Program polityczno-społeczny „Kazań” Piotra Skargi. Katastroficzna wizja przyszłości. Retoryczna konstrukcja postaci narratora. Środki stylizacji biblijnej.

„Kazania sejmowe” stanowią doskonale ułożony traktat polityczny i społeczny o przebudowie Rzeczypospolitej. Składają się z 8 rozdziałów. Skarga wyraża w nich pogląd, że tylko przywrócenie prawdziwej wiary może zapewnić pomyślny rozwój państwa polskiego. Rozwój ten widzi nade wszystko w umocnieniu władzy królewskiej oraz w odbudowie cnót obywatelskich. Poprzez moralność chrześcijańską i miłość do ojczyzny, prawa odzyskają swój autorytet, a anarchia zostanie wyeliminowana z życia publicznego, w szczególności z sejmu. Państwu potrzebne są reformy i należy je przeprowadzić szybko, gdyż w przeciwnym razie Rzeczpospolitą może spotkać rychła zagłada, będąca konsekwencją wewnętrznego rozkładu, czyli chorób, które ją nękają. Choroby (jest ich 6) stają się motywem przewodnim dzieła. Skarga jako kaznodzieja - lekarz czuje się odpowiedzialny za losy swej ojczyzny, dlatego więc bardzo wnikliwie analizuje poszczególne choroby, wskazuje jak należy z nimi walczyć. Choroby te to: brak miłości do ojczyzny, niezgoda i waśnie sąsiedzkie, tolerowanie w kraju herezji, osłabienie władzy monarszej, niesprawiedliwe prawa, grzechy i złośliwości jawne oraz upadek moralności i obyczajów wśród społeczeństwa.

Skarga obszernie omawia pierwszą chorobę - staje się ona bezpośrednią przyczyną upadku Rzeczypospolitej - „Matki”. Porównuje ojczyznę do tonącego okrętu. Pasażerowie (nazywa ich głupcami) myślą tylko o ratowaniu własnego życia i dobytku, a nie o ratowaniu szarpanego wiatrami statku. Dając ten przykład piętnuje prywatę szlachty i magnaterii, dążenie do powiększenia swoich dóbr, brak zainteresowania sprawami kraju, nieodpowiedni stosunek do chłopów i mieszczan. Przypomina, iż obowiązkiem każdego obywatela jest miłość (bezinteresowna) do ojczystego kraju.

W kazaniach Skarga daje opozycję teraźniejszości wobec wzorów przeszłości. Jego dzieło jest niezwykle postępowe. Pasywnej postawie szlacheckiej przeciwstawia aktywne działanie na rzecz państwa. Stosuje w nim znaną i jawną stylizację biblijną. Prefiguracja ta polega na przekonaniu, że wydarzenia zawarte w Piśmie Św. przewidują i wyobrażają wydarzenia późniejsze. Konwencja proroctwa nie była oryginalnym wynalazkiem Skargi. Stosowało ją wielu kaznodziejów po soborze trydenckim. Nawiązuje on zarówno stylem jak i za pomocą odsyłaczy do Starego Testamentu, który łączy ideę państwowości z ideą prawdziwej wiary.

Styl Skargi stał się normą stylistyczną kaznodziejstwa polskiego. Łączy w nim zasady retoryki antycznej z Biblią. Pisał jak znawca Cycerona, ale normy cycerońskiej nie imitował i nigdzie proza jego „Kazań” nie razi latynizmami. Pisał raz w namiętnym gniewie, innym razem z rozwagą, starannie dobierając retoryczne pytania zbijając ewentualne zarzuty.

Celem teorii retorycznej była perswazja, poruszenie i zachwycenie czytelnika. Retoryka w polskiej literaturze renesansowej i barokowej miała być dydaktyczna, słowo miało być użyteczne społecznie. W literaturze II połowy XVI wieku dominują: epistolografia, historiografia, oratorstwo, dialog polemiczny i polityczny, proza dydaktyczna. Pod koniec XVI wieku dominowały kazania.

„Kazania sejmowe” Skargi stanowią religijno-polityczną wersję „ upominania” do pokuty. Celem pisarskim Skargi był cel retoryczno-propagandowy. Zmierzał on do poruszenia woli, zmiękczenia serca odbiorcy.

W XVI wieku dominuje dosłowna interpretacja Pisma Św. (figuralna). Wg niej historia rozwija się zgodnie z boskim planem zbawienia, a źródłem wiedzy o sensie dziejów jest Objawienie. W strukturze tematycznej „Kazań sejmowych” występuje znaczna przewaga tekstów Starego Testamentu.

KAZANIE I

* jedynie boska mądrość może ocalić kraj od klęski wojen domowych, upadku moralności i posłuszeństwa, osłabienia władzy monarszej, złego funkcjonowania sejmów, inwazji tureckiej.

KAZANIE II

* zwrócenie uwagi na gospodarczą i polityczna koniunkturę XVI stulecia

KAZANIE III

* niezgody wewnętrzne rujnujące kraj

Argumenty za zgodą:

- wiara w 1 Boga

- podleganie wspólnemu władcy i temu samemu prawu.

Groźne konsekwencje niezgody:

- kłótnie na sejmie mogą przerodzić się w wojny domowe, które mogą zostać wykorzystane przez nieprzyjaciół Polski

- rozpadnięcie się RP (język i naród polski ulegnie zagładzie)

- obywatele RP staną się lekceważonymi wszędzie włóczęgami.

Zasadnicze przyczyny wewnętrznej niezgody:

- tolerancja herezji

- nieposzanowanie władzy monarszej

- chciwość i łakomstwo

- zamiłowanie do zbytków

- zazdrość

- obłuda.

Idąc za Arystotelesem Skarga porównuje organizm państwowy z ciałem ludzkim - jedne członki pełnią funkcję kierownicze, drugie są im podległe.

KAZANIE IV i V (o tolerowaniu herezji)

* podstawa potęgi państwa: jedność wiary i poszanowanie dla jej kapłanów

* wiarą powinno być podporządkowane papieżowi chrześcijaństwo

* herezja niszczy jedność wiary, podkopuje zgodność w sprawach świeckich, przyjaźń, zaufanie między ludźmi

KAZANIE VI (nieszczęścia wynikające z ograniczenia władzy królewskiej)

* monarcha = najlepsza forma rządów

* szlachta swe przywileje zawdzięcza dobrej woli królewskiej, ale z czasem zaczęła jej nadużywać

* dochody z królewszczyzny służą dzierżawcom szlacheckim, a nie wpływają do skarbu RP

* złe funkcjonowanie sejmu:

- posłowie naradzają się wiele dni a i tak nic nie uchwalają

- żądają pełni władzy nie licząc się z opinią króla i doświadczeniu senatorów

- rządy winny spoczywać w rękach monarchy wspieranego radą senatorów.

KAZANIE VII (niedobre prawa)

* prawa powinny mieć na uwadze dobro obywateli oraz interes państwa

* o przydatności prawa decyduje sprężysta egzekucja wyroków

* dobre prawo ludzkie nie może stać w sprzeczności z boskim

KAZANIE VIII (bezkarność mnożących się w RP występków)

*tolerancja

* zagarnianie kościołów katolickich przez protestantów

* zniesienie egzekucji wyroków sądów duchownych

PRZESTĘPSTWA NARUSZAJĄCE NORMY WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO:

- brak sprawnego wymiaru sprawiedliwości

- ucisk chłopów

- rozpanoszenie się lichwy

- marnotrawienie pieniędzy na zbytkowne szaty, przyjęcia.