjach w odniesieniu do organizacji jako takiej i do państw, natomiast uprawnieniami w odniesieniu do instytucji (zob. art. 7 [d. art. 4] § 1 ust. ostatni], nawiązując w ten sposób do znanego w doktrynie horyzontalnego (między państwa a Wspólnoty) i wertykalnego (między instytucje - zob. art. 7 [d. art. 4] § 1 ust. ostatni] podziału władzy w Unii Europejskiej/Wspólnocie Europejskiej.

Innym problemem jest zrównywanie pojęcia zadań (fr. missions; ang. missions) i kompetencji Wspólnoty. Pojawiło się ono także w wystąpieniu przewodniczącego Konwentu, V. Giscard-d'Estaing. W tym względzie warto zauważyć, że zadania są wprawdzie kojarzone z kompetencjami (chociaż o różnym natężeniu), lecz nie mogą być z nimi utożsamiane. Teoretycznie możliwa jest bowiem sytuacja, kiedy Wspólnota ma przypisane pewne zadania, lecz nie powiązano z nimi kompetencji bądź powiązano kompetencje niewystarczające. Ponadto, o ile zadania mogą być odnalezione w podstawowym zakresie w art. 2-4 TWE, o tyle kompetencje są ustalone w konkretnych normach kompetencyjnych, w których prócz upoważnienia do działania określona zostaje procedura działania, a niekiedy także dopuszczalne instrumenty działania.

2. Podstawa kompetencji Wspólnot Europejskich

Przepisem, który obecnie stanowi podstawę kompetencyjną Wspólnoty Europejskiej jest art. 5 [d. 3 b] ust. 1 TWE. Przepis ten stanowi, iż Wspólnota działa w granicach kompetencji jej powierzonych i celów oznaczonych w Traktacie. Postanowienie to, jak zresztą pozostałe postanowienia traktatowe, nie odnoszą się do zagadnienia suwerenności ani państw członkowskich, ani Wspólnoty Europejskiej. Tym niemniej Trybunał Sprawiedliwości w swym dawniejszym (sprzed Maastricht), jak i nowym orzecznictwie mówi (co prawda niezbyt często) o ograniczeniu (trwałym) przez państwa praw suwerennych na rzecz Wspólnoty Europejskiej (transferze uprawnień), co pozwoliło jej stworzyć wspólnotowy porządek prawny (wyroki wstępne z lat 60tych i 70tych w sprawach Van Gend, Costa, Komisja przeciwko Włochom i przeciwko Francji, opinia dotycząca Umowy o EOG nr 1/91). Nie można jednak interpretować ograniczenia praw suwerennych (suwerenności) jako utraty suwerenności przez państwa, lecz raczej jako zgodę na wykonywanie kompetencji państwowych przez Wspólnotę w zakresie oznaczonym traktatem lub jako zgodę na wykonywanie kompetencji państwowych w oznaczonym traktatem sposób.

Zasada kompetencji powierzonych uświadamia, że kompetencje Wspólnoty nie są pierwotne, lecz są pochodną woli państw. Jest też wyrazem znanej z ogólnego prawa międzynarodowego zasady kompetencji szczegółowych organizacji międzynarodowych, która oznacza, że organizacje w przeciwieństwie do państw nie mają kompetencji pełnych czy choćby domniemanych. Ich kompetencje zawsze pozostają szczegółowe, każde działanie musi znaleźć uzasadnienie w szczegółowych normach upoważniających organizację do działania. Jednakże w przypadku Wspólnoty Europejskiej praktyka orzecznicza jest ekspansywna. Kompetencje dla Wspólnoty (głównie w sferze międzynarodowej) były w przeszłości wywodzone zwłaszcza z celów i funkcji organizacji oraz jej zdolności do stanowienia norm jednolitych lub harmonizujących prawo krajowe w pełni (tj. art. 95 [d. art. 100 a] i art. 308 [d. art. 235] podsumowanie orzecznictwa zawiera opinia Trybunału Sprawiedliwości nr 1/94 dotycząca WTO). Ostatnio jednak Trybunał przyznał, że Wspólnota nie może przypisywać sobie kompetencji (konkretnie: rozszerzać zakresu kompetencji na mocy art. 308 [d. art. 235]), lecz musi działać w ogólnych ramach traktatowych, a w szczególności tych, które określają zadania i działania Wspólnoty (opinia nr 2/94 dotycząca możliwości przystąpienia do Europejskiej konwencji praw człowieka).

3. Charakterystyka kompetencji Wspólnot Europejskich

W dokumencie sekretariatu Konwentu (CONV 17/02) na temat opisu aktualnego systemu delimitacji kompetencji między Unię Europejską a państwa członkowskie dokonano następującego rozróżnienia: 1) kompetencje legislacyjne, a w ich ramach jako kompetencje Wspólnoty kompetencje wyłączne, kompetencje konkurencyjne lub dzielone, kompetencje komplementarne oraz kompetencje państw członkowskich; 2) kompetencje nielegislacyjne lub wykonawcze. Kompetencje legislacyjne wiążą się z władzą stanowienia tekstów legislacyjnych lub tworzenia obowiązków prawnych przez instytucje Wspólnoty na podstawie prawa pierwotnego. Przy tym kompetencje wyłączne Wspólnoty pozbawiają w zasadzie państwa członkowskie możliwości działania, kompetencje konkurencyjne pozwalają państwom działać dopóty, dopóki Wspólnota nie podejmie działania, a kompetencje komplementarne wiążą się z uzupełnianiem, wspieraniem działań państw członkowskich bądź z przyjmowaniem środków zachęcających lub koordynacyjnych. Kompetencje państwa członkowskiego występują wówczas, gdy traktat zakazuje działania Wspólnocie bądź jest ono nieprzewidziane w traktacie (brak upoważnienia). Z kolei kompetencje nielegislacyjne kojarzone są zarówno ze stanowieniem prawa wykonawczego, jak i z wydawaniem aktów stosowania prawa. Z każdą z tych kategorii kompetencji połączono przykłady dziedzin traktatowych, do których mają one zastosowanie.

W kontekście tego podziału zdawać sobie trzeba sprawę, że poza nielicznymi przypadkami orzecznictwo nie zna podziału na kompetencje konkurencyjne i komplementarne (zob. wyrok Komisja przeciwko Radzie z 1971 r., tzw. sprawa ERTA, opinia Trybunału Sprawiedliwości nr 1/75; w obydwu przypadkach mowa o zewnętrznych kompetencjach konkurencyjnych w innym znaczeniu niż powołane w dokumencie). Tym bardziej jest on nieznany prawu pierwotnemu. Podział dokonany w dokumencie Konwentu ma zatem charakter doktrynalny, chociaż pojawiał się w niektórych oficjalnych dokumentach instytucjonalnych (raport Komisji z 1975 r. o Unii Europejskiej, projekty Parlamentu Europejskiego związane z ustanowieniem Unii Europejskiej lub uchwaleniem konstytucji europejskiej). Na odmianę Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską zna kompetencje niewyłączne, do których każe stosować zasadę subsydiarności (zasada proporcjonalności, którą autorzy dokumentu Konwentu odnoszą także do tych kompetencji ma jednak zastosowanie do wszelkich kompetencji Wspólnoty, co wynika zarówno z wydzielenia jej do ust. 3 art. 5 [d. art. 3 b], jak też z jej literalnego brzmienia - ang. any action by the Community; fr. l'action de la Communauté. Nie zmienia tego faktu ujęcie jej łącznie z zasadą pomocniczości w jednym protokole dodatkowym). Przez takie kompetencje należy, jak się wydaje rozumieć wszystkie kompetencje, które nie mają charakteru wyłącznego, co podważa w pewnym stopniu zasadność podziału dziedzin dokonanego w dokumencie Konwentu.

W moim przekonaniu charakterystyka podziału kompetencji może być bardziej wszechstronna i uwzględniać różne aspekty funkcjonowania Wspólnoty. Na wstępie można odnotować, że zagadnienie podziału kompetencji między Wspólnoty Europejskie a państwa członkowskie jest wyrazem zewnętrznego postrzegania kompetencji Wspólnoty. W świetle tej perspektywy można rozróżnić w pewnym uproszczeniu po prostu kompetencje Wspólnoty i kompetencje państw członkowskich. Na kompetencje Wspólnoty można jednak również patrzeć od wewnątrz, co pozwala dostrzec ich zróżnicowaną naturę i poniekąd wtórnie odnieść się do zagadnienia podziału kompetencji między Wspólnoty a ich członków, umożliwiając dodatkową ich dywersyfikację.

Tak też stosując kryterium sfery działania Wspólnoty można łatwo rozróżnić kompetencje wewnętrzne i zewnętrzne Wspólnoty. Kompetencje zewnętrzne nie muszą przy tym wiązać się tylko ze zdolnością do zawierania umów (czasami taka zdolność bywa wyłączana lub zastrzegana dla państw członkowskich - zob. art. 111 [d. art. 109] § 5 dot. Unii Gospodarczej i Monetarnej, a także nowelizowany Traktatem nicejskim art. 133 [113] § 6 dot. wspólnej polityki handlowej), ale także z kompetencją do stanowienia aktów wewnętrznych mających skutki zewnętrzne (np. rozporządzeń dotyczących ochrony przed dumpingiem czy importem subsydiowanym, zewnętrznej taryfy celnej, polityki imigracyjnej). Rozróżnienie to, chociaż nie precyzuje podziału kompetencji, to jednak porządkuje wiedzę o kompetencjach Wspólnoty i aktualizuje pytanie, czy takie same kryteria podziału kompetencji obowiązują w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych Wspólnot.

Innym podziałem jest podział na kompetencje prawodawcze, wykonawcze i sądownicze. W następstwie powierzenia kompetencji przez państwa członkowskie Wspólnota uzyskała głównie kompetencje prawodawcze, a także kompetencje do ich kontroli zachowań adresatów aktów instytucjonalnych. Kompetencje wykonawcze i sądownicze w dużym stopniu pozostały przy państwach członkowskich. Więcej, obecnie widoczna jest tendencja do przekazywania zachowywanych kompetencji wykonawczych (Wspólnota jednak ma niewielki aparat wykonawczy) i kontrolnych na organy krajowe (ujawnia się to w dziedzinie prawa konkurencji, ale także np. prawa celnego, podatków). W zakresie egzekwowania prawa Wspólnota zdana jest zupełnie na państwa członkowskie.

Możliwym podziałem jest też podział kompetencji Wspólnoty ze względu na ich charakter jest podział na kompetencje regulacyjne, kompetencje wykonawcze, kompetencje stymulacyjne i kompetencje kontrolne. Te pierwsze wiążą się ze stanowieniem prawa zarówno w postaci ujednoliconej (rozporządzenia), jak i harmonizacyjnej (dyrektywy). Kompetencje wykonawcze mogą być kojarzone z władzą stosowania prawa (decyzje, orzeczenia). Kompetencje stymulacyjne oznaczają kompetencje do wspomagania państw, pobudzania lub koordynowania ich działalności. Kompetencje kontrolne zaś pozwalają Wspólnocie weryfikować postępowanie adresatów prawa wspólnotowego.

Z punktu widzenia sposobu przekazania kompetencji można wyróżniać kompetencje wyraźne, dorozumiane i uzupełniające Wspólnoty. Te pierwsze są jednoznacznie przyznane Wspólnocie. Kompetencje dorozumiane wynikają głównie z celów Wspólnoty i kompetencji prawodawczych. Muszą one mieścić się w granicach wyznaczonych celami i zadaniami traktatowymi. Kompetencje uzupełniające mogą być uruchamiane z kolei wówczas, gdy nie ma ani kompetencji wyraźnych, ani dorozumianych, a osiągnięcie celów Wspólnoty wymaga działania. Są one ściśle skojarzone ze sprawnym działaniem wspólnego rynku.

0x01 graphic

V. Problemy do rozważenia

1. Jakie ogólne zasady podziału kompetencji można stworzyć? Jak rozróżniać poszczególne rodzaje kompetencji UE/WE i jakie są skutki podziałów?

W obecnym stanie prawnym mamy w zasadzie tylko jedną ogólną traktatową zasadę dotyczącą podziału kompetencji między Wspólnotę Europejską a państwa członkowskie, tj. zasadę kompetencji powierzonych. Powstaje zatem pytanie, czy i jakie zasady ogólne w tej materii wprowadzać do Traktatu. Pozytywna odpowiedź na pierwszy człon pytania zdaje się wynikać z Deklaracji z Laeken, w której kładzie się nacisk na wyjaśnienie kryteriów i zasad podziału kompetencji. Co do tej kwestii jest chyba zgoda powszechna. Pozostaje zatem ustalenie jakie zasady należałoby włączyć do Traktatu.

Pierwszą sprawą jest wyjaśnienie kogo podział kompetencji dotyczy (Wspólnoty czy także Unii Europejskiej), a zatem jest to również pytanie, gdzie klauzula podziału kompetencji powinna się znaleźć (w Traktacie o Unii Europejskiej czy w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską). Straciłoby to znaczenie tylko w razie połączenia Unii i Wspólnoty i ustalenie jednolitego tekstu traktatu, co jest mało realne. W moim przekonaniu kwestia podziału kompetencji dotyczy przede wszystkim Wspólnoty Europejskiej. Nie bez powodu zasada kompetencji powierzonych została ujęta w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, a nie w Traktacie o Unii Europejskiej. Powierzenie kompetencji Wspólnocie stanowi też uzasadnienie istnienia specyficznego porządku prawnego, który jest charakterystyczny jedynie dla filaru I. Natomiast cała filozofia II filaru, a poniekąd także III filaru (można uznać, że znajdują się tutaj pewne elementy zbliżające porządek prawny tego filara do prawa wspólnotowego, chociaż nadal dominują elementy międzyrządowe) wiąże się z tym, iż mają one charakter międzyrządowy (w zasadzie obca jest im tzw. metoda wspólnotowa. Biała księga Komisji Europejskiej nt. European Governance charakteryzuje tę metodę następująco: 1) Komisja Europejska ma prawo inicjatywy prawodawczej, która pełni funkcję wykonawczą, strażnika traktatów i reprezentanta Wspólnot Europejskich w stosunkach międzynarodowych; 2) władza stanowienia aktów legislacyjnych i budżetowych należy do Rady Unii Europejskiej i Parlamentu Europejskiego, a efektywność tej działalności zapewnia głosowanie większością kwalifikowaną głosów w Radzie; władza wykonawcza należy do Komisji i organów krajowych; 3) Trybunał Sprawiedliwości jest gwarantem poszanowania prawa), a zatem nie ma problemu powierzenia kompetencji Unii w tych zakresach, tym samym nie ma problemu podziału kompetencji między Unię a państwa członkowskie. Nie zmienia tego faktu to, iż Rada Unii Europejskiej może przyjmować pewne akty wiążące w filarach pozawspólnotowych.

W tym kontekście podnosi się niekiedy także, że podział kompetencji powinien działać na trzech szczeblach: europejskim, narodowym i regionalnym/lokalnym. Zwolennikiem takiego patrzenia na podział kompetencji z naturalnych względów jest Komitet Regionów. Byłbym jednak zdecydowanie przeciwny takiej perspektywie, gdyż prowadziłaby ona do osłabienia roli władz centralnych w warunkach, gdy są one odpowiedzialne generalnie za działanie prawa wspólnotowego i prawa II i III filarów w państwie i mogłoby prowadzić do tendencji odśrodkowych w samych państwach członkowskich. W rezultacie zachwiana zostałaby podstawowa zasada integracji, jaką jest budowanie jedności w warunkach stabilności i pokoju. Czym innym jest natomiast ułożenie stosunków między krajowymi władzami centralnymi i lokalnymi, które powinno pozostać materią krajową).

Dalszą kwestią jest to, jak precyzyjniej ustalić podział kompetencji. Możliwe są tu w zasadzie dwa stanowiska: 1) przez określenie kryteriów podziału i rodzajów kompetencji; 2) przez wyliczenie kompetencji Wspólnoty i państw członkowskich oraz określenie ich charakteru. Pierwsza możliwość jest zdecydowanie bardziej operatywna, chociaż dająca mniejszą jasność podziału. Jej słabą stroną jest też to, że trudno jest w istocie ustalić konkretne, niesporne kryterium podziału kompetencji. W drugim przypadku z kolei teoretycznie taka wyrazistość podziału byłaby większa, bo wiązałaby się z utworzeniem zestawu (katalogu) poszczególnych kompetencji. Katalog taki jednak byłoby szalenie trudno opracować, ponieważ charakter kompetencji często różni się wewnątrz poszczególnych dziedzin traktatowych, czego dowodzą choćby deklaracje kompetencyjne dołączane do traktatów mieszanych zawieranych przez Wspólnoty Europejskie.

Moim zdaniem zasady dotyczące podziału kompetencji powinny spełniać trzy kryteria:

a. jasności (musi względnie precyzyjnie odgraniczać nie tylko kompetencje Wspólnoty i państw, ale także poszczególne kategorie kompetencji Wspólnoty);
b. elastyczności (podział nie może blokować działania Wspólnoty w nieuzasadniony sposób);
c. efektywności (podział musi zapewniać osiąganie celów wspólnotowych, a więc mieć charakter służebny w stosunku do realizowanego dzieła integracyjnego, a nie być celem w sobie).


W tych warunkach uważam za celowe utrzymanie podziału na kompetencje wyłączne i niewyłączne Wspólnoty wraz z doprecyzowaniem (korzystając zwłaszcza z dotychczasowego dorobku orzeczniczego), że:

a. objęcie konkretnej dziedziny kompetencją wyłączną oznacza, że państwo członkowskie zostaje pozbawione możliwości samodzielnego działania w tej dziedzinie. Kompetencje takie powinny stanowić wyjątek (muszą mieć wyraźną podstawę prawną) i muszą być wykonywane w poszanowaniu zasady proporcjonalności; zarazem istnienie wyłącznych kompetencji wewnętrznych powinno powodować, w braku odmiennych postanowień traktatowych, istnienie wyłącznych kompetencji zewnętrznych;
b. kompetencje niewyłączne powinny nadal stanowić zasadę i do nich powinna mieć zastosowanie zasada subsydiarności; natura takich kompetencji powinna też wykluczać przejęcie władzy przez Wspólnotę nad dziedzinami nimi objętymi i działanie zamiast państw. Kompetencje niewyłączne dotyczyłyby dziedzin, gdzie Wspólnota nie może ustanawiać reguł jednolitych lub dokonywać harmonizacji całkowitej, a zatem, że może uregulować określoną kwestię tylko częściowo bądź wspólnie z państwami członkowskimi; kompetencje niewyłączne powinny dotyczyć także tych dziedzin, w których aktywność Wspólnoty jest ograniczona do stymulacji czy koordynacji działań państw członkowskich;
c. generalnie kompetencje Wspólnoty powinny być interpretowane zwężająco, jakkolwiek w poszanowaniu jej celów i z uwzględnieniem zadań przed nią postawionych. W szczególności nie wolno domniemywać kompetencji dla Wspólnoty i nie powinny one wykraczać poza postanowienia traktatowe, zwłaszcza definiujące cele i zadania Wspólnoty.


Ewentualnie z takim podziałem mogłaby korespondować ogólna kierunkowa lista dziedzin objętych kompetencjami wyłącznymi i niewyłącznymi Wspólnoty, która wskazywałaby zakres kompetencji wspólnotowych i państwowych. Odstępstwo od ustalenia, że np. ochrona środowiska podlega kierunkowo kompetencji niewyłącznej musiałoby zostać udowodnione przez tego, kto wywodzi korzyści.

Czy w Traktacie należałoby też umieścić jakieś przepisy dotyczące poszanowania i wykonywania kompetencji narodowych przez państwa członkowskie? Moim zdaniem, tak. Korespondowałoby to zresztą z Deklaracją z Laeken, w której czytamy, iż w reformie nie chodzi bynajmniej o stworzenie super-państwa europejskiego, lecz o znalezienie konkretnych rozwiązań konkretnych problemów. Można by było zatem wprowadzić przepis, iż wszelkie kompetencje, które nie są powierzone Wspólnocie należą do państw członkowskich (domniemanie kompetencji państw). Jest to teoretycznie (biorąc pod uwagę podstawę kompetencji Wspólnoty) oczywiste, jednakże uwzględniając praktykę Trybunału Sprawiedliwości uważam, że wprowadzenie takiej klauzuli jest potrzebne.

Jednocześnie możliwe jest wprowadzenie postanowienia, według którego nawet w dziedzinach objętych kompetencją narodową państwa członkowskie muszą przestrzegać następujących zasad:

a. zakazu dyskryminacji ze względu na przynależność państwową;
b. proporcjonalności;
c. poszanowania korzyści wynikających z wolności podstawowych rynku wewnętrznego oraz reguł konkurencji.


Kwestią generalną jest także to, czy podział kompetencji ma być stabilny raz na zawsze czy ewoluujący. Moim zdaniem nie można wykluczyć ewoluowania kompetencji (w obydwie strony: ku Wspólnocie i ku państwom członkowskim). Więcej, wykluczenie takie byłoby ze szkodą dla państw i procesu integracyjnego. Uważam jednak, że klauzula ewolucyjna w tym zakresie powinna postanawiać, że zmiana zakresu lub charakteru kompetencji Wspólnoty dopuszczalna jest wyłącznie w ramach nowelizacji traktatowej (dużej lub małej - tzw. uwspólnotowienia dziedzin II, a zwłaszcza III filaru).

2. Na jakim poziomie jakie kompetencje są najlepiej wykonywane? Jak stosować zasadę pomocniczości?

Unia Europejska deklaruje, iż zamierza być jak najbliżej obywatela (art. 1 [d. art. A] ust. 2 TUE). W moim rozumieniu oznacza to, że przede wszystkim kompetencje wykonawcze i kontrolne powinny należeć do państw członkowskich: organów legislacyjnych, administracyjnych i sądowych, organów centralnych i lokalnych. Widoczna jest też tendencja ujawniona w Białej księdze na temat European Governance, iż należy zwłaszcza w proces implementacji angażować podmioty społeczeństwa obywatelskiego, także inne niż partnerzy społeczni (NGOs, stowarzyszenia zawodowe, organizacje samorządowe, kościoły). Trafny wydaje mi się również postulat tak wyrażony, aby poszerzyć zakres samoregulacji wspólnotowej, a tym samym, aby pomocniczość sprzyjała powściągliwości legislacyjnej także w tej płaszczyźnie. Komisja Europejska i sądy wspólnotowe powinny zachować natomiast władzę nadzoru nad wykonywaniem takich kompetencji.

Zasada pomocniczości, tak jak charakteryzuje ją protokół amsterdamski, opiera się na założeniu, że uaktywnienie działania Wspólnoty związane jest z jednoczesnym zaistnieniem trzech przesłanek:

1) transnarodowości materii regulowanej, która nie może być zadowalająco uregulowana przez same państwa członkowskie;

2) sprzeczności z traktatem lub nadmierne szkodzenie interesom państw członkowskich w związku z podjęciem działania przez te państwa lub z brakiem działania Wspólnoty;

3) oczywistości korzyści uzyskiwanych wskutek działania wspólnotowego w porównaniu z działaniem państw członkowskich.

Kryteria te, jakkolwiek niezbyt jasne, wypowiadają generalną regułę powściągliwości w działaniu Wspólnoty. Mam wątpliwości czy uda się je z powodzeniem doprecyzować bez uszczerbku dla koniecznej swobody inicjacyjnej Komisji Europejskiej. Opowiadam się zatem za pozostawieniem tej kwestii bez zmian. Natomiast w kontekście zasady pomocniczości i praktyki państw w III filarze i w sferze wiz, azylu, imigracji i innych polityk związanych ze swobodnym przepływem osób zastanawiałbym się, czy nie byłoby celowe wykorzystanie aktywności państw w kontekście inicjowania różnych rozwiązań prawnych, choćby w postaci pośredniej (vide art. 67 [d. art. 73 o] § 2 TWE).

4. Jakie nowe zadania i kompetencje należałoby przyznać UE/WE bądź jakich zadań i kompetencji należałoby ją pozbawić?

W warunkach, gdy tak wiele kompetencji powierzono już Wspólnocie rodzi się pytanie, czy istnieje potrzeba dodawania jej nowych zadań i kompetencji (wówczas jakich), czy też raczej istnieje konieczność tzw. denacjonalizacji niektórych kompetencji. Moim zdaniem, poza naturalnymi reformami implikowanymi poszerzeniem (np. reforma polityki rolnej, funduszy strukturalnych, budżetu) nie ma obecnie potrzeby zwracania państwom kompetencji, które zostały powierzone Wspólnocie, ani też osłabiania charakteru tych kompetencji. Natomiast w kilku materiach można by było sugerować uzupełnienie zakresu władzy wspólnotowej. Zaliczyłbym do nich:

a. kwestię regulacji monopoli usługowych;
b. stworzenia tytułu dotyczącego nowoczesnych technologii społeczeństwa informacyjnego;
c. stworzenia tytułu dotyczącego polityki audiowizualnej;
d. wprowadzenia przepisów pozwalających na harmonizację podstawowych zasad prawa kontraktowego w obrocie wspólnotowym bądź nawet wprowadzenia reguł jednolitych w tym zakresie, co pozwoliłoby także lepiej chronić konsumentów i słabsze podmioty w obrocie profesjonalnym;
e. wzmocnienia międzynarodowej współpracy gospodarczej (szeroko rozumianej polityki handlowej), bo ona głównie warunkuje postrzeganie Unii jako zwartej siły w stosunkach międzynarodowych (generalnie m.zd. potrzebna jest głębsza reforma podstaw prawnych stosunków zewnętrznych Wspólnoty);
f. umocnienia wymaga współpraca naukowa i badawczo-rozwojowa tak, aby dogonić Stany Zjednoczone i Japonię w zakresie postępu technicznego i wprowadzania jego efektów w życie;
g. istnieje potrzeba zwalczania przestępczości gospodarczej i mającej implikacje majątkowe, jeśli nie przez uwspólnotowienie pewnych zakresów działania, to przynajmniej przez reformę przepisów III filara (uaktywnienie harmonizacji czynów kryminalnych oraz poszerzenie zakresu kryminalizacji na niektóre czyny).


5. Jaka ma być rola art. 308 [d. art. 235] i art. 95 [d. art. 100 a] Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską?

Wskazane przepisy zawsze budziły sporo emocji, ponieważ wielu przedstawicieli doktryny uważa, że są one nadużywane. Już w ramach poprzednich konferencji międzyrządowych był zgłaszany postulat wykreślenia art. 308 [d. art. 235] z Traktatu. Zabieg taki jednak nie byłby zasadny. Mogą bowiem zdarzyć się przypadki, kiedy rzeczywiście do wykonania celów Wspólnoty nie ma jasnych podstaw prawnych (tak np. w przypadku koncentracji przedsiębiorstw czy europejskich form spółek). Zastanawiałbym się wszakże, czy nie byłoby sensowne przeniesienie go do przepisów ogólnych i powiązanie z sugerowanym podziałem kompetencji na wyraźne: wyłączne lub niewyłączne i kompetencje uzupełniające. Natomiast nie sądzę, aby w warunkach regulacji ogólnych reguł kompetencyjnych istniałaby potrzeba nowelizacji drugiego z wymienionych postanowień.

Uważam zarazem wszakże, że w traktacie powinien znaleźć się przepis, który nakazywałby powściągliwe korzystanie z wymienionych postanowień. Dotychczas bowiem Wspólnota nadmiernie ekspansywnie korzystała zwłaszcza z przepisów harmonizacyjnych, regulując niekiedy drobiazgowe zagadnienia. Wyjaśnienia wymaga także to, w jakich okolicznościach Wspólnota może wykorzystywać art. 308 [d. art. 235] do ustanawiania europejskich form prowadzenia działalności gospodarczej czy europejskich praw ochronnych w zakresie własności intelektualnej i jaki jest ich stosunek do zasady wyrażonej w art. 295 [d. art. 222], tj. zasady neutralności własnościowej Wspólnoty.

6. Kto i w jaki sposób ma dokonywać kontroli zachowania podziału kompetencji?

W moim przekonaniu najlepszymi strażnikami podziału kompetencji są same zainteresowane podmioty w granicach przewidzianym Traktatem. A zatem z jednej strony są nimi Komisja i sądy wspólnotowe, w wąskim zakresie także Rada Unii Europejskiej, a z drugiej państwa członkowskie. Korzystają one z dostatecznego zestawu środków prawnych (skargi sądowe). Zastanawiałbym się natomiast nad wzmocnieniem pozycji jednostki, zwłaszcza w stosunku do wykonywania kompetencji przez państwa członkowskie. Uważam, że wyobrażalne jest umożliwienie jednostkom składania skarg na państwa członkowskie (przynajmniej) działające w wykonaniu prawa wspólnotowego lub z jego naruszeniem do Sądu I Instancji po wyczerpaniu przez nie drogi krajowej na zbliżonych zasadach, jak w przypadku Europejskiej konwencji praw człowieka. Niewątpliwie taki zabieg przyczyniłby się również do umocnienia ochrony praw podstawowych jednostki.

Ad. 5 Władza ustawodawcza

Geneza Senatu sięga czasów obradującej u boku królów piastowskich rady królewskiej. Jej członkowie odgrywali pierwszoplanową rolę na zjazdach generalnych, zwoływanych przez króla głównie w celu uchwalenia podatków. Na zjazdy takie, stanowiące zalążek parlamentu (zwanego w Polsce sejmem), mógł przybyć każdy szlachcic. Sejm obradujący w 1493 roku, uważany za pierwszy Sejm ukształtowanego parlamentaryzmu polskiego, złożony był z trzech stanów: króla, Senatu i Izby Poselskiej. Izba Poselska i Senat w zasadzie obradowały osobno. W czasie trwania Sejmu spotykały się w sali senatorskiej, by uzgodnić uchwały, zwane konstytucjami. Senat pełnił ponadto funkcję rady królewskiej; senatorowie zbierali się poza sesjami sejmowymi, zwykle w niepełnym składzie, by doradzać królowi w sprawach wojny, polityki zagranicznej i projektów małżeńskich domu królewskiego. O ile posłowie Izby Poselskiej byli wybierani na sejmikach ziemskich przez szlachtę, to w skład Senatu wchodzili dożywotnio mianowani przez króla świeccy i kościelni dostojnicy królestwa.

W okresie rozbiorów Senat istniał w Księstwie Warszawskim (1807-1815) i w Królestwie Polskim (1815-1830) jako druga izba Sejmu, posiadającego zresztą ograniczone uprawnienia. Senatorowie byli mianowani przez panujących.
W konstytucji marcowej z 1921 roku, pierwszej konstytucji państwa odrodzonego po długim okresie zaborów, przyjęto dawną zasadę stanowienia prawa przez dwie izby - Sejm i Senat. W okresie dwudziestolecia międzywojennego Senat wybierany był pięciokrotnie. Ostatnie posiedzenie Senatu II Rzeczypospolitej odbyło się 2 września 1939 roku, już po wykroczeniu armii niemieckiej do Polski.
Po wojnie, w PRL, parlament był jednoizbowy. Senat, druga izba parlamentu, został zniesiony na podstawie sfałszowanych wyników referendum przeprowadzonego 30 czerwca 1946 r. Pierwsze z trzech pytań referendum brzmiało: "Czy jesteś za zniesieniem Senatu". Według oficjalnych wyników, "tak" na to pytanie odpowiedziało 68,2% osób. Historycy szacują, że w rzeczywistości przeciwko zniesieniu Senatu było 80% głosujących.

W roku 1989, w wyniku porozumień zawartych przy "okrągłym stole" przywrócono Senat. Siódmego kwietnia 1989 r., dwa dni po podpisaniu porozumień "okrągłego stołu", Sejm uchwalił nowelizację konstytucji, która objęła naczelne organy państwowe, ustaliła kompetencje Izby Wyższej Parlamentu i sposób wyboru senatorów.
Wybory do Senatu, które odbyły się 4 czerwca 1989 r., były pierwszymi po wojnie całkowicie wolnymi wyborami. Do Sejmu odbyły się wówczas wybory tzw. kontraktowe - tylko o 35% mandatów mogli się swobodnie ubiegać kandydaci zgłoszeni przez grupy obywateli. Pozostałe 75% mandatów zostało z góry rozdzielone między PZPR, stronnictwa sojusznicze i inne ugrupowania rządowe.
Wybory okazały się wielkim zwycięstwem "Solidarności". Do Senatu weszło 99 osób rekomendowanych przez Komitety Obywatelskie "Solidarność". Także w Sejmie przysługujące jej 35% mandatów zdobyła ówczesna strona opozycyjna.
4 lipca 1989 r., otwierając pierwsze posiedzenie odrodzonego Senatu, marszałek senior Stanisław Stomma powiedział:
My, jako naród i państwo średniej wielkości, zależni jesteśmy od faktów, na które nie mamy żadnego wpływu; od gry supermocarstw i układów gospodarczych bardzo twardych, a wiążących. Pomimo to niemała część losów jest w naszym ręku, zależy od nas. I koniec końców my jesteśmy budowniczymi polskiego jutra.

Pokolenia przyszłe będą miały prawo sądzić nas wyjątkowo surowo, bo w naszej trudnej roli dziejowej i złej sytuacji geopolitycznej otrzymaliśmy tym razem wyjątkową szansę: możliwość uporządkowania spraw narodowych na własną modłę i umocnienia naszego wspólnego domu.
Otwieram pierwsze posiedzenie nowego polskiego Senatu.
Marszałek I kadencji Andrzej Stelmachowski po wyborze na tę funkcję powiedział:
Senat został zrodzony, a raczej odrodzony z wielkiego ruchu solidarnościowego; związane są z nim wielkie nadzieje. Obyśmy im sprostali. Obyśmy nigdy nie zapomnieli o naszej służebnej roli wobec narodu, wobec Polski.
Tak bardzo bym pragnąłbyśmy mogli przyczynić się do budowy Polski w pełni niepodległej, a jednocześnie przyjaznej wszystkim sąsiadom, zasobnej - ale i realizującej zasady sprawiedliwości społecznej, energicznie rządzonej, ale jednocześnie zapewniającej wolności obywatelskie. Polski, w której uśmiech przyjazny zacierać będzie smutek i łzy.

W Polsce, zgodnie z art. 95 ust.1 konstytucji, władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat. Obie te izby parlamentu, jeśli obradują razem, mają status Zgromadzenia Narodowego. Zgromadzenie Narodowe uchwala konstytucję, odbiera przysięgę od nowo wybranego Prezydenta i podejmuje uchwałę o postawieniu Prezydenta przed Trybunałem Stanu.

Sejm składa się z 460 posłów, zaś Senat - ze 100 senatorów.

Kadencja tych organów trwa 4 lata. Zaczyna się w dniu pierwszego posiedzenia nowo wybranego Sejmu i trwa do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji.


Sejm może skrócić swoją kadencję uchwałą podjętą większością, co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby posłów. Skrócenie kadencji Sejmu jest równoznaczne ze skróceniem kadencji Senatu. Ponadto ustawowa kadencja parlamentu może być skrócona przez Prezydenta, po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu i Senatu, w przypadkach określonych w konstytucji. Będzie tak np. w sytuacji, gdy nie doszło do wybrania nowej Rady Ministrów w trybie konstytucyjnym.

Sejm składa się z posłów, wybieranych w wyborach:
- powszechnych,
- równych,
- bezpośrednich,
- proporcjonalnych,
- w głosowaniu tajnym.

Senatorowie są wybierani w wyborach:
- powszechnych,
- bezpośrednich
- w głosowaniu tajnym.

Bierne prawo wyborcze do Sejmu, czyli prawo bycia wybranym na posła ma każdy obywatel polski mający prawo wybierania, (czyli mający czynne prawo wyborcze), który najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat. W przypadku senatorów granica wieku jest surowsza i wynosi 30 lat. Wynika to z faktu, iż Senat z założenia ma być "izba rozsądku", powinien, zatem składać się z osób mających określone doświadczenie i wiedzę oraz obycie polityczne.

Poseł jest reprezentantem całego narodu i nie może być związany żadnymi instrukcjami wyborców. Chroni go immunitet poselski.

Wykonywanie mandatu posła i senatora wiąże się z koniecznością dochowania godności urzędu oraz powstrzymania się od wszelkich działań, które mogłyby podważać zaufanie wyborców, wywoływać wątpliwości, co do uczciwości parlamentarzysty itp. Konstytucja wprowadza w tym zakresie stosowne regulacje, polegające m.in. na wyłączeniu możliwości sprawowania jednocześnie mandatu posła i senatora, zakazie łączenia mandatu poselskiego czy senatorskiego z funkcjami publicznymi. Poseł i senator np. nie może być jednocześnie Prezesem NBP, NIK, Rzecznikiem Praw Obywatelskich, Rzecznikiem Praw Dziecka ani ich zastępcą, członkiem Rady Polityki Pieniężnej, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, a ponadto nie może być zatrudniony w Kancelarii Sejmu i Senatu, oraz Kancelarii Prezydenta ani w administracji rządowej. Zakazy te nie dotyczą jednak członków Rady Ministrów i sekretarzy stanu w administracji rządowej. Istnieje również grupa osób, które nie mogą sprawować mandatu poselskiego i senatorskiego ze względu na wykonywany zawód czy służbę. Dotyczy to sędziów, prokuratorów, urzędników służby cywilnej, żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, policjantów oraz funkcjonariuszy służb ochrony państwa (np. UOP).

Posłowie i senatorowie w toku sprawowania swoich funkcji korzystają z immunitetu. Oznacza to, iż nie mogą być oni pociągnięci do odpowiedzialności za swoje czynności wchodzące w zakres sprawowania mandatu - ani w czasie jego trwania ani też po jego wygaśnięciu. Poseł czy senator podejmujący np. działania w celu ochrony interesów swoich wyborców nie ponosi za nie odpowiedzialności tak jak każdy obywatel, a jedynie może ponieść odpowiedzialność przed Sejmem (senator - przed Senatem). W wypadku, gdyby naruszył prawa osób trzecich, może odpowiadać przed sądem tylko za zgodą Sejmu (Senatu). Jeśli poseł (senator) popełnił czyn, za który może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, to w trakcie trwania mandatu taka odpowiedzialność zależy od wyrażenia zgody przez odpowiednią izbę parlamentu (uchylenia immunitetu).

Posłowie tworzą w Sejmie kluby lub koła oparte na zasadzie przynależności do partii lub ugrupowań politycznych (klub tworzy, co najmniej 15 posłów, koło - 3 posłów).

Zarówno Sejm, jak i Senat są organami kolegialnymi, obradującymi na posiedzeniach. Posłowie i senatorowie wybierają ze swego grona odpowiednio Marszałka i wicemarszałków Sejmu i Senatu. Marszałkowie przewodniczą obradom, reprezentują izbę na zewnątrz oraz stoją na straży jej praw. W Sejmie i Senacie działają komisje stałe, zajmujące się określoną dziedziną spraw wchodzących w zakres kompetencji parlamentu, np. Komisja d/s Służb Specjalnych, Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej, Komisja Budżetu i Finansów, Komisja Etyki, itp. Ponadto mogą być powoływane ad hoc komisje nadzwyczajne, dla zbadania określonej sprawy.

Organami Sejmu są:
- Marszałek Sejmu,
- Prezydium Sejmu,
- Konwent Seniorów,
- komisje sejmowe.

Kompetencje Marszałka Sejmu są następujące:
1) stoi on na straży praw i godności Sejmu,
2) reprezentuje Sejm,
3) zwołuje posiedzenia Sejmu,
4) przewodniczy obradom Sejmu,
5) czuwa nad tokiem i terminowością prac Sejmu i jego organów,
6) kieruje pracami Prezydium Sejmu i przewodniczy jego obradom,
7) zwołuje Konwent Seniorów i przewodniczy jego obradom,
8) nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym i uchwałodawczym oraz wnioskom organów państwa skierowanym do Sejmu, po zasięgnięciu opinii Prezydium Sejmu,
9) prowadzi sprawy z zakresu stosunków z Senatem,
10) prowadzi sprawy z zakresu stosunków Sejmu z parlamentami innych krajów,
11) przedstawia okresowe oceny wykonania przez organy administracji państwowej obowiązków wobec Sejmu i jego organów oraz posłów; wnioski w tym zakresie przekazuje Prezesowi Rady Ministrów, prezydiom komisji sejmowych oraz posłom,
12) udziela posłom niezbędnej pomocy w ich pracy, w tym czuwa nad wykonaniem wobec posłów przez organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz inne jednostki organizacyjne obowiązków, określonych w ustawie o wykonywaniu mandatu posła i senatora,
13) sprawuje pieczę nad spokojem i porządkiem na całym obszarze należącym do Sejmu oraz wydaje stosowne zarządzenia porządkowe,
14) nadaje w drodze zarządzenia statut Kancelarii Sejmu,
15) ustala projekt budżetu Kancelarii Sejmu po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich i Prezydium Sejmu oraz nadzoruje jego wykonanie,
16) powołuje i odwołuje Szefa Kancelarii Sejmu po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich,
17) powołuje i odwołuje zastępców Szefa Kancelarii Sejmu, po zasięgnięciu opinii Szefa Kancelarii Sejmu,
18) podejmuje inne czynności wynikające z Regulaminu Sejmu.,
19) Wykonuje inne zadania wynikające z konstytucji i ustaw.

Wybierani przez Sejm Marszałek i Wicemarszałkowie tworzą Prezydium Sejmu, które:
1) ustala plan prac Sejmu, po zasięgnięciu opinii Konwentu Seniorów,
2) ustala tak zwane tygodnie posiedzeń z wyprzedzeniem, co najmniej 3-miesięcznym,
3) dokonuje wykładni Regulaminu Sejmu po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich,
4) opiniuje sprawy wniesione przez Marszałka Sejmu,
5) organizuje współpracę między komisjami sejmowymi i koordynuje ich działania,
6) ustala zasady organizowania doradztwa naukowego na rzecz Sejmu i jego organów, powoływania doradców sejmowych oraz korzystania z opinii i ekspertyz,
7) podejmuje inne czynności wynikające z Regulaminu Sejmu.

Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac Sejmu. W skład Konwentu Seniorów wchodzą:
- Marszałek,
- wicemarszałkowie,
- przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów oraz
- klubów parlamentarnych, jeśli reprezentują, co najmniej 15 posłów oraz kół parlamentarnych reprezentujących w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu osobną listę wyborczą.

Kompetencje Konwentu Seniorów są wyłącznie doradcze. Konwent Seniorów opiniuje w szczególności:
1) projekty planów prac Sejmu,
2) projekty porządku dziennego poszczególnych posiedzeń Sejmu i ich terminy,
3) wnioski, co do trybu dyskusji nad poszczególnymi punktami porządku dziennego posiedzenia Sejmu,
4) wnioski, co do wyboru przez Sejm jego organów,
5) zadania i przebieg pracy Kancelarii Sejmu,
6) inne sprawy przekazane przez Marszałka lub Prezydium Sejmu.

Konwent Seniorów zwołuje Marszałek Sejmu z własnej inicjatywy, z inicjatywy Prezydium Sejmu, na wniosek klubu reprezentowanego w Konwencie Seniorów lub grupy co najmniej 15 posłów.

Sejm wyłania ze swego grona stałe komisje, które rozpatrują i przygotowują sprawy stanowiące przedmiot prac Sejmu, opiniują sprawy przekazane pod ich obrady przez Sejm, Marszałka lub Prezydium Sejmu. Do najważniejszych zadań komisji stałych należy rozpatrywanie projektów ustaw i uchwał, poprawek Senatu wniesionych do uchwalonych przez Sejm ustaw, weta Prezydenta. Komisje sejmowe są również organami Sejmu w zakresie kontroli działalności organów państwowych, samorządu terytorialnego oraz innych organizacji w zakresie wprowadzania w życie i wykonywania ustaw i uchwał Sejmu. Rozpatrują sprawozdania i informacje ministrów oraz kierowników naczelnych organów administracji państwowej, analizują działalność tej administracji.

Komisje powołuje Sejm w drodze uchwały, na wniosek Prezydium Sejmu, po zasięgnięciu opinii Konwentu Seniorów.

Obecnie w Sejmie funkcjonują następujące komisje stałe:
1) Administracji i Spraw Wewnętrznych,
2) do Spraw Służb Specjalnych,
2a) do Spraw Kontroli Państwowej,
3) Edukacji, Nauki i Młodzieży,
4) Etyki Poselskiej,
5) Finansów Publicznych,
6) Gospodarki,
7) Integracji Europejskiej,
8) Kultury Fizycznej i Turystyki,
9) Kultury i Środków Przekazu,
10) Łączności z Polakami za Granicą,
11) Małych i Średnich Przedsiębiorstw,
12) Mniejszości Narodowych i Etnicznych,
13) Obrony Narodowej,
14) Ochrony Konkurencji i Konsumentów,
15) Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa,
16) Odpowiedzialności Konstytucyjnej,
17) Polityki Przestrzennej, Budowlanej i Mieszkaniowej,
18) Polityki Społecznej,
19) Regulaminową i Spraw Poselskich,
20) Rodziny,
21) Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
22) Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej,
23) Skarbu Państwa, Uwłaszczenia i Prywatyzacji,
24) Spraw Zagranicznych,
25) Sprawiedliwości i Praw Człowieka,
26) Transportu i Łączności,
27) Zdrowia.

Funkcje Sejmu są następujące:
- legislacyjna
- osobowa
- kontrolna
- ustawodawcza

Funkcja legislacyjna
Sejm jest organem powołanym przede wszystkim do stanowienia prawa. Przedmiotem uchwalanych przez niego ustaw są w szczególności prawa, wolności i obowiązki obywateli, organizacja i zasady działania naczelnych organów państwa, określenie trybu postępowania i kontroli legalności ich działania. Sejm uchwala wszystkie ustawy, także te o szczególnym znaczeniu, jak np. ustawa budżetowa. W drodze ustawy Sejm upoważnia Prezydenta do ratyfikowania i wypowiadania niektórych umów międzynarodowych. Sejm podejmuje niektóre decyzje w drodze uchwały, np. zarządza referendum, uchwala wotum nieufności Radzie Ministrów.

Procedura legislacyjna odbywa się w trzech czytaniach, w trakcie, których Sejm zapoznaje się z wniesionym projektem ustawy, przekazuje następnie projekt do odpowiednich komisji, które mogą wnosić do niego swoje poprawki. Projekt trafia następnie pod obrady Sejmu, który głosuje nad poprawkami oraz całą ustawą. Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Przyjęta przez Sejm ustawa jest przekazywana do Senatu, który w ciągu 30 dni może ją przyjąć bez żadnych zmian, uchwalić do niej poprawki lub odrzucić ją w całości. Uchwalenie poprawek lub odrzucenie ustawy przez Senat powoduje konieczność ponownego głosowania nad nimi przez Sejm. Dla odrzucenia uchwały Senatu przez Sejm konieczna jest bezwzględna większość głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Jeśli parlament zakończy procedurę legislacyjną, ustawa trafia do Prezydenta, który powinien ją podpisać w ciągu 21 dni i zarządzić jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw.

Prezydent przed podpisaniem ustawy może jednak skorzystać z możliwości wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie zgodności ustawy z konstytucją. Jeśli TK uzna ustawę za zgodną z konstytucją, Prezydent nie może odmówić jej podpisania.

Prezydent może również, nie występując do TK, zwrócić ustawę Sejmowi do ponownego rozpoznania. Jest to tzw. weto prezydenckie. W celu odrzucenia weta Sejm musi dysponować większością 3/5 głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Jeśli ustawa w tym trybie zostanie ponownie uchwalona przez Sejm, prezydent w ciągu 7 dni musi podpisać ustawę i zarządzić jej ogłoszenie. W takiej sytuacji Prezydentowi nie przysługuje już prawo wystąpienia do TK w sprawie zgodności ustawy z konstytucją.

Funkcja osobowa
Oznacza ona, że Sejm uczestniczy w powoływaniu osób na niektóre stanowiska państwowe i odwoływaniu z nich.
Sejm bierze udział w tworzeniu rządu udzielając wotum zaufania powołanej przez Prezydenta Radzie Ministrów lub samodzielnie wybierając Prezesa Rady Ministrów i proponowany przez niego skład rządu.
Sejm, za zgodą Senatu, powołuje Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich i Generalnego Inspektora Danych Osobowych.
Na wniosek Prezydenta Sejm powołuje Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
Sejm powołuje członków Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu, część składu Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Krajowej Rady Sądownictwa i Rady Polityki Pieniężnej.

Funkcja kontrolna
Sejm realizuje tę funkcję zarówno na posiedzeniach plenarnych, jak i w trakcie prac komisji sejmowych. Na obradach plenarnych Sejm:
- udziela lub odmawia udzielenia rządowi absolutorium z wykonania budżetu państwa,
- kieruje interpelacje, zapytania poselskie oraz pytania w sprawach bieżących do Premiera lub poszczególnych ministrów,
- wyraża Radzie Ministrów wotum nieufności większością ustawowej liczby posłów na wniosek zgłoszony, przez co najmniej 46 posłów i wskazujący imiennie kandydata na Prezesa Rady Ministrów,
- wyraża wotum nieufności ministrowi większością ustawowej liczby posłów na wniosek, co najmniej 69 posłów,
- wyraża wotum zaufania - na wniosek Premiera - Radzie Ministrów większością głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów,
- rozpatruje sprawozdania Najwyższej Izby Kontroli, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych,
- wysłuchuje corocznej Informacji Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawie stanu przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela

Funkcje kontrolne sprawowane Sejm poprzez komisje sejmowe obejmują następujące zagadnienia:
- rozpatrywanie sprawozdań i informacji ministrów,
- uchwalanie dezyderatów i opinii kierowanych m.in. do Rady Ministrów lub do jej członków, do Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Prezesa Narodowego Banku Polskiego.

Sejm może też powołać komisję śledczą do zbadania określonej sprawy.

Sejm wykonuje swoje funkcje kontrolne także poprzez posłów, którzy mają prawo uzyskiwać informacje i wyjaśnienia co do spraw związanych z wykonywaniem obowiązków poselskich, od członków Rady Ministrów, organów, instytucji i przedsiębiorstw państwowych i samorządu lokalnego.

Funkcja ustawodawcza
Podstawową funkcją Sejmu jest uchwalanie ustaw (funkcja ustawodawcza). Polega ona na obowiązku parlamentu do stanowienia ustaw jako podstawowych i powszechnie obowiązujących aktów prawnych. Materią ustawową są w szczególności prawa i obowiązki obywateli. Ustawą o szczególnym znaczeniu jest ustawa budżetowa. Sejm może upoważnić Radę Ministrów do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, ale tylko w określonym zakresie i na określony czas. Ustawą można uregulować każdą sprawę w państwie. W drodze ustawy Sejm upoważnia Prezydenta do ratyfikowania i wypowiadania niektórych umów międzynarodowych. Sejm podejmuje niektóre decyzje w drodze uchwały, np. zarządza referendum, przyjmuje założenia polityki finansowej państwa. Do uprawnień sejmu należy także podejmowanie uchwał o wprowadzeniu stanu wojennego. By ustawa powstała, najpierw należy zgłosić inicjatywę ustawodawczą, następnym krokiem jest przekazanie jej do Prezydium Sejmu. Zasadnicza praca Sejmu nad ustawą odbywa się w trybie trzech czytań. Uchwalona ustawa trafia do Senatu, gdzie podejmuje się decyzję o przyjęciu ustawy (wtedy przesyłana jest do prezydenta), odrzuceniu jej w całości bądź wprowadzeniu poprawek.


Organami Senatu są:
- Marszałek Senatu,
- Prezydium Senatu,
- Konwent Seniorów,
- komisje senackie.

Kompetencje Marszałka Senatu są następujące:
1) stoi on na straży praw i godności Senatu,
2) reprezentuje Senat,
3) prowadzi sprawy z zakresu stosunków z Sejmem,
4) ustala plan pracy Senatu, po zasięgnięciu opinii Konwentu Seniorów,
5) zwołuje posiedzenia Senatu,
6) ustala projekt porządku obrad po zasięgnięciu opinii Konwentu Seniorów,
7) przewodniczy obradom Senatu i czuwa nad ich przebiegiem,
8) zarządza drukowanie ustaw uchwalonych przez Sejm, projektów ustaw i uchwał oraz innych druków senackich i doręczenie ich senatorom,
9) sprawuje nadzór nad terminowością prac Senatu i jego organów,
10) sprawuje nadzór nad pracami komisji senackich i zleca im rozpatrzenie określonych spraw,
11) zwołuje posiedzenia Prezydium Senatu, przewodniczy obradom i kieruje jego pracami,
12) Zwołuje Konwent Seniorów i przewodniczy jego obradom,
13) czuwa nad wykonywaniem wobec Senatu, organów Senatu i senatorów konstytucyjnych i ustawowych obowiązków przez organy państwowe i samorządu terytorialnego, podporządkowane im jednostki oraz inne obowiązane podmioty,
14) dokonuje ocen wykonywania przez organy państwowe i samorządu terytorialnego obowiązków wobec Senatu, organów Senatu i senatorów oraz przedstawia te oceny senatorom,
15) udziela senatorom pomocy w wykonywaniu mandatu i podejmuje, na ich wniosek, odpowiednie środki zmierzające do załatwienia przedłożonych spraw,
16) sprawuje pieczę nad spokojem i porządkiem na całym obszarze należącym do Senatu,
17) ustala projekt budżetu Kancelarii Senatu po zasięgnięciu opinii Prezydium Senatu, Komisji Regulaminowej i Spraw Senatorskich, a w zakresie opieki nad Polonią oraz Polakami za granicą także Komisji Spraw Emigracji i Polaków za Granicą oraz nadzoruje wykonanie budżetu,
18) nadaje, w drodze zarządzenia, statut Kancelarii Senatu po zasięgnięciu opinii Prezydium Senatu oraz Komisji Regulaminowej i Spraw Senatorskich,
19) powołuje i odwołuje Szefa Kancelarii Senatu po zasięgnięciu opinii Prezydium Senatu oraz Komisji Regulaminowej i Spraw Senatorskich,
20) podejmuje inne czynności wynikające z Regulaminu Senatu.
21) Wykonuje inne zadania przewidziane w Konstytucji i ustawach.

Prezydium Senatu:
1. Dokonuje wykładni Regulaminu Senatu po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Senatorskich,
2. Zleca komisjom rozpatrzenie spraw w określonym zakresie,
3. Ustala zasady organizowania doradztwa naukowego na rzecz Senatu i jego organów, powoływania doradców oraz korzystania z opinii i ekspertyz,
4. Czuwa nad wykonywaniem przez senatorów ich obowiązków,
5. Opiniuje sprawy wniesione przez Marszałka Senatu,
6. Podejmuje inne czynności wynikające z Regulaminu Senatu.

Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów senackich i kół senackich w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac Senatu.

Konwent Seniorów tworzą: Marszałek, wicemarszałkowie oraz senatorowie - przedstawiciele klubów senackich oraz klubów parlamentarnych, jeżeli skupiają, co najmniej 7 senatorów.

Konwent Seniorów wykonuje swoje zadania poprzez:
1) opiniowanie projektów porządku obrad Senatu,
2) opiniowanie planu pracy oraz wypowiadanie się w sprawie terminów posiedzeń Senatu,
3) wskazywanie potrzebnych inicjatyw ustawodawczych,
4) rozpatrywanie oraz przedstawianie wniosków w sprawie sposobu prowadzenia dyskusji lub obrad Senatu,
5) rozpatrywanie innych spraw przedstawionych przez Marszałka Senatu, Prezydium Senatu lub przedstawicieli klubów.

Komisje Senatu są organami powołanymi do rozważania i opracowywania spraw z własnej inicjatywy oraz przekazanych im przez Senat, Marszałka Senatu lub Prezydium Senatu.

Komisje w ramach swoich kompetencji:
- rozpatrują i przedstawiają Senatowi sprawozdanie dotyczące ustaw uchwalonych przez Sejm
- zajmują stanowisko, co do prawidłowości wprowadzania w życie i sposobu wykonywania ustaw,
- w porozumieniu z Komisją Regulaminową i Spraw Senatorskich mogą opracowywać regulaminy swojego działania.

Senat powołuje komisje stałe do określonego rodzaju spraw oraz może powoływać i rozwiązywać komisje nadzwyczajne do realizacji określonych zadań.

Obecnie w Senacie funkcjonują następujące komisje stałe:
1) Gospodarki Narodowej,
2) Kultury i Środków Przekazu,
3) Nauki i Edukacji Narodowej,
4) Obrony Narodowej,
5) Ochrony Środowiska,
6) Praw Człowieka i Praworządności,
7) Regulaminową i Spraw Senatorskich,
8) Rodziny i Polityki Społecznej,
9) Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
10) Samorządu Terytorialnego i Administracji Państwowej,
11) Spraw Emigracji i Polaków za Granicą,
12) Spraw Zagranicznych i Integracji Europejskiej,
13) Ustawodawczą,
14) Zdrowia, Kultury Fizycznej i Sportu.

Władza ustawodawcza w UE - Parlament Europejski

Parlament Europejski składa się z 732 przedstawicieli narodów Państw Członkowskich, wybranych w wyborach powszechnych bezpośrednich na okres pięciu lat. Liczba przedstawicieli wybranych w każdym Państwie Członkowskim jest różna w zależności od liczby ludności. Członkowie Parlamentu nie obradują w delegacjach narodowych, tylko zgrupowani są, zgodnie ze swą przynależnością polityczną, w grupach międzynarodowych.

Członkowie Parlamentu rozdzieleni są na wiele komisji i delegacji specjalnych. Sprawozdania sporządzane przez komisje parlamentarne poddawane są głosowaniu na posiedzeniu plenarnym. Posiedzenie to poświęcone jest również interpelacjom skierowanym do Komisji i do Rady, obradom pilnym i oświadczeniom prezydencji. Posiedzenia plenarne są publiczne.

Parlament uczestniczy w tworzeniu wspólnotowych aktów ustawodawczych na różnych szczeblach, w zależności od dziedzin: może zostać poproszony o wydanie opinii niewiążących (procedura konsultacyjna) lub wiążących (procedura zgodnej opinii); może narzucić Radzie zatwierdzenie poprawek do wniosków Komisji, przyjętych bezwzględną większością głosów i przejętych przez Komisję (procedura współpracy); wreszcie, częściej, teksty ustawodawcze przyjmowane są za wspólną zgodą Parlamentu i Rady, a zgoda Parlamentu na tekst końcowy jest niezbędna do jego przyjęcia (procedura współdecyzji).

Parlament dzieli władzę budżetową z Radą i ma ostateczny głos w sprawie wydatków nieobowiązkowych. Zatwierdza ostatecznie budżet, kontroluje jego wykonanie i udziela absolutorium z jego wykonania.

Komisja ponosi polityczną odpowiedzialność przed Parlamentem. Mianowanie przewodniczącego i członków Komisji podlega wcześniejszemu zatwierdzeniu Parlamentu Europejskiego. Przyjęcie przez Parlament Europejski wniosku o wotum nieufności w sprawie zarządzania Komisji pociąga za sobą równoczesną dymisję wszystkich jej członków.

Z bardziej ogólnego punktu widzenia, Parlament dokonuje kontroli, badając regularnie sprawozdania, które przekazuje mu Komisja. Ponadto parlamentarzyści często przekazują Komisji i Radzie zapytania pisemne i ustne.

Parlament może również utworzyć tymczasowe komisje śledcze w celu kontrolowania domniemania wykroczeń lub niewłaściwego stosowania prawa wspólnotowego.

W dziedzinie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz współpracy policyjnej i sądowej Parlament ma prawo do systematycznej informacji i może przesyłać Radzie zapytania lub zalecenia. Zasięga się jego opinii w kwestii podstawowych aspektów i najważniejszych wyborów w dziedzinie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz w kwestii każdego planowanego środka, za wyjątkiem wspólnych stanowisk w dziedzinie współpracy politycznej i sądowej.

Parlament rozpatruje petycje, jakie są do niego kierowane przez obywateli Unii, na tematy należące do obszaru działań Komisji.

Parlament Europejski mianuje Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, upoważnionego do otrzymywania skarg dotyczących przypadków złego administrowania działaniami instytucji bądź organów wspólnotowych.

Rada Unii Europejskiej

Rada Unii Europejskiej składa się z przedstawicieli rządów Państw Członkowskich. Jej skład zmienia się w zależności od dziedzin będących na porządku dnia, a każde państwo reprezentowane jest przez członka rządu odpowiedzialnego za określoną dziedzinę (sprawy zagraniczne, finanse, sprawy społeczne, transport, rolnictwo itd.).

Prace Rady przygotowywane są przez komitet składający się ze stałych przedstawicieli Państw Członkowskich (COREPER); komitet ten z kolei wspomagany jest przez grupy robocze składające się z urzędników administracji krajowych.

Prezydencję Rady obejmują kolejno wszystkie Państwa Członkowskie na okres sześciu miesięcy, zgodnie z porządkiem ustalonym przez Radę. Prezydencję wspiera Sekretariat Generalny Rady, który przygotowuje i zapewnia właściwy przebieg prac. Sekretarz Generalny Rady jest również Wysokim Przedstawicielem na rzecz Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa.

Z zasady decyzje Rady przyjmowane są większością głosów jej członków. Traktat narzuca jednogłośność w ograniczonej liczbie sytuacji. W większości przypadków Rada obraduje większością kwalifikowaną: by został przyjęty, wniosek musi zebrać minimalną liczbę głosów. Każde państwo posiada liczbę głosów określoną w zależności od liczby ludności.

Rada pełni sześć podstawowych obowiązków:

3.3 Komisja Europejska

Komisja składa się z 27 członków (jeden z każdego Państwa Członkowskiego), wybranych z powodu ich ogólnych kompetencji i oferujących wszelkie gwarancje niezależności. Członkowie Komisji są mianowani przez Radę po zatwierdzeniu przez Parlament Europejski na okres pięciu lat.

Przewodniczącego Komisji wyznacza Rada, zebrana na szczeblu szefów państw lub rządów; kandydatura ta jest następnie zatwierdzana przez Parlament Europejski.

Komisja jest podzielona na dyrekcje generalne, a każda z nich jest odpowiedzialna za konkretną dziedzinę działania.

Komisja Europejska sprawuje cztery podstawowe zadania.

Posiada niemal monopol na inicjatywę ustawodawczą: Komisja odpowiada za sporządzanie wniosków w sprawie nowych aktów ustawodawczych, które przedkłada Parlamentowi i Radzie. Uczestniczy ona ponadto aktywnie w kolejnych etapach procedur legislacyjnych.

Wdraża polityki i wykonuje budżet Unii: Komisja zapewnia zarządzanie i stosowanie budżetu Unii; wdraża polityki i programy przyjęte przez Parlament i Radę.

Jest strażniczką traktatów: Komisja czuwa nad wprowadzaniem przepisów prawa wspólnotowego przez osoby prywatne, przez Państwa Członkowskie i przez inne instytucje. Przy sprawowaniu swych kompetencji, Komisja może w szczególności narzucić sankcje osobom prywatnym i przedsiębiorstwom za naruszanie prawa wspólnotowego. Może wszczynać postępowania o przestępstwo przeciwko Państwom Członkowskim, w ramach których wzywa Państwa Członkowskie do naprawienia zaistniałej sytuacji w określonym terminie. Wreszcie, Komisja może złożyć do Trybunału Sprawiedliwości odwołanie w sprawie naruszenia prawa wspólnotowego przez Państwa Członkowskie lub przez inne instytucje.

Reprezentuje Wspólnotę: Komisja prowadzi, w imieniu Wspólnot, negocjacje w celu zawarcia umów międzynarodowych z państwami trzecimi lub z organizacjami międzynarodowymi, w powiązaniu z komitetami specjalnymi wyznaczonymi przez Radę oraz w ramach dyrektyw sporządzonych przez Radę.

Aby uzyskać więcej informacji, wejdź na stronę Komisji (http://ec.europa.eu).

Ad. 6 Władza wykonawcza

W UE władzę wykonawczą ma zarówna rada jak i komisja UE

Rada Unii Europejskiej

Jest to najważniejszy organ decyzyjny i prawodawczy Unii Europejskiej. Rada Ministrów nie pełni funkcji rządu. Ma funkcje zbliżone do parlamentu. Władza "wykonawcza" w tym zakresie przypada Komisji Europejskiej.

Akty prawne

Akty prawne przyjmowane przez samą Radę UE lub przez Radę wraz z Parlamentem Europejskim mogą mieć formę:
- rozporządzenia - są stosowane bezpośrednio we wszystkich krajach członkowskich, bez potrzeby wpisania do ustawodawstwa narodowych
- dyrektywy - zobowiązują państwa członkowskie do osiągnięcia wyznaczonego celu, pozostawiając im prawo wyboru formy i środków realizacji
- decyzji - zobowiązują tych, do których są adresowane; mogą to być państwa, lecz także przedsiębiorstwa czy nawet osoby fizyczne
- zalecenia i opinii - nie są wiążące dla krajów członkowskich

Zadania

- tworzy prawodawstwo dla Unii (niektóre decyzje podejmuje wspólnie z Parlamentem Europejskim )
- ustala cele polityczne
- koordynuje politykę gospodarczą państw członkowskich
- zawiera porozumienia międzynarodowe w imieniu UE
- podejmuje decyzje w kwestiach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa

Organa pomocnicze

Sekretariat Generalny - koordynuje prace w Radzie UE i zapewnia jej funkcjonowanie. Zatrudnia 2300 urzędników w biurze sekretarza generalnego, służbie prawnej i 10 dyrekcjach generalnych.

COREPER - Komitet Stałych Przedstawicieli Rządów Państw Członkowskich. Składa się z ambasadorów akredytowanych w Brukseli. Spotykają się oni co tydzień; przygotowują sesje ministerialne. Komitet nadzoruje i koordynuje prace 250 komitetów i grup roboczych, które analizują propozycje Komisji Europejskiej i sygnalizują ewentualne kwestie sporne.

Spotkania

Rada Generalna zbiera się co miesiąc, pozostałe rady - 2-4 razy w roku. Spotkania odbywają się w Brukseli lub w Luksemburgu (w kwietniu, czerwcu i październiku).

Przewodniczy Rady UE

Radzie Unii Europejskiej przewodniczą kolejno wszystkie państwa członkowskie, każde przez pół roku. Na czele Rady UE stoi minister spraw zagranicznych kraju sprawującego przewodnictwo. Od stycznia do czerwca 2000 roku - Portugalia, od lipca do grudnia roku 2000 - Francja. W pierwszej połowie roku 2001 - Szwecja, a w drugiej - Belgia. Następnie: Hiszpania, Dania, Grecja.

Skład

Radę Unii Europejskiej tworzą ministrowie poszczególnych resortów każdego z państw członkowskich. W jednym posiedzeniu Rady uczestniczy minister odpowiedzialny za resort, którego tematyka jest omawiana.

Decyzje

W zależności od zapisów w traktatach Rada może decydować jednomyślnie, zwykłą większością głosów (8 na 15) lub też większością kwalifikowaną. Jednomyślnie zapadają decyzje w najważniejszych sprawach, np. przyjęcia do UE nowego członka czy modyfikowania treści traktatów.


Najczęściej do podjęcia decyzji wymagana jest kwalifikowana większość głosów. Jako ogólną liczbę głosów przyjmuje się wówczas 87, a większość kwalifikowaną stanowią 62 głosy. Poszczególne państwa dysponują różną liczbą głosów: Niemcy, Francja, Włochy, W. Brytania - po 10, Hiszpania - 8, Belgia, Grecja, Holandia i Portugalia - po 5, Austria i Szwecja - po 4, Dania, Irlandia i Finlandia - po 3, Luksemburg - 2 głosy.


Z chwilą przyjęcia do Unii nowych członków, ogólna liczba głosów w Radzie UE zwiększy się do 345, z czego Niemcy, Francja, Wielka Brytania i Włochy otrzymają po 29 głosów, zaś Polska, podobnie jak Hiszpania, 27 głosów.

Struktura

Rada UE może występować jako Rada Ogólna (ministrowie spraw zagranicznych) lub jako Rada Specjalistyczna tzw. branżowa (ministrowie rolnictwa, przemysłu, spraw wewnętrznych, itp.).
Rada Ogólna zajmuje się sprawami najistotniejszymi. Koordynuje też pracę pozostałych ministrów i przygotowuje spotkania Rady Europejskiej. Za głównych przedstawicieli w Radzie UE uważani są ministrowie spraw zagranicznych.

Komisja UNII Europejskiej

Komisja jest organem wykonawczym Unii Europejskiej. Proponuje wspólną politykę i zarządza działalnością Unii. (Decyzje podejmują państwa członkowskie na forum Rady; współdecyduje też Parlament Europejski).

Mniejsza niż wynikałoby to z powszechnej opinii. Chociaż Komisja wysuwa propozycje ustawodawcze, nie podejmuje głównych decyzji o polityce i priorytetach Unii. To należy do Rady Ministrów i Parlamentu Europejskiego.

Przed kim jest odpowiedzialna?

Odpowiada przed Parlamentem Europejskim. Ma on prawo wnioskowania o votum nieufności i może zmusić Komisję do zbiorowej rezygnacji, jeśli przegłosuje to większością 2/3 głosów. W praktyce jeszcze się to nie zdarzyło, choć w 1999 roku Parlament zdecydowaną krytką Komisji oskarżanej o korupcję, nepotyzm i marnotrawienie publicznych środków przyczynił się do podania się przez wszystkich Komisarzy do dymisji.

Decyzje

Komisja zbiera się na posiedzeniu raz w tygodniu, w środę rano. Zatwierdza wówczas swe propozycje i finalizuje opracowanie dokumentów politycznych. Decyzje zapadają większością głosów, każdy członek ma jeden głos. Rutynowe sprawy Komisja załatwia w uproszczonej procedurze, drogą pisemną.

Struktura

Na czele Komisji stoi przewodniczący i dwóch wiceprzewodniczących. Kierują oni pracą komisarzy. Każdy z komisarzy jest odpowiedzialny za jeden lub kilka obszarów polityki, np. rolnictwo, handel, sprawy wewnętrzne.

Komisarzom podlega 26 dyrekcji generalnych i kilkanaście służb, zajmujących się rozmaitymi dziedzinami. Na czele dyrekcji stoi dyrektor generalny (odpowiednik najwyższego szczeblem urzędnika służby cywilnej w ministerstwie).

W Komisji Romano Prodiego dyrekcje otrzymały nazwy, przedtem były oznaczone numerami. Każdy komisarz ma własny gabinet polityczny, a w nim 6 doradców. Pracę Komisji koordynuje Sekretariat Generalny.

Zadania

- proponuje akty ustawodawcze - propozycje przedstawia Radzie Ministrów i Parlamentowi Europejskiemu
- wydaje samodzielne akty prawne (po zasięgnięciu opinii przez komitety doradcze bądź zarządzające, kontrolowane przez państwa członkowskie) - mogą być anulowane przez Radę Ministrów
- czuwa nad przestrzeganiem prawa Unii (może wszcząć działania prawne przeciw państwom członkowskim lub firmom; nakłada grzywny na osoby prawne lub fizyczne)
- wciela w życie politykę Unii (realizuje postanowienia Rady Ministrów)
- zarządza budżetem Unii i funduszami strukturalnymi

Kadencja

Kadencja Komisji trwa 5 lat (tak jak Parlamentu Europejskiego). Obecna Komisja Romano Prodiego, zatwierdzona 15 września 1999 roku, do końca roku 1999 funkcjonowała jako kontynuatorka poprzedniej, która podała się do dymisji.
Właściwa kadencja Komisji rozpoczęła się w styczniu 2000 roku.

Skład

Składa się z 20 członków.

Większość komisarzy to politycy z partii rządzących i opozycyjnych w 15 państwach członkowskich. (Jedynie w przypadku Niemiec komisarze wywodzą się tylko z koalicji rządzącej). W Komisji zasiadają byli deputowani Parlamentu Europejskiego, byli ministrowie.

Kandydatury przyszłych komisarzy przedkładają rządy państw członkowskich. Komisarze są niezależni, reprezentują interesy Unii.

Każde państwo UE ma swojego komisarza. Największe państwa UE: Włochy, Francja, W. Brytania, Niemcy i Hiszpania mają po dwóch.

Przewodniczący Komisji (obecnie Włoch - Romano Prodi) wybierany jest przez przywódców Piętnastki, a następnie zatwierdzany po konsultacjach z Parlamentem Europejskim, który też zatwierdza całą Komisję po jej ukonstytuowaniu się.

Władza wykonawcza w Polsce - Prezydent, Rada Ministrów

Rada ministrów - rząd

Rada Ministrów, czyli polski rząd, składa się z szefów ministerstw i instytucji centralnych. Rada Ministrów jest organem władzy wykonawczej. Ustawa o działach administracji publicznej daje Premierowi, który stoi na czele Rady Ministrów, duże możliwości kształtowania jej składu osobowego.

Premier może tworzyć, łączyć lub likwidować resorty oraz zmieniać zakres ich kompetencji, a także składać do Prezydenta RP wnioski o poszerzenie Rady Ministrów o tzw. ministrów bez teki, koordynatorów części prac Rady Ministrów, np. reformy systemu oświaty czy reformy zdrowia.

Do Rady Ministrów mogą być powoływani również przewodniczący określonych w ustawach komitetów, np. Komitetu Integracji Europejskiej.

Skład Rady Ministrów proponuje Premier i przekazuje stosowny wniosek do Prezydenta RP, który powołuje Radę Ministrów i odbiera od niej przysięgę na wierność Konstytucji i innym prawom Rzeczypospolitej Polskiej.

Obecnie Rada Ministrów składa się z Premiera i 18 ministrów:

Rada Ministrów kieruje bieżącą polityką państwa, zapewnia wykonanie ustaw poprzez wydawanie rozporządzeń, koordynuje i kontroluje prace administracji rządowej, zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państwa oraz porządek publiczny, chroni interesy Skarbu Państwa oraz uchwala projekt budżetu i kieruje jego wykonaniem. Rada Ministrów zawiera również umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji i może wypowiadać inne umowy międzynarodowe.

Członkowie Rady Ministrów odpowiadają solidarnie przed Sejmem za działalność rządu, mogą tez ponosić odpowiedzialność indywidualną za działania powierzone im przez Premiera lub leżące w kompetencjach ich ministerstw. Za naruszenie prawa lub popełnienie przestępstwa w związku z zajmowanym stanowiskiem, każdy minister może odpowiadać przed Trybunałem Stanu, specjalnym sądem powołanym przez Sejm.

Przedstawicielami Rady Ministrów na terytorium Rzeczypospolitej są wojewodowie. Jest ich tylu, ile województw tj. 16. Wojewodom podlega administracja rządowa na obszarze poszczególnych województw. Urzędnicy podlegający wojewodom, a także urzędnicy pracujący w urzędach centralnych i ministerstwach tworzą korpus służby cywilnej, niezależną politycznie administrację realizującą zadania administracyjne. Zwierzchnikiem korpusu służby cywilnej jest Prezes Rady Ministrów.

Oprócz korpusu służby cywilnej, w Kancelarii Prezesa RM i w ministerstwach istnieją również tzw. Gabinety Polityczne, czyli zespoły doradców opracowujące szczegółowe założenia polityki rządu i poszczególnych ministerstw.

Władza wykonawcza należy do:

Prezydenta - posiada pewne uprawnienia w dziedzinie stosunków zagranicznych, wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa oraz obronności.
Rada Ministrów - prowadzi bieżącą politykę państwa i odpowiada za nią przed sejmem.

Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej:
- kandydat na prezydenta musi mieć ukończone 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych,
- wybierany (w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, większościowych i głosowaniu tajnym) na 5-letnia kadencje, która zaczyna się w dniu złożenia przez niego przysięgi wobec Zgromadzenia Narodowego, a kończy wraz z upływem 5 lat od dnia objęcia prezydentury.
Powody wcześniejszego zakończenia urzędowania mogą być następujące: śmierć prezydenta, zrzeczenie się prezydentury, uznanie przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu ze wzg. na stan zdrowia zwolnienie z urzędu na skutek orzeczenia Trybunału Stanu. W razie czasowej niezdolności do pełnienia funkcji, prezydent powierza swoje obowiązki marszałkowi sejmu.
Prezydent za swoją działalność: nie ponosi odpowiedzialności politycznej (parlamentarnej), ponosi odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu za naruszenie konstytucji, ustawy lub popełnienie przestępstwa.
Decyzję o postawieniu prezydenta w stan oskarżenia podejmuje Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 głosów ustawowej liczby członków na wniosek, co najmniej 140 parlamentarzystów.

Kompetencje prezydenta:
1. Kompetencja w stosunku do parlamentu: zarządzanie wyborów, zwoływanie pierwszego posiedzenia, inicjatywa ustawodawcza, prawo weta zawieszającego w stosunku do ustawy, podpisywanie ustaw i zarządzanie ich ogłoszenia w „Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, skracanie kadencji sejmu, występowanie z wnioskiem do sejmu o powołanie prezesa Narodowego Banku Polskiego (NBP).
2. Kompetencje w stosunku do Rady Ministrów: powoływanie rządu, dokonywanie na wniosek premiera zmian w składzie rządu, występowanie z wnioskiem do sejmu o pociągnięcie członka Rady Ministrów do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu, zwoływanie w sprawach szczególnej wagi Rady Gabinetowej (Rada Ministrów pod przewodnictwem prezydenta).
3. Kompetencje w stosunku do władzy sądowniczej: powoływanie sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, powoływanie prezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego, Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego oraz jednego członka Krajowej Rady Sądownictwa.
4. Kompetencje w zakresie stosunków zagranicznych: reprezentowanie państwa w stosunkach międzynarodowych (we współdziałaniu z premierem i właściwym ministrem), zatwierdzanie i wypowiadanie umów międzynarodowych, mianowanie i odwoływanie polskich ambasadorów przyjmowanie listów uwierzytelniających i odwołujących przedstawicieli dyplomatycznych innych państw akredytowanych w Polsce.
5. Kompetencje w zakresie zwierzchnictwa sił zbrojnych i obronności państwa: jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych (w czasie pokoju sprawuje to zwierzchnictwo za pośrednictwem ministra obrony narodowej), zarządza powszechną lub częściową mobilizację i wydaje decyzję o użyciu sił zbrojnych do obrony kraju, gdy sejm nie może się zebrać na posiedzenie, zarządza wprowadzenie stanu wojny, stanu wojennego lub stanu wyjątkowego.
6. Tradycyjne uprawnienia głowy państwa: nadawanie obywatelstwa polskiego, nadawanie orderów i odznaczeń, nadawanie tytułów naukowych profesora, korzystanie z prawa łaski Kontrasygnata - uzależnienie ważności aktów urzędowych prezydenta od ich zaakceptowania przez premiera. Prerogatyw - akta urzędowe wydane przez prezydenta niewymagające podpisu premiera. Np.: zarządzanie wyborów do sejmu i senatu, skracanie kadencji sejmu, inicjatywy ustawodawcze, zarządzania referendum ustawodawczego, podpisywanie lub odmowa podpisania ustawy (weto ustawodawcze), powoływanie sędziów i stosowanie prawa łaski.

Ad. 7 Władza sądownicza

Trybunał Sprawiedliwości składa się z 27 sędziów i 8 rzeczników generalnych, wyznaczonych za wspólną zgodą przez rządy Państw Członkowskich na okres sześciu lat, z możliwością ponownego wyboru.

Osoby te wybierane są spośród prawników oferujących wszelkie gwarancje niezależności i posiadających warunki niezbędne dla sprawowania, w ich poszczególnych krajach, najwyższych stanowisk w sądownictwie lub których kompetencje są znane.

Rzecznicy generalni wspomagają Trybunał i pomagają mu w wykonywaniu jego zadań. Są zobowiązani do publicznej prezentacji, w sposób całkowicie bezstronny i całkowicie niezależny, uzasadnionych wniosków dotyczących spraw, które wymagają ich zaangażowania się. Pełnionej przez nich funkcji nie należy mylić z funkcją prokuratora ani innego równorzędnego organu.

Sąd Pierwszej Instancji liczy co najmniej jednego sędziego na jedno Państwo Członkowskie. Sędziowie mianowani są za wspólną zgodą na sześć lat przez rządy Państw Członkowskich i wybrani spośród osób oferujących wszelkie gwarancje niezależności oraz posiadających umiejętności niezbędne do sprawowania wysokich stanowisk w sądownictwie.

Traktat nicejski przewiduje ponadto możliwość utworzenia przy Sądzie Pierwszej Instancji izb pomocniczych, stanowiących sądy wyspecjalizowane w konkretnych dziedzinach.

Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji mają za zadanie zapewnić przestrzeganie prawa przy interpretowaniu i stosowaniu traktatów prawotwórczych Wspólnot Europejskich oraz przepisów uchwalonych przez właściwe instytucje wspólnotowe.

Trybunał i Sąd sprawują władzę sądowniczą w ramach różnych typów skarg:

skarga o niedotrzymanie zobowiązania (skierowana przeciwko Państwom Członkowskim w przypadku naruszenia zobowiązań, które przypadają im na mocy traktatów),

Trybunał rozpoznaje odwołania i powództwa wszczęte przez instytucje wspólnotowe lub przez Państwa Członkowskie przeciw aktom instytucji lub błędnym zachowaniom Państw Członkowskich. Trybunał jest właściwy dla rozpatrywania odesłań przedwstępnych, poza szczególnymi dziedzinami, w których kompetencja została przyznana Sądowi. Sąd rozpatruje skargi wnoszone przez osoby fizyczne i prawne przeciwko decyzjom instytucji wspólnotowych. Decyzje Sądu mogą być przedmiotem odwołania przed Trybunał Sprawiedliwości, ograniczonego do kwestii prawnych.

WŁADZA SĄDOWNICZA w Polsce

Sąd Najwyższy - sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania.
W jego skład wchodzą:
- pierwszy prezes - powołany na 6letnia kadencje,
- prezesi,
- sędziowie - powoływani na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa przez prezydenta.
Osoby powołane na to stanowisko powinny być obywatelami polskimi, mieć nieskazitelny charakter, ukończone studnia prawnicze i wyróżniać się wysokim poziomem wiedzy prawniczej i doświadczeniem zawodowym.
Izby Sądu Najwyższego - nadzorują orzecznictwo sądowe w sprawach należących do ich kompetencji: Cywilną, Karna, Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, Wojskową Funkcje sądu Najwyższego: rozpoznawanie kasacji wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sadów odwoławczych kończących postępowanie sadowe, podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce, stwierdzanie ważności wyborów: do sejmu i senatu, na prezydenta, a także prawomocności referendum ogólnokrajowego i konstytucyjnego Sądy powszechne - rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Sędziów powszechnych powołuje minister sprawiedliwości. Kierują nimi prezesi podlegający ministrowi.

Typy sądów powszechnych:
- sądy rejonowe - najniższej instancji, rozpatrują wszystkie sprawy z wyjątkiem tych przypisanych sądom okręgowym. Ich częścią są sądy grodzkie, które rozpatrują sprawy wykroczeń,
- sądy okręgowe - rozpoznają odwołania (apelacje) od orzeczeń sądów rejonowych,
- sądy apelacyjne - rozpatrują odwołania (kasacje) od sądów okręgowych.
Gwarancje niezawisłości sędziowskiej to:
- nieusuwalność - sędzia może być usunięty ze swojego stanowiska jedynie na podstawie orzeczenia sądu,
- immunitet sędziowski - sędzia nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego,
- niepołączalność - zakaz łączenia stanowiska sędziego ze sprawowaniem mandatu posła lub senatora,
- apolityczność - sędzia nie może być członkiem partii politycznej i związku zawodowego.

Sąd lustracyjny - stanowi organ Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Bada prawdziwości oświadczenia lustracyjnego, a nie fakt współpracy z organami bezpieczeństwa. Rzecznik Interesu Publicznego - do jego zadań należy: analiza oświadczeń wpływających do sądu lustracyjnego, zbieranie informacji niezbędnych do sprawdzenia oświadczeń, składanie wniosków o wszczęcie postępowania lustracyjnego w razie wątpliwości co do prawdziwości orzeczenia.
Krajowa Rada Sądownictwa - jest organem stojącym na straży niezależności i niezawisłości sądów.
W jej skład wchodzą (kadencja 4 lata):
- osoby wchodzące w skład Rady z urzędu: pierwszy prezes Sądu Najwyższego, minister sprawiedliwości, prezes NSA (Naczelny Sąd Administracyjny) oraz osoba powołana przez prezydenta,
- piętnastoosobowa reprezentacja środowiska sędziowskiego,
- czterech posłów i dwóch senatorów wybranych przez obie izby Trybunał Konstytucyjny - składa się z 15 sędziów, wybieranych na 9letnia kadencję, prezesa i v-ce powołuje prezydent.

Formy realizacji najważniejszej funkcji Trybunału Konstytucyjnego (orzekanie o konstytucjonalności i legalności aktów prawnych): orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucja, orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, orzeka o zgodności przepisów prawa wydanych przez centralne organy państwowe z konstytucja, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, orzeka w sprawach skarg konstytucyjnych, orzeka w sprawach sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi organami państwa, orzeka o zgodności z konstytucja celów oraz działalności partii politycznych. Skarga konstytucyjna - środek prawny przewidziany w polskim prawie jako impuls do usuwania z systemu prawa norm prawnych niezgodnych z Konstytucją.

Trybunał Stanu - orzeka w sprawach uchybień popełnianych przez przedstawicieli władzy w trakcie jej sprawowania. Jest instytucja sądowniczą powołaną do orzekania o odpowiedzialności osób zajmujących najważniejsze stanowiska państwowe. Składa się z przewodniczącego, 2 zastępców i 16 członków wybieranych przez sejm na czas jego kadencji.
Jako oskarżenia mogą przed nim stanąć:
- prezydent - za czyn naruszający konstytucję i ustawy oraz za przestępstwo pospolite,
- prezes i członkowie Rady Ministrów - za naruszenie konstytucji i ustaw oraz za przestępstwo, ale popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem,
- prezes Narodowego Banku Polskiego (NBP) i Najwyższej Izby Kontroli (NIK) oraz członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (KRRiT) - wyłącznie za naruszenie konstytucji i ustaw,
- posłowie i senatorowie - za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku skarbu państwa lub samorządu terytorialnego.
Dialekt Konstytucyjny - forma odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu dotyczącą naruszenia konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem.

ORGANY KONTROLI PAŃSTWOWEJ I OCHRONY PRAWA Kontrola państwowa - to system organów powołanych do badania i oceny finansowej i gospodarczej działalności aparatu państwowego. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) - niezależna od egzekutywy (władzy wykonawczej), którą ma kontrolować, podlega sejmowi. Podejmuje kontrolę na zlecenie sejmu lub jego organów, na wniosek prezydenta, prezesa Rady Ministrów i z własnej inicjatywy. Kontroluje działalność m.in.: organów administracji rządowej i Narodowego Banku, stosując kryteria legalności, gospodarności, rzetelności i celowości. Wyniki kontroli przedstawia sejmowi. Prezesa na 6letnią kadencje powołuje sejm na wniosek marszałek sejmu lub grupy, co najmniej 35 posłów, za zgodą senatu.
Rzecznik Praw Obywatelskich - powołuje go na 5letnią kadencję sejm, zza zgodą senatu. jest niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed sejmem.
Kompetencje:
- przyjmuje skargi na bezprawne lub niesprawiedliwe działania administracji i ustosunkowuje się do nich w celu naprawienia tych nieprawidłowości,
- podejmuje czynności wyjaśniające na wniosek obywateli, ich organizacji, organów samorządowych, a także z własnej inicjatywy.
Rzecznik Praw Dziecka - zajmuje się ochrona prawa do życia i ochrony zdrowia, prawa do wychowania w rodzinie oraz prawa do nauki, a także ochrona dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją oraz innym złym traktowaniem.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (KRRiT) - konstytucyjny organ stojący na straży wolności słowa, prawa obywateli do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. Składa się z 9 członków powołanych przez sejm (4 członków), senat (2) oraz prezydenta (3), Kadencja trwa 6 lat, ale jej skład odnawiany jest, co dwa lata. Zakres działania Rady obejmuje: określenie warunków prowadzenia działalności przez nadawców (np. ustalanie minimalnego udziału, jaki w programach emitowanych przez poszczególnych nadawców mają obejmować audycje producentów krajowych, określanie limitów czasowych dla emisji reklam), ochronę podstawowych wartości, przede wszystkim wartości chrześcijańskich (kontroluje pod tym kątem udzielanie koncesji naΝprogramy emitowane przez nadawców) rozpowszechnianie programów radiowych i telewizyjnych, ustalanie wysokości opłaty abonamentowej Prokuratura - podporządkowana jest ministrowi sprawiedliwości, jako prokuratorowi generalnemu. Jej zadaniem jest przede wszystkim strzeżenie praworządności, czuwanie nad ściganiem przestępstw oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami.
Dzielą się na:
- rejonowe,
- okręgowe,
- apelacyjne,
- Prokuratura Krajowa.
Wojskowymi jednostkami prokuratury są: garnizonowe, okrętów wojskowych, rodzajów sił zbrojnych, Naczelna Prokuratura Wojskowa.

Ad. 8 Systemy rządów

We współczesnych państwach wykształciły się różne modele sprawowania władzy, będące wynikiem zastosowania w praktyce rozmaitych koncepcji wysuwanych przez przedstawicieli nauki o państwie i prawie. Najbardziej rozpowszechniona jest monteskiuszowska koncepcja trójpodziału władzy na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Podział taki obowiązuje również w Polsce.

Współcześnie można wyróżnić cztery modele organizacyjne sprawowania władzy wykonawczej:
- monokratyczny,
- dualistyczny,
- departamentalny,
- dyrektorialny.

Model monokratyczny polega na tym, że władza wykonawcza skupiona jest w ręku jednego i jednoosobowego organu. Może nim być np. prezydent, czy monarcha, w zależności od tego jaki ustrój obowiązuje w danym państwie - republikański czy monarchistyczny. W modelu monokratycznym nie istnieje żaden wewnętrzny podział władzy; w szczególności nie występuje organ kolegialny, np. w postaci rządu, który posiadałby kompetencje wykonawcze. W konsekwencji osoby, które sprawują funkcje ministrów czy sekretarzy stanu kierujących danym działem gospodarki lub administracji państwowej są tylko organami pomocniczymi prezydenta czy monarchy. Nie mają one natomiast żadnych samodzielnych uprawnień, a co za tym idzie - nie odpowiadają politycznie przed parlamentem. Powołanie ministrów czy sekretarzy stanu zależy w decydującej mierze od zaufania prezydenta (monarchy). System monokratyczny występuje współcześnie np. w Stanach Zjednoczonych.

Model dualistyczny - władza wykonawcza składa się z dwóch organów, a więc głowy państwa oraz rządu, który jest organem kolegialnym. Jest to obecnie najpopularniejsza forma wykonywania władzy w państwie. Ze względu na sposób określenia wzajemnej relacji między wymienionymi organami wyróżnia się różne systemy dualistycznej władzy wykonawczej, a więc:
- system gabinetowy,
- system kanclerski,
- system resortowy,
- system prezydencjalny.

System gabinetowy polega na tym, że większość kompetencji realizuje rząd, czyli gabinet. Na czele rządu stoi premier, który jest organem kierowniczym. Premier ponosi parlamentarną odpowiedzialność za działalność rządu. Do zadań premiera należy określenie kierunków polityki rządu oraz wskazywanie kandydatów na ministrów, których później zatwierdza parlament lub głowa państwa. Premier realizuje określoną linię polityczną swojego gabinetu, co oznacza, że poszczególni ministrowie, kierujący działami administracji państwowej, mimo, że są w znacznym stopniu niezależni od pozostałych członków rządu i od premiera, muszą jednak działać w ramach nakreślonej przez premiera linii politycznej. Oprócz ministrów tzw. resortowych, kierujących działem administracji, czyli resortem, mogą występować także ministrowie bez teki. Są to urzędnicy, którzy nie zarządzają bezpośrednio daną dziedziną administracji, ale wypełniają inne funkcje. Można tu wskazać np. sprawy związane ze stosunkami rządu z parlamentem - tak jest m.in. w Wielkiej Brytanii, reprezentowanie określonej partii w rządzie - tak było np. w Belgii, służenie radą innym ministrom (Nowa Zelandia). Ministrowie bez teki mogą także wypełniać zadania eksperta (np. w Szwecji). Za ministra bez teki uważany jest także np. premier Wielkiej Brytanii, który nie stoi na czele żadnego resortu.

W systemie gabinetowej egzekutywy głowa państwa wyposażona jest w nieliczne kompetencje, które mają przede wszystkim formalny i wykonawczy charakter. Kompetencje te realizuje zgodnie z propozycjami parlamentu lub rządu. Głowa państwa nie ponosi w związku z tym odpowiedzialności politycznej przed parlamentem i nie może być przezeń odwołana. Głowa państwa w systemie gabinetowym spełnia głównie rolę czynnika integrującego i moderującego. Oznacza to, że w razie konfliktu między poszczególnymi władzami lub organami powinna starać się doprowadzić do kompromisu. Jako przykład systemu gabinetowego można wskazać formę sprawowania władzy w Wielkiej Brytanii.

System kanclerski stanowi odmianę systemu gabinetowego, z tym, że w przypadku systemu kanclerskiego na czele gabinetu stoi kanclerz, będący urzędem, do którego przypisane są znacznie silniejsze kompetencje.
W systemie kanclerskim istnieje instytucja w postaci tzw. konstruktywnego wotum nieufności. Polega ona na tym, że parlament może odwołać kanclerza tylko wówczas, gdy jednocześnie wskaże nowego kandydata na szefa rządu. Parlament musi być także zdolny do wyboru nowego kanclerza oraz rządu.
System kanclerski występuje obecnie np. w Niemczech.

System resortowy polega na takim ukształtowaniu roli premiera, że odgrywa on rolę "pierwszego spośród równych", czyli spośród członków swego gabinetu. Premier przewodniczy posiedzeniom rządu i koordynuje działania poszczególnych ministrów. Każdy jednak członek rządu samodzielnie kieruje danym działem administracji państwowej i ma swoje własne kompetencje. Sprawy przekraczające zakres właściwości jednego ministra, a należące do kompetencji, które nie zostały zastrzeżone wyłącznie dla głowy państwa, rozstrzyga cały gabinet. Pozycja głowy państwa jest niemal identyczna jak pozycja głowy państwa w systemie gabinetowym.
System rządów resortowych występuje np. w Austrii.

System prezydencjalny W tym systemie władzy wykonawczej bieżącymi pracami rządu kieruje premier, ale głowa państwa ma duży wpływ na rząd; znacznie silniejszy, niż w przypadku rządów gabinetowych. Prezydent przewodniczy bowiem posiedzeniom rady ministrów i uczestniczy w jej pracach. Mianuje i odwołuje premiera oraz - na jego wniosek - ministrów.
Rząd ponosi polityczną odpowiedzialność zarówno przed głową państwa, jak i przed parlamentem.
System prezydencjalny występuje m.in. we Francji.

W Polsce konstytucja przewiduje istnienie dualistycznej władzy wykonawczej, złożonej z Prezydenta i Rady Ministrów. Polski model sprawowania władzy łączy w sobie niektóre elementy systemu prezydencjalnego i gabinetowego, a nawet i kanclerskiego (np. instytucja konstruktywnego weta).

Model departamentalny - w tym modelu sprawowania władzy wykonawczej główną rolę odgrywa rząd. Jest on kolegialnym organem, jego członkowie są wybierani przez parlament. Cechą charakterystyczną modelu departamentalnego jest to, że ministrowie są równoprawni, a przewodniczący spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne oraz ogólne kierownictwo nad pracami rządu. Funkcje przewodniczącego rządu spełniają rotacyjnie wszyscy ministrowie.
Ministrowie stoją na czele resortów zwanych departamentami; w stosunku do nich mają samodzielne uprawnienia. Rząd podejmuje kolegialnie jedynie najbardziej istotne decyzje, które przekraczają zakres działalności jednego departamentu. Formalnie uchwały rządu mają wyższą moc niż uchwały pojedynczych ministrów. Jednak w praktyce szefowie departamentów mają duży wpływ na treść tych uchwał, gdyż to oni je przygotowują, a następnie, po uchwaleniu, wprowadzają w życie. Pozycja ministrów jest w ogóle stosunkowo silna, ze względu na to, że nie mogą oni być odwołani podczas kadencji parlamentu.
Model rządów departamentalnych istnieje współcześnie m.in. w Szwajcarii.

Model dyrektorialny - w tym modelu władza wykonawcza jest złożona z dwóch organów. Są to kolegialny dyrektoriat oraz ministrowie.

Dyrektoriat jest organem o charakterze politycznym, działającym stale, z tym, że co jakiś czas ustępuje jeden dyrektor, a na jego miejsce parlament wybiera nowego. Dyrektorzy nie mają stałego zakresu kompetencji, nie podlega im jakaś konkretna dziedzina spraw. Wszystkie decyzje dyrektorzy podejmują większością głosów. Podobnie jak w przypadku rządów departamentalnych, dyrektorzy nie mogą być odwołani w czasie kadencji parlamentu, a przewodniczący dyrektoriatu pełni jedynie funkcje reprezentacyjne i kieruje jego pracami; na tym stanowisku również panuje zasada rotacji.
Ministrowie wypełniają jedynie funkcje administracyjne; podlegają przy tym dyrektoriatowi i są przez niego powoływani.
Model rządów dyrektorialnych występował w latach 1952-1966 w Urugwaju.

Od 1536 Walia w Królestwie Anglii, od 1707 Szkocja i Anglia tworzą Wielka Brytanię, od 1800 Irlandia Północna i Wielka Brytania tworzą Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii jest państwem o demokratycznym charakterze nie posiadającym pisanej konstytucji. Funkcjonuje określony zbiór reguł, tzw. konwenanse konstytucyjne, czyli pewne reguły, które wykształciły się w drodze zwyczajowej, ewolucyjnie, w ciągu stuleci rozwoju państwowości angielskiej a później brytyjskiej. Zawarte są także w niektórych ustawach parlamentu - regulują sprawy zakresu kompetencji parlamentu, stanowiska członków rządu, porządek następstwa tronu. Wiele zasad prawa konstytucyjnego zawiera się w tzw. prawie powszechnym, stosowanym przez sady powszechne - w ich działalności zaciera się różnica między stosowaniem a tworzeniem prawa.
System parlamentarno-gabinetowy:
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii jest monarchią parlamentarną o ustroju parlamentarno-gabinetowym. Uznaje się ją za ojczyznę systemu parlamentarno-gabinetowego. Opiera się na zasadzie suwerenności Narodu wykonującego władzę ustrojodawczą, a rola monarchy sprowadzona zostaje jedynie do funkcji reprezentacyjnych. Rząd nie jest powoływany przez parlament, lecz przez monarchę, ale ten z kolei nie posiada żadnych instrumentów kierowania działalnością rządu. Rząd ponosi odpowiedzialność polityczna za sprawowanie swych funkcji przed parlamentem. Wymóg równowagi władz pozwala rządowi m.in. wnioskować do monarchy o rozwiązanie parlamentu.
System dwupartyjny - od zakończenia II wojny światowej Partia Konserwatywna(istniejąca od połowy XVII wieku-zwolennicy króla Jakuba II Stuarta) i Partia Pracy (od II połowy XIX wieku jako polityczna reprezentacja związków zawodowych). „Rząd Jej Królewskiej Mości”- koalicja, obecnie Partia Pracy z Tonym Blairem jako premierem; „Opozycja Jej Królewskiej Mości”- opozycja, obecnie Partia Konserwatywna.
Monarcha Zjednoczonego Królestwa jest dziedziczna, władcami są kolejni członkowie z dynastii Windsorskiej (nazwisko pochodzi od nazwy jednej z ze swych siedzib w czasie I wojny światowej). Monarcha nie rządzi tylko pełni funkcje reprezentacyjną i ceremonialną. Na władztwo składają się tzw. prerogatywy: prawo do zwoływania, odraczania i rozwiązywania parlamentu, zawieranie i wypowiadanie traktatów, wypowiadanie wojny, nawiązywanie i zrywanie stosunków dyplomatycznych, powoływanie lordów, prawo mianowania premiera, pozostałych członków rządu i obsadzania wielu dalszych stanowisk państwowych, prawo powoływania członków Rady Przybocznej, prawo łaski. Król jest zwierzchnikiem armii (Royal Navy. RAF, The Army).
Monarcha jest regularnie informowany o biegu spraw państwowych: raz w tygodniu udziela on audiencji premierowi, codziennie otrzymuje sprawozdania z posiedzeń.
Monarcha nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem - zasada nieodpowiedzialności ”Król nie może działać źle” i nie może być odwołany - zasada kontrasygnaty - „Król nie może działać sam” - obowiązek działania jedynie za radą i zgodą swych doradców.
Członkowie Rządu to: sekretarze stanu (9), ministrowie stanu (19), sekretarze w Ministerstwie Skarbu (2), sekretarze parlamentarni (36), „ministrowie” z nazwa resortu, „Lord Przewodniczący Rady Przybocznej i Leader Izby Gmin”, „Lord Kanclerz”, „Kanclerz Szachownicy” (oficjalny tytuł ministra finansów) „sekretarze” resortowi, „Lord Osobistej Pieczęci i Leader Izby Lordów”, „Kanclerz Księstwa Lancaster” (minister bez teki), „Generalny Płatnik” (minister bez teki) „Generalny Pocztmistrz”, „Najwyższy Pełnomocnik Prawny”, „Najwyższy Doradca Prawny”, „Lord Adwokat” i inni. Tworzenie stanowisk ministerialnych wymaga zarządzenia monarchy. W sumie liczba członków rządu może sięgnąć nawet 100 osób, lecz najwyżej 91 z nich może być członkami Izby Gmin - pozostali musza być członkami Izby Lordów. Z powodu swej liczebności i zróżnicowanego charakteru członkostwa, nie odbywają wspólnych posiedzeń, pozostają natomiast w stałym kontakcie z osobami ze ścisłego kierownictwa rządowego zwanego Gabinetem. Członków rządu mianuje monarcha na wniosek premiera lub sam premier. Premiera mianuje monarcha, jest nim przywódca partii większościowej w Izbie Gmin. Członkowie Rządu to „ministrowie Korony”, spośród nich jest tworzony Gabinet, poprzez mianowanie niektórych z nich członkami „Rady Przybocznej” przez monarchę na wniosek premiera - obie nominacje odbywają się jednocześnie. Prace Gabinetu są tajne, także wobec monarchy, który zostaje poinformowany jedynie o wynikach. Obecnie Gabinet Liczy ok20 osób. Gabinet zbiera się na regularne posiedzenia. Zebraniom przewodniczy premier, który zawiadamia króla o głównych postanowieniach. Premier i ministrowie mogą być jednocześnie deputowanymi.
Rząd jest odpowiedzialny przed Izbą Gmin, a ministrowie przed Gabinetem i Premierem
Parlament Wielkiej Brytanii składa się z 3 podmiotów: monarchy, Izby Lordów i Izby Gmin.
reguła „król w parlamencie” - decyzje parlamentu dla podjęcia decyzji wymagają zgody 3 podmiotów.
Podział władzy:
--ustawodawcza - parlament
--wykonawcza -monarcha i Gabinet (dualizm egzekutywny)
--sądownicza - wszelakie sądy
Parlament (obie izby) zwoływany jest na sesje przez monarchę, za kontrasygnatą premiera i na jego wniosek. Praktycznie terminy sesji ustala Rząd. Monarcha otwiera i zamyka sesje. Otwarcie rozpoczyna się od wygłoszenia mowy tronowej, będącej ogólnym programem prac sesji, zwłaszcza prac ustawodawczych. Podjęte sprawy załatwia się do końca sesji. Jeśli nie uda się, zostaje podjęta od nowa na nowej sesji - zasada dyskontynuacji - odnosi się do sesji a nie do kadencji. Parlament pracuje codziennie od 14:30 do 22:00 często dłużej, w piątki 9:30-15:30, przedpołudnia poświęca się pracom w komisjach i posiedzeniom frakcji. Weekendy - kontaktom z wyborcami w okręgach wyborczych. W ciągu roku maja miejsce tylko 4 przerwy w sesji - liczba dni obrad średnio wynosi 175 - dla porównania w Polsce za kadencji 1997-2001 wynosiła 79 rocznie.
Izba Gmin - pochodzi z wyborów powszechnych, od 1880 roku w okręgach jedno mandatowych, systemem większości zwykłej; od 1995r. liczy 659 posłów: Anglia528, Szkocja 72, Walia 40, Irlandia 12; granice wieku: czynne prawo wyborcze - 18 lat, bierne - 21 lat; Mandatu członka Izby Gmin nie mogą piastować urzędnicy służby cywilnej (Civil Service), osoby służące w siłach zbrojnych, policjanci i sędziowie. Do zgłoszenia kandydatury wystarczy poparcie 10 osób i wpłacenie kaucji 500 funtów, która przepada jeśli kandydat zyskał mniej niż 5% głosów w okręgu. Odsetek nowych posłów rzadko przekracza 25% składu Izby Gmin. Wybory do Izby Gmin odbywają się w drodze proklamacji królewskiej. Monarcha może to uczynić najpóźniej po 5 latach od poprzedniego zwołania (ustawa o parlamencie z 1911r.) Dawniej - ustawa o siedmioleciu z 1715r. mówiła o 7 latach. Żadne przepisy nie ustanawiają minimalnego czasu trwania kadencji; monarcha może zarządzić wcześniejsze wybory, jednak jedynie na wniosek premiera i za jego kontrasygnatą. Okres pełnomocnictw parlamentu może być przedłużony ustawą - miało to miejsce w trakcie obu wojen światowych. Od 1911r. z 21 parlamentów tylko 9 „dożyło” pięcioletniego okresu, 2 zostały przedłużone, a 10 zakończyło się wcześniej (1951-po 2 latach). Izba Gmin orzeka o ważności wyborów. Maksymalnie 5-ioletnie okresy funkcjonowania składają się z sesji trwających ok. roku. Nie ma trwałych terminów sesji, najczęściej rozpoczynają się i kończą jesienią. Działają komisje: 10 „stałych” do rozpatrywania projektów ustaw publicznych, 14 „specjalnych” komisji kontrolnych, rzadko komisja do spraw wewnętrznych i komisja całej Izby Gmin. W każdy czwartek o porządku prac w przyszłym tygodniu informuje Leader Izby Gmin, czyli członek Gabinetu. Leader wybierany na początku kadencji, bezpartyjny, bierze udział w głosowaniu jeśli obie strony podzieliły się równo głosami, prowadzi obrady, na wniosek rządu zwołuje „nadzwyczajne posiedzenia” Izby w okresie przerwy wakacyjnej.
Izba Gmin:
1. frakcja rządowa - Rząd + Premier; 1/3 Izby, ma 65% czasu obrad na wnioski
2. frakcja opozycji - „gabinet cieni” - opozycja Gabinetu; leader opozycji + współpracownicy: 21% czasu na wnioski
3. frakcja Partii Pracy - „Parlamentarna Partia Pracy”
4. frakcja Konserwatywna - „Komitet 1922”
5. Leader Izby Gmin - najbliższy współpracownik Premiera, kieruje pracami swej frakcji, członek Gabinetu

Izba Lordów - wyższa Izba parlamentu Wielkiej Brytanii
Piastunowie tytułów arystokratycznych, dziedzicznych otrzymali kiedyś od monarchy wezwanie do zasiadania w Izbie Lordów. Nadawanie tytułów - parostw należy do monarchy. Tytuły książęce: książę (duke), hrabia (earl), hrabina (countess), markiz (marquees), wicehrabia (viscount), baron. Najdłużej zasiadającym w Izbie Lordów jest baronostwo de Ros - od 1264r. Do 1.11.1999r. (ostatnia reforma Izby Lordów) funkcjonowało ok. 800 parostw. Izba Lordów składa się z 90 lordów dziedzicznych i 542 dożywotnich - niedziedzicznych. 800 lordów dziedzicznych wybiera spośród siebie, z frakcji partyjnych Izby, frakcji Partii Liberalnej i frakcji lordów bezpartyjnych 15 lordów funkcjonalnych (m.in. zastępcy przewodniczącego) i 75 niefunkcyjnych. W razie śmierci któregokolwiek z tych 90 lordów spośród pozostałych dziedzicznych wybiera się następcę. Dziedziczy się tytuł, a nie miejsce w Izbie Lordów. Wśród 542 lordów dożywotnich 20 z nich to lordowie prawa - członkowie Sądu Najwyższego Wielkiej Brytanii. Ustawa z 1958r. pozwala na mianowanie lordów dożywotnich, dotyczy to osób szczególnie zasłużonych. W skład Izby wchodzi także 26 lordów duchownych (arcybiskupów i biskupów Kościoła Anglikańskiego) i 5 członków rodziny królewskiej: książęta Walii, Edynburgu, Gloucaster, Yorku i Kentu. Razem ok. 663 lordów - liczebność obu Izb nie odbiega od siebie znacząco. Przewodniczącym Izby Lordów jest Lord Kanclerz - członek Gabinetu, nie zajmuje neutralnego stanowiska w czasie debat, powoływany jest przez monarchę na wniosek premiera, nie udziela głosu - lordowie chcący przemawiać zapisują się do głosu. Lord Kanclerz zastępowany jest w roli przewodniczącego przez Leadera Izby Lordów - przewodniczącego frakcji partii rządzącej w tej Izbie i członka Gabinetu.
Komisje Izby Lordów: jedyna Komisja Projektów Ustaw Publicznych - do rozpatrywania projektów ustaw publicznych, komisje dla ustaw oprotestowanych - do projektów ustaw prywatnych, Komisja Całej Izby, Komisja do spraw Wspólnot Europejskich. Izba Lordów nie posiada kompetencji kontrolnych wobec Rządu. Komisje specjalne - Komisja do spraw Nauki i Techniki. Przewodniczy im wszystkim ta sama osoba mianowicie Lord Przewodniczący Komisji z wyjątkiem Komisji do spraw Wspólnot Europejskich, której przewodniczy Główny Zastępca Przewodniczącego. Lord Przewodniczący komisji jest zastępca Lorda Kanclerza w funkcji przewodniczącego obrad Izby, wybierany na każdą sesję odrębnie. Funkcjonują frakcje partyjne, z podziałem na frakcję rządzącą i opozycyjną. Większość w Izbie Lordów należy do Partii Konserwatywnej i w okresie rządów Partii Pracy, mimo że jest frakcja większościową jest opozycyjna. We frakcji rządowej jedynie kilku lordów wchodzi w skład rządu.

Ustawodawstwo:
Wyróżnia się ustawy publiczne i prywatne, finansowe i inne.
Ustawy publiczne - dotyczące ogółu obywateli i władz publicznych;
I czytanie w Izbie Gmin lub w Izbie Lordów, bez dyskusji, drukowany i dostarczany posłom, II czytanie, dyskusje, zmiany, głosowanie, prace w komisji całej Izby lub w stałych, poprawki, sprawozdanie przed Izbą, debaty, dalszy ciąg II czytania, poprawki, III czytanie, głosowanie, po zakończeniu kierowany do drugiej Izby, gdzie przechodzi przez analogiczne procedury, wprowadzenie zmian powoduje powrót projektu do Izby, która go uchwaliła.
Ustawy finansowe - „budżetowa”- szczególny rodzaj ustawy publicznej;
jedynie rząd ma inicjatywę ustawodawczą, postępowanie rozpoczyna się w Izbie Gmin od expose Kanclerza Skarbu, kilka dni dyskusji: projekt do II czytania opracowują komisje specjalne (resortowe) - 3 dni, III czytanie, przekazywany do Izby Lordów, gdzie odbywa się krótka dyskusja podczas II czytania, Izba Lordów nie posiada prawa wprowadzania poprawek do ustaw finansowych, może zwlekać z ich przyjęciem, jest miesiąc na skierowanie ustawy finansowej do podpisu króla - od 1854r. podpisuje premier.
Finance Act - zapotrzebowanie na kredyt
Appropriation Act - przeznaczenie kredytu
Consolidated Fund Act - wydatki ze Skarbu Państwa
Ustawy prywatne - dotyczące konkretnie wskazanych podmiotów (przedsiębiorstwa, organizacje, osoby)

Projekty wnoszą promotorzy w ciągu kilku dni sesji przeznaczonych dla tych projektów, Jeśli w czasie wniesienia projektu nikt nie zgłasza sprzeciwu, projekt rozpatrywany jest w specjalnych komisjach dla ustaw prywatnych; jeśli zgłoszone zostały sprzeciwy, projekt trafia do komisji pod przewodnictwem Przewodniczącego Komisji Budżetowej o szerszych kompetencjach. Komisja przeprowadza kontrolę, na podstawie sprawozdań komisyjnych prowadzone jest w Izbie czytanie projektu, z możliwością zgłaszania poprawek oraz głosowania, powtarza się w drugiej Izbie; nie są objęte zasadą dyskontynuacji, w celu przyspieszenia mogą być powoływane wspólne komisje obu Izb.

System parlamentarno-gabinetowy

Z Wikipedii

System parlamentarno-gabinetowy - system polityczny, w którym rząd z premierem na czele jest powołany i odwołany przez głowę państwa. Rząd odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania).

Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, ma też prawo rozwiązywać parlament. Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli partii (lub koalicji) mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ja natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. System rządów wykształcony w praktyce angielskiej XVIII-XIX w. Rozpowszechniony obecnie w Danii, Wielkiej Brytanii, Holandii, Austrii oraz we Włoszech. Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od parlamentu. Jego odmianą jest tzw. system kanclerski (Niemcy).

Głowa państwa ma przede wszystkim zadanie reprezentować państwo, a wszystkie akty przez nią wydane musza zawierać odpowiednią kontrasygnatę.

Podstawowe cechy współczesnych systemów parlamentarno-gabinetowych [edytuj]

  1. parlament (a przynajmniej jego izba niższa) jest wybierany w wyborach powszechnych;

  2. układ sił w parlamencie (lub podjęte w nim uzgodnienia gdy żadna z partii nie posiada większości) przesądza o powołaniu premiera i powołaniu rządu;

  3. rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem, który może wyrazić wotum nieufności, oznaczające ustąpienie co najmniej jednego ministra, najczęściej zaś całego gabinetu;

  4. rząd ma wpływ na rozwiązanie parlamentu (czasem jednej jego izby gdy jest dwuizbowy) przed upływem kadencji, co powoduje konieczność rozpisanie przedterminowych wyborów;

  5. między parlamentem a rządem istnieje system powiązań organizacyjnych , funkcjonalnych i personalnych (ministrowie mogą być i często są deputowanymi) co oznacza brak separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej;

  6. głowa państwa (w postaci prezydenta lub monarchy) nie kreuje polityki wewnętrznej, ani zagranicznej, spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, a także wobec woli większości parlamentarnej (powołuje premiera, zarządza wybory przedterminowe) .

Parlamentarno-gabinetowy system, wynikający z trójpodziału władz układ stosunków między parlamentem a egzekutywą, system ten zakłada wzajemne powiązanie i równoważenie ciał ustawodawczych i wykonawczych. W teorii miał dawać niewielką przewagę parlamentowi. Jedna z dwóch koncepcji, obok systemu prezydenckiego, ukształtowania relacji legislatywa - egzekutywa. Cechą charakterystyczną jest tzw. dualizm egzekutywy, czyli podział władzy wykonawczej na dwa ośrodki o odmiennych kompetencjach: rząd i głowę państwa.

Szef rządu i skład rządu jest wyłaniany spośród przedstawicieli partii (lub koalicji) mającej większość w parlamencie, tylko formalnie jest powołany i odwołany przez głowę państwa. Rzeczywistą odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania).

Egzekutywa ma prawo rozwiązywać parlament, tylko w ściśle określonych prawnie sytuacjach (przedłużająca się niemożność wyłonienia większości parlamentarnej, nieuchwalenie budżetu). Może również wstrzymać wydawane przez parlament ustawy stosując instytucję weta. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ja natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe.

We współczesnej praktyce przewaga parlamentu nie jest wyraźna, a system ten jest bardzo stabilny. Istnieje ścisła współpraca pomiędzy większością w parlamencie a rządem przez nią wybranym. Rząd ten skupia najczęściej przywódców i czołowych przedstawicieli partii posiadających większość w parlamencie, dlatego rząd poniekąd kontroluje aktywność parlamentu.

Korzystając z przysługującej mu inicjatywy ustawodawczej wpływa na kształt prawa i kieruje polityką państwa.

System rządów wykształcony w praktyce angielskiej XVIII-XIX w. Rozpowszechniony obecnie w Belgii, Wielkiej Brytanii, Holandii.

Jego odmianą jest tzw. system kanclerski (Niemcy, Austria), gdzie szczególną, dominującą rolę w rządzie posiada jego szef - kanclerz.

Model Westminsterski

0x01 graphic
A. Lijphart koncentruje się na kształtowaniu i realizacji polityki uwzględniającej preferencje większości obywateli. Zauważa przy tym, że osiągnięcie efektu „odpowiedzialnego rządu” może dokonywać się w różny sposób. W tym celu skupia swą uwagę na „różnorodności formalnych i nieformalnych instytucji i praktyk, które używane są po to, by przełożyć preferencje obywatelskie na język działań politycznych”. Skupia się on głównie na dojrzałych i stabilnych systemach demokratycznych. Punktem wyjścia dla skonstruowania modelu westminsterskiego oraz zbliżonych do siebie modeli demokracji konsocjonalnej i konsensualnej była próba typologii systemów demokratycznych dokonana przez A. Lijpharta w 1968r. Biorąc pod uwagę dwie zmienne:
- stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa (wysoki lub niski)
- oraz styl zachowań elit politycznych (rywalizacyjny bądź konsensualny,
a następnie dokonując ich skrzyżowania, otrzymał w rezultacie cztery kategorie:
1. demokrację rywalizacyjną odśrodkową: rywalizujący styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; Włochy, Francja (zwłaszcza IV Republika), Republika Weimarska;
2. demokrację rywalizacyjną dośrodkową: rywalizacyjny styl elit w połączeniu z niskim stopniem zróżnicowania kulturowego społeczeństwa; Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia, Irlandia, RFN, Izrael, kraje skandynawskie;
3. demokrację konsocjonalną: konsensualny styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; egzemplikowaną przez Austrię, Belgię i Holandię;
4. demokrację zdepolityzowaną: konsensualny styl elit w połączeniu z niskim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; choć kategoria ta nie występuje w rzeczywistości, to, zdaniem A. Lijpharta, w 1968 roku najbliżej tego stanu rzeczy znajdowała się Szwajcaria.

W rezultacie długoletnich studiów porównawczych A. Lijphart sformułował tezę, która stanowi jego kredo: dla społeczeństw homogenicznych (o niskim stopniu kulturowej segmentacji) właściwszy jest model większościowy (westminsterski), dla społeczeństw zaś pluralistycznych (zwłaszcza tych, w których występuje subkulturowa segmentacja wyrażająca się w istnieniu grup wzajemnie się izolujących) bardziej odpowiedni jest model konsensualny. Zdecydowana większość stabilnych reżimów demokratycznych nie przystaje do żadnego z tych modeli w czystej postaci, a jedynie zbliża się do jednego z nich bardziej niż do drugiego.
Model westminsterski opierający się na wyjściowym założeniu, że słowo „lud” stanowiące element definicji demokracji znaczy tyle, co zwykła, choćby minimalna większość, obejmuje zdaniem A. Lijpharta 9 podstawowych cech:
1. koncentrację władzy wykonawczej: w rękach jednopartyjnego i „czysto większościowego” gabinetu. Składa się on wyłącznie z członków zwycięskiej partii. Wyjątkowo tylko tworzone są koalicje rządowe. Konsekwencją tej praktyki tworzenia gabinetu jest pozbawienie opozycji (często zbliżonej liczebnie do partii rządzącej) możliwości działania na arenie rządowej i ograniczenie jej aktywności głównie do areny parlamentarnej.
2. fuzję władzy: oznaczającą dominację gabinetu nad parlamentem. W „czystym” modelu westminsterskim zostaje przełamana zasada podziału władzy - w sensie separacji oraz względnej równowagi legislatywy i egzekutywy. Choć teoretycznie parlament powinien kontrolować rząd, to fakt, że w gabinecie zasiadają liderzy zwycięskiej partii, cieszący się poparciem swojej większościowej frakcji parlamentarnej, powoduje efekt odwrotny: parlament jest kontrolowany przez rząd.
3. asymeryczny bikameralizm: oznaczający również odstępstwo od zasady separacji i równowagi władzy - wewnątrz areny parlamentarnej. Model westminsterski zakłada skupienie niemal całej władzy ustawodawczej w rękach izby niższej, pozostawiając izbie wyższej głównie możliwość hamowania bądź opóźniania prac legislacyjnych. W efekcie dwuizbowość parlamentu nie staje się czynnikiem umożliwiającym przeniknięcie dodatkowych preferencji politycznych, co powoduje, że działa on podobnie jak jednoizbowy.
4. system dwupartyjny: taki, w którym zdecydowaną większość głosów wyborczych zawłaszczają dwie wielkie partie rywalizujące między sobą o zwycięstwo na arenie parlamentarnej (zapewnienie sobie bezwzględne większości mandatów). Nawet jeśli w wyborach uczestniczą inne partie, żadna z nich nie ma szansy (ani samodzielnie, ani w koalicji z inną małą partią) na zapewnienie sobie ta rozumianego zwycięstwa i przedostania na arenę rządową.
5. jednowymiarowość systemu partyjnego: która oznacza, że między partiami rywalizującymi o zwycięstwo występuje jedna tylko płaszczyzna niezgody: polityka gospodarcza i socjalna (własność, rola państwa w procesie planowania, redystrybucja środków finansowych - podatki, programy ochrony socjalnej). W rezultacie głównym czynnikiem wpływającym na zachowania wyborcze staje się przynależność klasowa lub pozycja materialna.
6. system wyborczy oparty na zasadzie większościowej: (najczęściej większości względnej), co oznacza, że wybrany zostaje ten kandydat, który zyskał więcej głosów niż którykolwiek z jego rywali. Istotnym efektem stos. systemu większości względnej jest to, że suma głosów oddanych na pokonanych kontrkandydatów często przewyższa liczbę głosów, jaką uzyskał kandydat zwycięski, co powoduje nadreprezentację partii najsilniejszej.
7. przyjęcie reguły unitarnej i scentralizowanej formy rządu: oznaczający odstępstwo od zasady separacji i względnej równowagi władz w relacji centrum - jednostki regionalne (lokalne). Konsekwencją jest ograniczenie autonomii lokalnej.
8. „niepisana” konstytucja: i nieograniczona suwerenność parlamentu. W „czystym modelu westminsterskim nie ma ograniczeń ustawodawczej działalności parlamentu, który może w formie ustawy regulować dowolną materię. Równie charakterystyczny jest brak szczególnych wymogów proceduralnych przy stanowieniu norm odnoszących się do ustroju politycznego. Tego typu konstytucję nazywamy giętką (niezależnie od tego, czy ma ona postać osobnego aktu prawnego - Szwecja, Islandia, czy składają się na nią różne ustawy, zwyczaje i precedensy - Wielka Brytania, Nowa Zelandia).
9. ograniczenie zakresu stosowania instytucji demokracji bezpośredniej: (referenda, inicjatywa ludowa, veto ludowe). Wiążące wszystkich obywateli decyzje zapadają głównie w parlamencie, co oznacza, że demokracja ma charakter przedstawicielski (pośredni).

A. Lijphart wypracował początkowo koncepcję demokracji konsocjonalnej (uzgodnieniowej), wynikającą z pytania, dlaczego trwały i stabilny reżim demokratyczny może funkcjonować także w krajach, w których społeczeństwa są głęboko podzielone etnicznie, językowo bądź religijnie.
Rozwiązania instytucjonalne uwzględniające swoistość struktury społeczeństwa. Należą do nich:
1. wielka koalicja: oznaczająca praktykę tworzenia koalicji parlamentarnych i rządowych z udziałem tak wielkiej liczby partii, jak tylko jest to możliwe,
2. wzajemne veto: którym dysponują wszystkie mniejszości,
3. proporcjonalny system wyborczy: ułatwiający dostęp do areny parlamentarnej nawet małym partiom politycznym,
4. zapewnienie tzw. małej autonomii: pozwalającej na załatwienie maksymalnej liczby spraw dotyczących poszczególnych mniejszości, w ich obrębie i siłami reprezentującymi je instytucji.

Model demokracji konsensualnej jest oparty na założeniu, że - zwłaszcza w warunkach występowania izolujących się mniejszości lub wrogich wobec siebie segmentów społeczeństwa - słowo „lud” jako podmiot władzy winno oznaczać tak wielką liczbę osób, jak jest to możliwe.

Konsensualny model demokracji wg A. Lijpharta to reżim polityczny, w którym, w miejsce czystej zasady większości, pojawia się „ograniczenie, rozproszenie oraz udział we władzy na wiele różnych sposobów”.



Stosując podobne kryteria jak w przypadku modelu westminsterkiego, A. Lijphart wyróżnia następujące cechy demokracji konsensualnej:
1. szeroki udział partii politycznych we władzy wykonawczej poprzez tworzenie tzw. wielkich koalicji. Obejmują one większą liczbę partii niż ta, która wynika z bezwzględnej większości uzyskanych mandatów. Sens tej zasady sprowadza się do dzielenia się władzą wykonawczą przez wszystkie znaczące partie polityczne, nawet wówczas, gdy nie odnoszą zwycięstwa wyborczego. W ten sposób zmniejsza się znaczenie rywalizacji wyborcze, wzrasta natomiast rola międzypartyjnych porozumień i uzgodnień, dokonywanych niezależnie od preferencji wyborców wyrażonych w głosowaniu na poszczególne partie,
2. formalna i nieformalna separacja władzy, prowadząca do równowagi miedzy parlamentem i rządem (Szwajcaria), lub do relatywnego osłabienia pozycji egzekutywy wobec parlamentu (Belgia). Niezależnie od stosowanych rozwiązań organizacyjnych, zwłaszcza zaś od tego, czy parlament jest wyposażony w prawo obalania rządu za pomocą votum nieufności (Belgia) czy nie (Szwajcaria), nie występuje zjawisko dominacji egzekutywy nad parlamentem,
3. zrównoważony (symetryczny) bikameralizm połączony z reprezentacją mniejszości. W społeczeństwach pluralistycznych z wyodrębniającymi się grupami etnicznymi lub religijnymi zachodzi konieczność zabezpieczenia reprezentacji ich interesów, której model westminsterski nie zapewnia. Wyraża się to przede wszystkim w tworzeniu wyższych izb parlamentu, wyposażonych w taką samą władzę jak izby niższe oraz wyłanianych na innej podstawie niż wybory rywalizacyjne, które doprowadziłyby do efektu dyskryminacji mniejszości,
4. wielopartyjność: oznaczająca nie tylko istnienie większej liczby partii, ale i to, że żadne z istniejące ugrupowań nie posiada statusu partii większości, który zapewniłby możliwość samodzielnego sprawowania rządów (tworzenia jednopartyjnego gabinetu cieszącego się poparciem zdyscyplinowanej większości parlamentu). W wyborach uczestniczy wiele partii i wiele z nich przedostaje się na arenę parlamentarną, choć tylko niektóre zyskują liczącą się liczbę mandatów.
5. wielowymiarowość systemu partyjnego: polegająca na występowaniu kilku płaszczyzn niezgody pomiędzy rywalizującymi partiami, odzwierciedlający pluralistyczny charakter społeczeństwa. Konflikty pomiędzy mniejszościami etnicznymi oraz na tle religijnym. Krzyżowanie się tych podziałów (Belgia) dodatkowo komplikuje strukturę systemu partyjnego, utrudniając możliwość współpracy i osiągnięcia zadowalającego wszystkie strony porozumienia,
6. proporcjonalny system wyborczy: mający na celu rozdział mandatów w parlamencie w sposób maksymalnie odzwierciedlający rozkład preferencji wyborczych, w tym także poparcia dla małych partii. Założeniem proporcjonalnej ordynacji wyborczej jest zredukowanie zjawiska nadprezentacji wielkich partii, polegającego na tym, że uzyskują one wyższy (niekiedy znacznie) udział w podziale mandatów, niżby wynikało to z procentowej wysokości poparcia elektoratu. Ponadto, system proporcjonalny zwiększa szansę dostępu do areny parlamentarnej ugrupowaniom reprezentującym różnego rodzaju mniejszości,
7. terytorialny i nieterytorialny federalizm oraz decentralizacja uprawnień. Jest to kolejny wyraz tendencji do separacji władzy zarówno w aspekcie społecznym, jak i przestrzennym, mającej na celu zapewnienie autonomii poszczególnym grupom społecznym.
a. feudalizm terytorialny: oznacza podział władzy pomiędzy rząd centralny i pewną liczbę rządów regionalnych (stanowych, krajowych, kantonalnych itp.).
b. feudalizm nieterytorialny: wyraża się w tworzeniu instytucji służących do rozwiązywania problemów mniejszości wyróżnianych na innej zasadzie niż miejsce zamieszkania (Belgia - Rady Kultury - dla społeczności flamandzko - i frankojęzycznej, skupiające członków obu izb parlamentu reprezentującego obie mniejszości).
8. pisana konstytucja i veto mniejszości: konieczność obrony praw mniejszości leży u podstaw nadania konstytucjom szczególnej formy prawnej, obejmującej również taki tryb ich uchwalania i zmiany, który nie doprowadziłby do dominacji woli wąskiej większości. Konstytucje w modelu demokracji konsensualnej maja postać specjalnego aktu prawnego, uchwalonego i zmienianego w ramach specjalnej procedury, wymuszającej osiągnięcie kompromisu pomiędzy różnymi grupami społecznymi i ich reprezentantami (kwalifikowana większość, konieczność aprobaty przez rządy regionalne, oddzielne głosowanie w reprezentacjach mniejszości etnicznych.
Dostrzegając potrzebę przezwyciężenia pewnej jednostronności tego ujęcia poszerzył katalog cech składających się na konsensualny model demokracji, zaliczając do nich:
9. korporatywistyczny tryb decyzji:
10. zaangażowanie państwa w politykę opiekuńczą: udział wydatków na cele publiczne mierzony w stosunku do wysokości produktu narodowego brutto oraz do ogólnej sumy wydatków publicznych.


Podstawowym kryterium pozwalającym na odróżnienie dwóch głównych wariantów demokracji jest kwestia dystrybucji władzy:
1. demokracja konsensualna: opiera się na możliwie szerokiej dekoncentracji władzy - pomiędzy instytucje oraz poszczególne poziomy systemu politycznego (federalizm). Konsensualizm wg A. Lijpharta to „podział, ograniczenie i rozproszenie władzy”
2. demokracja westminsterska: oznacza koncentrację władzy na poziomie centralnym oraz w rękach zwycięskiej partii politycznej, która nie musi dzielić się z nikim owocami swego zwycięstwa. Model ten, którego podstawą jest podział na „większość” i „mniejszość”, nie wymaga stosowania skomplikowanych procedur negocjacyjnych ani konieczności uzgadniania rozbieżnych bądź przeciwstawnych interesów. W tym sensie demokracja ta jest bardziej „agresywna” niż nastawiona na poszukiwanie kompromisu i nie zagrażająca interesom mniejszości demokracja konsensualna.


Model westminsterski: początek lat osiemdziesiątych - Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Irlandia, Luksemburg, Szwecja, Norwegia,

Model konsensualny: Szwajcaria, Belgia, Holandia, Włochy, V Republika Francuska,

Elder, Thomas, Arter: wszystkie demokracje muszą być konsensualne do pewnego stopnia, tyle tylko, że niektóre są bardziej konsensualne niż inne.

Żadna demokracja nie może obejść się bez elementu rywalizacji, co stanowi główny wyznacznik modelu westminsterkiego, aczkolwiek niektóre systemy starają się go łagodzić.

P. Mair po zestawieniu wszystkich wymienionych czynników, uszeregował kraje zachodnioeuropejskie na osi przebiegającej między biegunem demokracji konsensualnej i większościowej, co dało efekt w pewnym stopniu odmienny od ustaleń A. Lijpharta. Na tle tej klasyfikacji możemy wyróżnić w Europie Zachodniej trzy grupy państw:
1. zbliżone do modelu konsensualnego: Holandia, Szwecja, Belgia, Austria,
2. łączące elementy modelu demokracji konsensualnej i większościowej: RFN, Finlandia, Szwajcaria, Dania, Norwegia,
3. zbliżone do modelu większościowego: Francja, Włochy, Irlandia, Wielka Brytania,

Walorem systematyzacji A. Lijpharta jest analiza politycznych konsekwencji struktury społeczeństwa. Podział na społeczeństwa:
1. homogeniczne: takie, w których co najmniej 80% ludzi reprezentuje to samo wyznanie lub mówi tym samym językiem
2. pluralistyczne: które warunku tego nie spełniają.


Skonstruował dwa modele demokracji, które obejmują:
1. dwa różne sposoby rozwiązywania konfliktów powstających na tle dostępu do władzy (uzyskanie miejsca na arenie parlamentarnej i rządowej), oraz
2. możliwości kształtowania treści rozstrzygnięć.

Aby syntetycznie opisać demokratyczny system polityczny, należy wziąć pod uwagę:
1. zespół czynników wynikających z regulacji prawnych,
2. właściwości systemu partyjnego,
3. trybu podejmowania decyzji,
4. treść polityki.

SYSTEM POLITYCZNY V REPUBLIKI FRANCUSKIEJ 
 

  1. Francja - wprowadzenie

 

    Francja  znajduje się w  światowej czołówce krajów rozwiniętych. Liczy ponad 52 milionów mieszkańców, o znakomitej przewadze narodowości francuskiej. Jej zwarte terytorium, o dobrej dostępności komunikacyjnej, ułatwiało zawsze otwartość tego państwa na świat zewnętrzny. Długotrwała stabilność terytorium i granic wpłynęła korzystnie na pełne zespolenie społeczne, polityczne i ekonomiczne 1. Po II wojnie światowej Francja utraciła utrzymywaną przez długi czas pozycję mocarstwa światowego i  w konsekwencji skurczył się zasięg jej wpływów nie tylko politycznych, ale i kulturowych w świecie. Jednak rządy Charles de Gaulle' a (1958 - 1969) i nastanie V Republiki ożywiły aspiracje mocarstwowe Francji, która  dzisiaj ponownie odgrywa ważną rolę w europejskiej i pozaeuropejskiej polityce międzynarodowej 2. Nie ulega wątpliwości iż to właśnie ukształtowany za czasów generała de Gaulle'a system polityczny Francji, określany jako semi-prezydencki, wpłynął na taki stan rzeczy.

   Celem niniejszej pracy jest przedstawienie procesu kształtowania się obecnego systemu politycznego w tym kraju, począwszy od powstawania pierwszych ustaw zasadniczych w XVIII wieku, skończywszy na  uformowaniu się   konstytucji współczesnej Francji , która jest fundamentem dzisiejszej V Republiki Francuskiej . Mowa będzie przede wszystkim o ustroju III i IV Republiki Francuskiej, oraz zasadniczych elementach odróżniających  konstytucję V Republiki od dwóch poprzednich. Niniejsza praca stanowić ma wprowadzenie, które ułatwi zrozumienie istniejącego obecnie we Francji systemu semi-prezydenckiego. Szczegółowym omówieniem tego systemu zajmie się natomiast kolejny prelegent. Autor skupi się dodatkowo -tj. abstrahując od francuskich tradycji konstytucyjnych -  na zagadnieniu  zmiany  obecnej konstytucji oraz na współczesnym systemie  partyjnym i partiach politycznych. 

  1. Problemy z klasyfikacją

 

   W literaturze przedmiotu system polityczny Francji określany jest w sposób zróżnicowany. Używa się takich określeń jak : parlamentaryzm specjalny - podobny do systemu prezydenckiego w Ameryce Łacińskiej; deformacja klasycznych reguł rządu parlamentarnego;  mieszany system kompromisowy; czy wreszcie system pół-prezydencki. 

   Francja nie jest republiką parlamentarną. Świadczą o tym następujące argumenty:

 

   Francja nie jest również republiką prezydencką. Przemawia za tym m.in.:

 

Można więc określić system ustrojowy współczesnej Francji jako system mieszany: parlamentarno-prezydencki lub semi-prezydencki 3. 

  1. Kształtowanie się współczesnego systemu politycznego Francji

 

3.1. Pierwsze ustawy zasadnicze Francji

     Francja posiada jedną z najdłuższych tradycji konstytucyjnych na świecie. Pierwsza konstytucja została tam uchwalona w wyniku przeobrażeń zachodzących podczas Rewolucji Francuskiej, przez Zgromadzenie Narodowe 3 września 1791 r. Była to druga konstytucja na kontynencie europejskim - po polskiej Konstytucji 3 Maja - a trzecią na świecie - po amerykańskiej z 1787 r. Należy wspomnieć, że została ona poprzedzona Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela, która zakładała, że źródłem władzy suwerennej może być tylko naród oraz głosiła wolność osobistą wszystkich obywateli 4.

     Tendencje republikańskie jakie zaczęły przeważać w polityce władz francuskich w następnych latach doprowadziły do zniesienia monarchii i uchwalenia 24 czerwca 1794 roku nowej ustawy zasadniczej, zwanej konstytucją jakobińską. Wprowadzała ona we Francji  ustrój republikański, formułowała zasadę jedności władzy i nadrzędności najwyższego organu przedstawicielskiego , oraz przyznawała  obywatelom bezpośrednie prawo wyborcze. Konstytucja ta  nie weszła jednak w życie, gdyż rządy jakobinów szybko się skończyły.  

     Kolejną ustawę zasadniczą uchwalono niezwykle szybko, bo już 22 sierpnia 1795 r. Nawiązywała one w swej treści do dwóch poprzednich konstytucji, jednak ograniczała prawa wyborcze. Jako pierwsza wprowadziła dwuizbowy parlament. Obowiązywała ona jednak niespełna pięć lat, jako że pod wpływem Napoleona Bonaparte 13 grudnia 1799 r. uchwalono nową konstytucję, wprowadzającą we Francji dyktaturę jednostki 5.  
 W okresie zaledwie ośmiu lat uchwalono we Francji cztery ustawy zasadnicze, które - choć utrzymane w jednym duchu  zrodzonym z przemian rewolucyjnych roku 1789 - różniły się od siebie zasadniczo. Konstytucje francuskie tego okresu - w odróżnieniu od konstytucji Stanów Zjednoczonych - nie przyczyniły się do ustrojowej stabilizacji.  
Początek XIX wieku przyniósł ze sobą liczne, czasowe  zmiany o charakterze ustrojowym, a co za tym idzie zmiany konstytucji. Dopiero jednak upadek Napoleona III w roku 1871, umożliwił wprowadzenie trwałych i   znaczących zmian w systemie sprawowania władzy we Francji.  Uchwalona w 1875 roku Konstytucja III Republiki Francuskiej rozpoczęła trwający siedemdziesiąt lat okres republiki parlamentarnej.  

3.2. Konstytucja z  roku 1875 roku i III Republika Francuska

     Francuski system parlamentarny według konstytucji z 1875 roku powstał jako rezultat kompromisu między zwolennikami monarchii parlamentarnej (tzw. orleanistami - ich kandydatem na tron Francji był Książe Paryża z dynastii orleańskiej), a umiarkowanymi republikanami. Francja stała się pierwszą republiką parlamentarną.  Toteż konstytucyjny system III Republiki wzorował się w dużej mierze na organizacji monarchii. Prezydent Republiki - niekoronowany monarcha zajmował w niej pierwsze miejsce. Wybierany miał on być przez Senat i Izbę Deputowanych zebranych jako Zgromadzenie Narodowe większością głosów. Konstytucja z 1875 roku - wbrew dotychczasowej tradycji francuskiej - nie była jednolitym aktem. Składała się ona bowiem z trzech ustaw konstytucyjnych, regulujących w sposób lakoniczny, niezupełny (brak założeń politycznych ustroju i deklaracji praw) i w sposób nieusystematyzowany zasady działania władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz ich wzajemne stosunki 6.

      System parlamentarny przewidywał dwa podstawowe elementy: władzę ustawodawczą i władzę wykonawczą. Władzę ustawodawczą stanowił dwuizbowy parlament, czyli wspomniane już wcześniej Izba Deputowanych i Senat. Na władzę wykonawczą składali się Prezydent Republiki i ministrowie. Izba Deputowanych licząca 600 członków była wybierana przez obywateli w wyborach powszechnych ( ograniczonych jednak przez niedopuszczenie kobiet do udziału w wyborach) i bezpośrednich. Senat natomiast, choć republikański, bo pochodzący z wyborów, był pomyślany jako izba zachowawcza. Jego konserwatyzm i wiek członków (przynajmniej 40 lat) miał hamować zbyt radykalne tendencje Izby Deputowanych. Obowiązywał tam dwu- i trzystopniowy system wyborczy. Wybory odbywały się  co 3 lata, lecz tylko dla 1/3 składu, kadencja więc trwała aż 9 lat. Znaczenie Senatu podnosił fakt, iż obie izby parlamentu miały niemal te same uprawnienia:  ustawy wymagały zgody obu izb, tzn. ustawa nie mogła dojść do skutku, dopóki obie izby nie porozumiały się co do jej treści. Inicjatywa ustawodawcza należała tak do deputowanych , jak i do senatorów, a także do Prezydenta Republiki. Ten ostatni ( wzorem angielskim) przedstawiał projekt budżetu najpierw Izbie Deputowanych, a później Senatowi 7.

      Do Senatu jako Trybunału Stanu należało natomiast sądzenie Prezydenta Republiki, oskarżonego o zdradę stanu, oraz ministrów, a nawet inne osoby za czyny popełnione przeciwko bezpieczeństwu państwa. Oskarżycielem w takich sytuacjach była Izba Deputowanych.

      Prezydent Republiki wybierany był na okres 7 lat przez wspomniane już Zgromadzenie Narodowe. Za akty prezydenta odpowiedzialność przed parlamentem ponosili ministrowie, którzy je kontrasygnowali. Uprawnienia prezydenta niewątpliwie wzorowane były na uprawnieniach monarchy parlamentarnego ( vide: monarcha w Wielkiej Brytanii).  Wraz z ministrami decydował on o stosunkach międzynarodowych Francji, współdziałał w procesie legislacyjnym, dokonywał nominacji na wysokie stanowiska państwowe i podejmował akty normatywne na podstawie ustaw (tzw. dekrety). Ministrowie tworzyli ciało kolektywne - Radę, której przewodniczył Prezydent Republiki. Prezydent mógł również, za zgodą Senatu, rozwiązać Izbę Deputowanych jeżeli popadła ona w konflikt z rządem.  Konstytucja nie przewidywała stanowiska premiera, które to powstało później na drodze zwyczaju, a zostało zalegalizowane dopiero ustawą w 1934 roku, kiedy faktyczne kompetencje i wpływy  premiera była dość rozległe 8.

      W 1875 zorganizowano zatem system oparty teoretycznie na  równowadze czy też hamowaniu się wzajemnym władz: ustawodawczej i wykonawczej,  daleki jednak od systemu

„ podziału władz” typu amerykańskiego. Był to system, który przewidywał z jednej strony  głowę państwa wyposażoną w doniosłe uprawnienia  i mogącą odgrywać poważną rolę polityczną, z drugiej jednak strony owa głowa państwa nie istniała jak monarcha „mocą własnego prawa” lecz była powoływana z woli wyborców ( tzn. ciał przedstawicielskich).

      Parlamentaryzm taki ( z rolą prezydenta jako arbitra), zwany dualistycznym, nie utrzymał się jednak w praktyce. Powołany do życia na drodze kompromisu szybko uległ przekształceniu, wraz ze zmianami sytuacji politycznych. Szybko dało się zauważyć osłabienie władzy wykonawczej wobec parlamentu. Władza ta zaczęła być bowiem wykonywana przez gabinet ministrów odpowiedzialny politycznie przed parlamentem, który przecież mógł go obalić. W końcu to parlament stał się miejscem ustalania polityki państwa.

Okres III Republiki do pierwszej wojny światowej charakteryzował się dominacją dwuizbowego parlamentu.

      Kryzys systemu III Republiki przyszedł dopiero po I wojnie światowej. Państwo stanęło przed nowymi zadaniami ekonomicznymi i socjalnymi, wywołanymi koniecznością ingerencji państwa w dziedzinę ekonomiczną i socjalną. Załamał się model XIX-wiecznego państwa liberalnego. Konieczne stało się wzmocnienie rządu celem umożliwienia mu wykonywania większej roli organizacyjnej i osłabienia dotychczasowej roli parlamentu.  Okres międzywojenny zaowocował jednak jedynie projektami reformy ustrojowej III Republiki. Wykorzystywane zaczęły być natomiast akty rządowe z mocą ustawy, stając się systematyczną formą rezygnowania parlamentu z funkcji stanowienia prawa w wielu dziedzinach państwowych. Ewolucja ustroju odbywała się więc na drodze praktyki. Dekrety ustawodawcze stosowane w zakresie upoważnienia dla rządu w 1939 roku przekształciły się w normalną instytucję czasu drugiej wojny światowej. Zmniejszyła to niewątpliwie znaczenie parlamentu III Republiki.

     Szczytowym momentem kryzysu parlamentarnego stało się  przekazanie przez parlament, w obliczu klęski wojennej, w drodze rewizji konstytucji konstytucyjną ustawą z 10 lipca 1940 roku, pełni władzy rządowi tzw. Państwa Francuskiego z siedzibą w Vichy. Ustaw ta wyposażała nowy rząd w pełnomocnictwa w dziedzinie ustawodawczej i konstytucyjnej , udzielając mu tym samym nieograniczonej przez żaden organ władzy. W takiej sytuacji parlament stał się niepotrzebny i faktycznie przestał istnieć. Wraz z nim przestała też istnieć III Republika 9. 

3.4. IV Republika Francuska  

     Lata od 1940 (upadek III Republiki) do 1946 (promulgacja nowej konstytucji) były dla Francji okresem tymczasowym. Haniebny dla Francuzów rząd Vichy został zastąpiony w sierpniu 1944 roku przez Tymczasowy Rząd Republiki Francuskiej, na którego czele stanął Generał Charles de Gaulle.  22 października 1945 roku przeprowadzono w wyzwolonej Francji zarówno referendum co do sposobu zorganizowania władzy w okresie tymczasowym we Francji, jak i wybory do I Konstytuanty. System wyborczy wówczas wprowadzony ustanawiał we Francji po raz pierwszy głosowanie kobiet. Przewidywał także pełną proporcjonalność przy ustalaniu wyników wyborów 10.

     Rezultaty tych wyborów i referendum odzwierciedliły mocne przesunięcie się na lewo preferencji wyborczych Francuzów . Znaczna przewaga lewicy, stanowiącej po wyborach ¾ Konstytuanty , doprowadziła do rychłego konflikty między tym organem a Generałem de Gaulle'em  zmuszając go do ustąpienia 20 stycznia 1946 roku ze stanowiska rządu. Dalej  głosami komunistów i  socjalistów uchwalony został projekt konstytucji z 19 kwietnia 194611.

     Projekt ustalał nadrzędną pozycję Zgromadzenia Narodowego ( jednoizbowego parlamentu) w stosunku do rządu. Prezydent, wybierany przez Zgromadzenie posiadać miał jedynie symboliczne uprawnienia. Projekt ten, przy silnej opozycji ze strony prawicy francuskiej i ruchów republikańsko-ludowych, został odrzucony niewielką liczbą głosów w referendum. Ale już 29 września 1946 roku II Konstytuanta uchwaliła nowy projekt konstytucji, który jako kompromisowe rozwiązanie został przyjęty przez trzy wielkie partie ( komunistów, socjalistów i ludowców). Projekt ten stał się prawem po przyjęciu go w referendum 13 października 1946 roku 12.

     Konstytucja z 1946 roku stwierdzała w art. 1, że IV Republika jest „ jedna, niepodzielna, demokratyczna, laicka i społeczna”. Suwerenność narodowa i zwierzchnictwo nad państwem miały odtąd należeć do ludu francuskiego. Preambuła konstytucji potwierdzała Deklarację Praw Człowieka i Obywatela z 1787 roku i dodawała do tych postanowień nowe zasady o charakterze  socjalnym i politycznym (prawo do pracy, do tworzenia związków zawodowych etc.). Określiła ona w ten sposób wyraźną filozofię społeczną i polityczną ustroju Republiki.

     Nowa ustawa zasadnicza utrzymywała dwuizbowy parlament składający się ze Zgromadzenia Narodowego i Rady Republiki. Była to jednak dwuizbowość o wyraźnej przewadze izby pierwszej, tj. Zgromadzenia Narodowego. To do niego, w myśl przepisów konstytucyjnych, należała ostateczna decyzja w sprawie ustawy i budżetu. Rada Republiki dysponowała jedynie rodzajem ograniczonego veta ustawodawczego. Większość decyzji Rady - oprócz wyborów prezydenta -  miało charakter doradczy.  Konstytucja stwierdzała, że tylko Zgromadzenie narodowe uchwala ustawy i jednocześnie nie ma prawa delegować uprawnień ustawodawczych innemu organowi ( jak to miało miejsce w przypadku parlamentu  III Republiki).

     Inaczej niż w systemie III Republiki rząd odpowiadał politycznie tylko przed Zgromadzeniem Narodowym, które musiało wyrazić zaufanie dla kandydata na Prezesa Rady  Ministrów -powoływanego przez Prezydenta Republiki - aby mógł on objąć tekę pierwszego ministra. Procedura ta wzmacniała personalną pozycję premiera, który dzielił władzę wykonawczą wraz z Prezydentem Republiki wybieranym na 7 lat przez Zgromadzenie i Radę Republiki na wspólnym zebraniu obu izb. Prezydent tracił część swoich dawnych uprawnień na rzecz Premiera 13.

     Najistotniejsze zmiany w systemie IV Republiki dotyczyły prób stabilizacji rządów. Dorozumiała koncepcja rządu powoływanego na okres kadencji Zgromadzenia Narodowego i obwarowanie obalenia rządu wymaganiem bezwzględnej większości głosów miało zapobiec, na drodze proceduralnej, częstym zmianom rządu i oprzeć istnienie gabinetu na trwałej większości izby. Konstytucja ta wznowiła też instytucje, która poszła w latach III Republiki w zapomnienie, tj. rozwiązanie Zgromadzenie Narodowego przez Prezydenta Republiki. Głowa państwa winna była rozwiązać Zgromadzenie na podstawie uchwały rady ministrów, podjętej po spełnieniu się szeregu okoliczności, które rozwiązaniu nadawały skomplikowany charakter. Było to jedyne ustępstwo w konstytucji z 1946 roku od zasady nadrzędności  Zgromadzenia.

     Konstytucja z 1946 roku przewidywała również szereg nowych organów kolegialnych o mniejszym, najczęściej doradczym znaczeniu. Mowa tutaj o Komitecie Konstytucyjnym, Radzie Ekonomicznej, Zgromadzeniu Unii Francuskiej, Radzie Unii Francuskiej i Najwyższej Radzie Sądownictwa. Część z nich pomyślane zostały jako tzw. corps intermediaires, których zadaniem było wyrażać opinie przed podjęciem przez Zgromadzenie Narodowe 14. 

      Konstytucja IV Republiki, podobnie jak jej poprzedniczka powstała na bazie kompromisu trzech wielkich partii i od współpracy tych partii zależała jej prawidłowe wcielanie w życie . Niestety współpraca ta nie trwała długo. Koalicja, w wyniku wydarzeń zarówno wewnętrznych jak i międzynarodowych ( początek „ zimnej wojny”) , rozpadła się już w maju 1947 roku. Rządzące koła we Francji odrzuciły taktykę kompromisu i współpracy z komunistami. Socjaliści, odrzucając koalicję z partią komunistyczną zaczęli szukać  porozumienia z kołami centrum. Pogłębił się podział na lewicę nie-komunistyczną i komunistyczną. Partyjne rozbicie nie sprzyjało tworzeniu się stabilnych rządów, a niepewne koalicje nie były zdolny do udźwignięcia ciężaru odpowiedzialności,  za doniosłe dla narodu i państwa rozstrzygnięcia kolonizacyjne z którymi trzeba było się uporać. 

3.5. Kształtowanie się V Republiki Francuskiej 

     Genezy V Republiki należy jednak upatrywać przede wszystkim w kryzysie społecznym okresu poprzedniego. W całym okresie powojennym lat 1944-1958 sytuacja gospodarcza Francji była trudna, całkowicie zależna od Stanów Zjednoczonych. W wyniku ośmiokrotnej dewaluacji frank utracił 90% wartości złota, rósł deficyt skarbu, a zadłużenie zagraniczne wynosiło 3 mld. dolarów. Od 1946 roku kraj prowadził niemal bez przerwy wojny kolonialne, których bilans był katastrofalny: wydatki militarne, ofiary w ludziach, mobilizacja do armii rąk pracy, rosnąca zależność od Stanów Zjednoczonych i ich pomocy, spadek politycznego i  moralnego prestiżu Francji na arenie międzynarodowej. Wojny poważnie obciążyły gospodarkę kraju, a słabość rządzących była powodem niestabilności rządów 15. Żadna z partii, z wyżej wspomnianych powodów, nie mogła uzyskać większości w Zgromadzeniu Narodowym, a kolejne gabinety łatwo były obalane. W rezultacie Francja nie była rządzona według jednej koncepcji. Każdy kompromis między odmiennymi pozycjami partnerów okazywał się chwiejny i płynny, a zmieniające się niekiedy kilkakrotnie w ciągu roku gabinety ministerialne, mogły zajmować się tylko sprawami bieżącymi, bez wypracowania jednego systemu rozwiązywania podstawowych problemów kraju.  

      Największym problemem, mającym decydujące znaczenie dla losów IV Republiki, była sytuacja polityczna w Algierii, traktowanej przez Francuzów, a zwłaszcza przez kolonistów francuskich tam zamieszkałych, inaczej niż inne kolonie, jako integralną część ich państwa, która starała się odzyskać niepodległość. Zawiązany tam spisek wojskowy, mający na celu utrzymanie Algierii w posiadaniu Francji doprowadził Republikę na krawędź wojny domowej.  Klęska Francji w Indochinach, a następnie zwycięstwo Nasera w konflikcie sueskim przyczyniły się tylko do pogłębienia konfliktu algierskiego 16. 

     W wyniku zaostrzonej sytuacji politycznej w kraju Charles de Gaulle dał do zrozumienia, że jest gotów wziąć odpowiedzialność za Francję. 31 maja 1955 roku ponownie objął on urząd premiera. Dzień później Zgromadzenie Narodowe udzieliło zaufania rządowi Generała de Gaulle'a. Objęcie władzy przez Generała, początkowo powołanego na przewodniczącego ostatniego gabinetu IV Republiki, a później wybranego na prezydenta V Republiki, oznaczało zerwanie z parlamentarnym  systemem konstytucji z 1946 roku . De Gaulle bowiem zażądał natychmiastowej zmiany ustawy zasadniczej kraju. Do tego konieczne było nadanie na pewien czas nowemu rządowi specjalnych uprawnień. Generał dodatkowo zażądał by parlament nie zbierał się aż do czasu otwarcia najbliższej sesji, co wypadało w październiku. Pragnął on w tym czasie przygotować projekt nowej konstytucji i uzyskać jej zatwierdzenie w referendum tak, że zebranie się parlamentu IV Republiki praktycznie nie wchodziło w rachubę. Zgromadzenie Narodowe, akceptując to żądanie, faktycznie dokonało aktu samo-rozwiązania 17.

     Z dojściem de Gaulle'a do władzy faktycznie wiązała się reforma jej sprawowania, oraz zasadnicza reforma konstytucyjna Francji, która dała początek V Republice. Nowa władza musiała się uporać z wojną algierską i krachem finansów państwa, jednakże te problemy nie przesłaniały  planów wielkiej modernizacji kraju pod względem społecznym, ekonomicznym oraz politycznym. Generał de Gaulle postawił sobie za główny cel odbudowę autorytetu Francji. Skoncentrowano się przede wszystkim na kwestii niezawisłości narodowej. Stworzenie silnego, sprawnie funkcjonującego państwa miało służyć zagwarantowaniu Francuzom tej niezawisłości. Świadomość potrzeby przywrócenia pozycji międzynarodowej i dobrego imienia Francji za sprawą ustanowienia efektywnego, legitymizowanego przez naród aparatu państwowego towarzyszyła pracom koncepcyjnym nad modelem przeszłej konstytucji 18.

     Nawiązując do historii gen. de Gaulle podkreślał, że swoją pozycję Francja zawdzięczała zawsze sprawnej władzy państwowej, bez której nie można się obyć. „ Nic nie ma tak kapitalnego znaczenia, jak prawowitość, instytucje i funkcjonowanie państwa ”  19 

     I tak nowy rząd uzyskał na pewien czas nadzwyczajne uprawnienia (pleins pouvoris) „ do działania w bardzo ciężkiej aktualnej sytuacji”.  2 czerwca 1958 roku parlament uchwalił dwie ustawy. Jedna zwykłą - upoważniającą rząd do podejmowania w formie dekretów nazwanych ordynansami „ wszelkich decyzji niezbędnych dla uzdrowienia narodu”. Druga ustawa - konstytucyjna zmieniła przewidziany w konstytucji z 1946 roku skomplikowany tryb zmiany konstytucji eliminując z niego udział parlamentu w jakiejkolwiek fazie stanowienia przyszłej konstytucji, której projekt miał być przygotowany przez rząd i poddany głosowaniu ludowemu celem zatwierdzenia. Rządowy projekt opatrzony miał być opinią Doradczego Komitetu Konstytucyjnego 20.

     Ostateczny projekt konstytucji został ogłoszony 4 września 1958 roku. Rząd uwzględnił jedynie niektóre z poprawek Doradczego Komitetu, który nie wykroczył poza modyfikację szczegółów. Przygotowanie projektu konstytucji było dziełem wąskiej grupy ludzi pracującej systemem gabinetowym, wolnym od debat i krytyki publicznej, charakteryzującym procesy powstawania poprzednich konstytucji Francji.  

  1. Przygotowania konstytucji V Republiki

 

     Konstytucja V republiki Francuskiej powstała jednak również jak poprzednie w wyniku historycznego kompromisu. Tym razem kompromisu gen. Charles de Gaulle'a - zwolennika silnej, jednoosobowej i ponad-partyjnej władzy wykonawczej - z rzecznikami ustroju parlamentarno-gabinetowego. Połączyła ona dyspozycje właściwe różnym modelom rządów, tworząc swoisty i oryginalny system konstytucyjny. O ile konstytucja IV Republiki była wymierzona przeciwko koncepcji władzy Generała de Gaulle'a, o tyle konstytucja V Republiki wyrażała ową koncepcję, zmieszaną zresztą z koncepcją zracjonalizowania czy zreformowania parlamentaryzmu. Przyjęła ona konstrukcję zaczerpniętą  z doświadczeń angielskich ( np. komisje parlamentarne) czy z ustawy zasadniczej RFN (instytucjonalizacja partii politycznych) . Jeżeli chodzi o koncepcje państwa Generała de Gaulle'a to uważał on że władza wykonawcza skupiona powinna być w jednych rękach szefa państwa, nie pochodzącego jednak z wyboru parlamentu, lecz z wyborów narodowych. Doktryna de Gaulle'a widziała prezydenta jako nie-koronowanego monarchę, który kontaktuje się z narodem bez pośrednictwa partii i parlamentu, a za pomocą referendum, oraz traktuje - nawet wybory do legislatywy - jako sposób wyrażania zaufania głowie państwa, nie zaś deputowanym i ich partiom. Doktryna ta widziała w prezydencie piastuna władzy najwyższej, powołanego do podejmowania najważniejszych decyzji państwowych. Przekonanie o ustanowieniu silnej egzekutywy wynikało z obserwacji niestabilności rządów w okresie zarówno III, jak i IV Republiki oraz będącego jej nieuchronną konsekwencją nieefektywnego działania. Doktryna de Gaulle' miała  istotny wpływ na treść ukończonego 4 września 1958 roku projektu nowej konstytucji .

      28 września 1958 roku odbyło się referendum w sprawie opublikowanego przez rząd projektu konstytucji V Republiki. Wielki partie, z wyjątkiem komunistów, zajęły pozytywne stanowisko wobec projektu. Za projektem prowadziły kampanię nie tyle partie polityczne popierające de Gaulle'a w imieniu swoistej „ zgody narodowej”, ile - i to nakładem dość dużych środków - rząd i działacze gaullistowcy.  Masy wyborców, które oddały przeważającą liczbę głosów za projektem konstytucji ( 17 milionów  „tak”, 4 miliony „ nie”, 4 miliony wstrzymujących się)  głosowały nie tyle za konstytucją, co za osobą de Gaulle'a, od którego oczekiwano rozwiązania problemu algierskiego i gwarancji niedopuszczenia do grożącej dyktatury ultrasów 21.  

  1. Konstytucja z 1958 roku

 

     Przypomnijmy - projekt konstytucji, przygotowany przez rząd i opatrzony (nie wiążącą rząd) opinią Doradczego Komitetu Konstytucyjnego złożonego z parlamentarzystów, został ogłoszony 4 września 1958 roku, a następnie poddany referendum 28 września tego roku. Konstytucja  weszła w życie 4 października 1958 roku. W ten sposób narodził się we Francji nowy system państwowy, oparty na dziewiętnastej z kolei konstytucji, nazwany tradycyjnie V Republiką Francuską.

     Ustawę Zasadniczą otwiera preambuła, która nie reguluje w sposób swoisty praw i swobód obywatelskich, lecz odwołuje się do ich sformułowania w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, potwierdzonych i uzupełnianych przez preambułę konstytucji z 1946 roku. W konstytucji z 1958 roku uregulowano przede wszystkim organizację władzy państwowej. „Francja - głosi artykuł 2 konstytucji - jest niepodzielną, świecką, demokratyczną i socjalną Republiką 22”

     Art. 1 konstytucji głosi, że Republika Francuska i narody terytoriów zamorskich , które przyjęły konstytucję stanowią razem Wspólnotę Francuską, zbudowaną na zasadzie równości i solidarności narodów wchodzących w jej skład. Wspólnota ta miała zastąpić Unię Francuską IV Republiki. Francja i państwa-członkowie Wspólnoty nie były jednak równorzędnymi partnerami. Francja posiadała przewagę, gdyż to do niej należało zarządzanie wspólnymi sprawami Wspólnoty, do których konstytucja zaliczyła m.in. politykę zagraniczną, obronę, politykę ekonomiczną i finansową, walutę, szkolnictwo wyższe etc.. Państwa-członkowie Wspólnoty otrzymały rodzaj niepodległości wewnątrz Wspólnoty, korzystając z autonomii. 

     Wspólnota Francuska określona w rozdziale XII konstytucji istniała bardzo krótko, gdyż nie mogło być szans na jej utrzymanie w okresie gwałtownej emancypacji narodów afrykańskich.  I tak do 1960 roku Wspólnota konstytucyjna została przekształcona we Wspólnotę umowną, której treść wynika z prawa międzynarodowego wiążącego poszczególne państwa, a nie z prawa wewnętrznego, tj. konstytucyjnego. W ten sposób rozdział XII, formalnie nie uchylony, stracił praktycznie znaczenie prawne 23.

     Konstytucję, poza preambułą otwiera także rozdział I dotyczący zwierzchnictwa narodowego. Ciekawy jest zapis, iż zwierzchnictwo jest wykonywane przez przedstawicieli i na drodze referendum. Referendum nie jest już ograniczone -jak to było w konstytucji z 1946 roku do spraw natury konstytucyjnej, lecz może dotyczyć również materii regulowanych ustawami zwykłymi. Artykuł 11 konstytucji upoważnia nawet Prezydenta Republiki do skorzystania z referendum, jako osobistego prawa, z domyślnym uzupełnieniem i ponad lub przeciw parlamentowi.

     Przedstawicielami narodu są według artykułu 3 konstytucji członkowie obu izb, tj. Zgromadzenia Narodowego i Senatu. Konstytucja V Republiki pozwala uznać za organ przedstawicielski również Prezydenta Republiki, wybieranego początkowo - według pierwotnego brzmienia konstytucji - przez specjalne kolegium wyborcze, a następnie po zmianie konstytucji z 1962 roku w głosowaniu powszechnym i bezpośrednim 24.

     Warto też wspomnieć artykuł 4 konstytucji, który na wzór ustawy zasadniczej RFN instytucjonalizuje w sensie konstytucyjnym partie polityczne we Francji, nakazując im  „szanować zasady zwierzchnictwa narodowego i demokracji”   

5.1. Zmiana konstytucji

     Konstytucja Republiki Francuskiej należy do tego typu sztywnych konstytucji, które rozróżniają w przepisach konstytucyjnych normy niezmienne i pozostałe normy konstytucyjne. Jednakże te drugie są również podzielone na normy podlegające zmianie na podstawie zróżnicowanego trybu i zasad wprowadzania poprawek.  
 Kwestię dotyczącą zmiany konstytucji reguluje artykuł 89 zamieszczony w rozdziale XIV francuskiej. Według §1 powyższego artykułu zmiany konstytucji mogą być dokonane z inicjatywy Prezydenta Republiki, działającego na wniosek Premiera lub członków parlamentu. Sami członkowie parlamentu również posiadają takie uprawnienia. Konstytucja nie określa ilu deputowanych do legislatywy musi złożyć wniosek o zmianę konstytucji, aby mógł on być poddany rozpatrzeniu. Należy zatem przyjąć, że następuje to tak jak przy wnoszeniu ustaw zwykłych. Znamienne jest, że inicjatywą ustawodawczą co do wniesienia poprawek do konstytucji mogą występować również członkowie Senatu, czego nie przewidują konstytucje większości państw europejskich. Zazwyczaj  projekt taki wnosi Senat jako całość, a nie pojedynczy jego członkowie. Pomysł powyższego postanowienia zaczerpnięty został z Konstytucji Stanów Zjednoczonych, która przewiduje taką możliwość 25.

     Następnie rządowy lub parlamentarny projekt ustawy zmieniającej konstytucję winien być uchwalony przez obie izby parlamentu w takim samym trybie oraz w identycznym brzmieniu. Na koniec tak uchwalony projekt poprawek konstytucyjnych przez parlament powinien zostać poddany pod rozstrzygnięcie narodowi w drodze referendum. Wynika z tego, że Zgromadzenie Narodowe, tak jak Kongres Stanów Zjednoczonych, jedynie proponuje poprawki konstytucyjne, a zatwierdzane są one przez całe społeczeństwo, i dopiero po przyjęciu ich w drodze referendum stają się obowiązującym prawem. Zatem należy tu przyjąć, że w tym trybie zmiany konstytucji ustrojodawcą staje się cały naród.  
Wyżej przedstawiona procedura wnoszenia poprawek konstytucyjnych pozwala Senatowi nie dopuścić do zmiany konstytucji, której jest on przeciwny, albowiem Senat ma te same uprawnienia przy jej zmianie co Zgromadzenie Narodowe.  
Procedura zmiany konstytucji zawarta w artykule 89 §3 pozwala na różne potraktowanie roli parlamentu w trybie wnoszenia poprawek konstytucyjnych, zależnie od woli Prezydenta Republiki. Może on zatem nie przedstawiać projektu zmian ustawy zasadniczej społeczeństwu do akceptacji w drodze referendum, lecz skierować do Kongresu, czyli połączonych izb Zgromadzenia Narodowego i Senatu. W takim wypadku projekty zmian dla ich przyjęcia powinny zostać uchwalone przez Kongres większością co najmniej 3/5 ważnie oddanych głosów. W tym wypadku ustrojodawcą zostaje parlament jako całość 26. 

     Przedstawione wyżej dwa tryby zmiany Konstytucji Republiki Francuskiej różnią się w zasadzie nie tym  materią konstytucyjną. Są one zależne głównie od głowy państwa, która może wybrać sposób jej zmiany, albo w drodze referendum konstytucyjnego, albo w drodze uchwały Kongresu Republiki. Także tutaj uwidacznia się silna rola prezydenta w państwie, który dla zaakceptowania poprawek przez niego wniesionych może wybrać drogę ich zatwierdzania w zależności od struktury politycznej parlamentu i nastrojów społeczeństwa.  

     Nad prawidłowym przebiegiem referendum, w tym także konstytucyjnego, czuwa Rada Konstytucyjna. Ona także ogłasza jego wyniki. Natomiast według konstytucji ustawy promulguje Prezydent Republiki.  Dokonuje on promulgacji także tych ustaw, które zostały poddane pod referendum 27.  

     Artykuł 85 konstytucji, dotyczący Wspólnoty Francuskiej jako całości , przewiduje odmienną procedurę zmiany przepisów konstytucyjnych od zawartej w artykule 89. Według niego zmiana rozdziału XII w zakresie dotyczącym działalności instytucji wspólnoty : Republiki oraz Wspólnoty może nastąpić jedynie w drodze ustawy uchwalonej w takim samym trybie przez Parlament Republiki i Senat Wspólnoty. Przez Parlament Republiki należy rozumieć Zgromadzenie Narodowe i Senat Republiki. Postanowienia tego rozdziału mogą być również zmieniane w wyniku umów zawartych pomiędzy wszystkimi państwami Wspólnoty, a nowe postanowienia nabierają moc obowiązującą w warunkach przewidzianych konstytucją każdego z państw.  
 Według artykułu 89 §4, żadne postępowanie dotyczące zmiany konstytucji nie może zostać wszczęte ani być kontynuowane w wypadku zamachu na integralność terytorium państwowego. Przepis ten ma być gwarancją i zabezpieczeniem przed zmianami konstytucji wymuszonymi przez działania wojenne, prowadzone w obronie państwowości francuskiej. Natomiast paragraf 5 powyższego artykułu wskazuje, że republikańska forma rządów nie może stanowić przedmiotu zmiany konstytucji. Wynika z niego, że przepis artykułu 2 zawarty w rozdziale pierwszym jest normą niezmienną, bez jakichkolwiek wyjątków i sposobu tego dokonywania.  Wynika to z długoletniej tradycji republikańskiej formy rządów we Francji i z niefortunnymi doświadczeniami ostatnich monarchii konstytucyjnych tego kraju 28.  

   Oprócz wyżej opisanego sposobu zmiany Konstytucji Republiki Francuskiej istnieje wprowadzony w roku 1962 tryb nieprawidłowy. Opiera się on na artykule 11 konstytucji, który zezwala prezydentowi poddać wprost pod referendum między innymi każdy projekt ustawy odnoszący się do organizacji władz państwowych. Według tego przepisu można przyjąć lub zmienić w głosowaniu ludowym ustawy o wskazanej treści, jednak tylko zwykłej, jako że zmiana konstytucji jest zawarta w artykule 89. Pomimo tego przepis ten nie był wykorzystywany przez prezydenta do wnoszenia poprawek konstytucyjnych.  

   Konstytucja z 1958 roku była kilka razy nowelizowana. Dwie poważne zmiany konstytucji: z 1960 roku, dotyczące Wspólnoty Francuskiej (omówione wcześniej) , i z 1962 roku, dotyczące wyboru prezydenta Republiki nie zostały dokonane zgodnie z przepisami rozdziału XIV o rewizji konstytucji  . Jeżeli chodzi o tą drugą zmianę to warto wiedzieć, że w 1962 roku Generał de Gaulle, jako prezydent zwrócił się bezpośrednio do narodu, z pominięciem parlamentu, o aprobatę w referendum dla projektu zmiany sposobu wyboru głowy państwa; nie przez kolegium elektorskie, lecz w głosowaniu powszechnym i bezpośrednim. 29  Zmiana trybu wyborów szefa państwa jest jednym z przykładów z praktyki ustrojowej Francji po roku 1958, która wskazuje na zastąpienie legalizmu legitymizacją. 
 

  1. System partyjny i partie polityczne we współczesnej Francji

 

   We Francji istnieje system wielopartyjny. Mnogość partii politycznych w tym kraju wiąże się z jego historycznym rozwojem, z jego tradycją społeczną i odpowiadającą tym zjawiskom i procesom pluralizacją  kierunków politycznych. 

      Stosowany przez wiele lat większościowy system wyborczy ( w dwóch turach) zmuszał do skupienia się społeczeństwa wokół dużych partii i stymulował tworzenie się koalicji partyjnych. Po drugiej wojnie światowej ewolucja francuskiego systemu partyjnego doprowadziła do odejścia od rozbicia wielopartyjnego w kierunku trwałego systemu blokowego. Przyczynami tej tendencji stały się mechanizmy ustrojowe V Republiki Francuskiej wprowadzone konstytucją z 1958 roku. Normalne funkcjonowanie władz wymagało istnienia większości przede wszystkim prezydenckiej, które powinna równocześnie stanowić większość parlamentarną. Tworzenie tego rodzaju większości oznaczało konieczność porozumień koalicyjnych. System blokowy, w którym większość prezydencka jest tożsama z parlamentarną, umacnia pozycję prezydenta. Może być ona osłabiona, jak w latach 1986-1988 i  w latach 1993-1995, gdy większość prezydencka i parlamentarna nie pokrywały się 30.

     W V Republice Francuskiej istnieją obecnie dwa bloki partii politycznych: lewicowy i centroprawicowy. Lewica francuska obejmuje wiele partii politycznych. Najważniejsze z nich to : Partia Socjalistyczna i Francuska Partia Komunistyczna. Partia Socjalistyczna liczy około 200 tys. Członków. Największe wpływy na francuskiej scenie politycznej  miała w latach osiemdziesiątych. Jest reprezentantem nurtu socjaldemokratycznego, demokratycznego socjalizmu, opowiada się za samorządnością i postępami w integracji europejskiej. Francuska Partia Komunistyczna liczy około 600 tys. Członków. W V Republice Francuskiej dokonała się marginalizacja jej znaczenia, co nastąpiło zwłaszcza u schyłku lat osiemdziesiątych. Partia opowiada się za budową socjalizmu uwzględniając francuskie tradycje narodowe. Inne partie lewicowe to Ruch Lewicowych Radykałów, Zjednoczona Partia Socjalistyczna, organizacje trockistowskie, maoistowskie i anarchistyczne.

Prawica francuska nie była i nie jest jednolita wewnętrznie. Znaczące partie tego nurtu politycznego to przede wszystkim Unia na Rzecz Demokracji Francuskiej (UDF), Zgromadzenie na Rzecz Republiki (RPR) oraz Front Narodowy (FN). UDF i RPR od lat tworzą koalicję wyborczą. Unia na Rzecz Demokracji Francuskiej reprezentuje socjalny liberalizm, opowiada się za poszerzeniem integracji ekonomicznej. Zgromadzenie na Rzecz Republiki stanowi kontynuację ruchu gaullistowskiego. Współcześnie opowiada się ona za konsekwentnym liberalizmem gospodarczym i przejawia niechęć wobec socjalnej funkcji państwa. Front Narodowy jest partią skrajnie prawicową. Program partii stanowi połączenie demagogii, szowinizmu, rasizmu, ksenofobii, populizmu, a także idei państwa socjalnego i interwencjonizmu

Coraz bardziej znaczącym zjawiskiem we francuskim systemie partyjnym są ruchy ekologiczne; są to zwłaszcza Zieloni i Generacja Ekologiczna. Ekolodzy krytykują nowoczesne społeczeństwo, opowiadają się przeciwko nieracjonalnej industrializacji i za protekcjonizmem  na  płaszczyźnie narodowej i lokalnej.  

7. Podsumowanie 

   Konstytucyjny system sprawowania władzy w V Republice kształtował się przez około 15 lat. Najpierw pod przemożnym wpływem osobowości prezydenta de Gaulle`a, a po jego rezygnacji wiosną 1969 roku ze stanowiska Prezydenta, pod wpływem partii gaullistowskiej, Unii Demokratów na rzecz Republiki (UDR) oraz następnego Prezydenta Francji (kilkuletniego premier w rządzie de Gaulle`a)  Giscarda d`Estaing, za którego kadencji w pełni ukształtował się ustrój V Republiki 31.

   Powstał w ten sposób oryginalny model ustroju politycznego oparty na dominującej pozycji egzekutywy, jest jednocześnie jednak wystarczająco elastyczny dla obu sposobów organizacji władzy państwowej - parlamentarno-gabinetowej i prezydenckiej. Bez wątpienia wpływ na ten stan rzeczy miała długa tradycja demokratyczna oraz stopień dojrzałości politycznej elit i obywateli, bez których istnienie systemu semi-prezydenckiego nie było by możliwe.  

78