Przejawy zachowań agresywnych
u dzieci przewlekle chorych - stan badań własnych
Wstęp
Zagadnieniem zachowań agresywnych zainteresowałam się z uwagi na aktualność, społeczną rangę i ciągłą otwartość problemów dotyczących tych zachowań oraz w związku z własną czternastoletnią pracą zawodową z dziećmi przewlekle chorymi w na stanowisku wychowawcy pozalekcyjnych zajęć wychowawczych w ZSS w Rymanowie Zdroju.
Dziecko przewlekle chore wymaga przez wiele miesięcy, a nawet lat, specjalistycznej opieki medycznej, co wiąże się z częstymi pobytami w różnych ośrodkach leczniczych - szpitalach, klinikach, sanatoriach. Oderwanie od domu rodzinnego, bolesne zabiegi stanowią dla dziecka długotrwały stres. Spowodowany jest on przede wszystkim niemożnością zaspokojenia ważnych dla niego potrzeb. Deprywacja potrzeb dziecka narusza jego równowagę nerwową i emocjonalną, która przejawia się również w zachowaniu dziecka. Zachowania te mogą przybierać postać apatii, regresji a także agresji.
Ujęcie problemu agresji w literaturze
Z. Skorny (1989) ujmuje agresję jako zachowanie występujące w formie ataku skierowanego przeciwko określonym osobom lub przedmiotom, wyrządzające szkody materialne lub moralne, będące wskutek tego przedmiotem dezaprobaty społecznej. Stymulująca funkcja uczuć gniewu, zawiści, nienawiści, stanowią dodatkowe kryterium rozpoznania agresywnego zachowania się.
I. Obuchowska (1993) jest zdania, że u małych dzieci rzadko występuje intencja powodowania szkody czy niszczenia, jakkolwiek już w wieku przedszkolnym zdają sobie one sprawę z takich właśnie zachowań.
Przejawy zachowań agresywnych
Ze względu na podmiot agresji wyróżnia się agresję indywidualną i zbiorową. Natomiast ze względu na przedmiot, wyróżnia się agresją skierowaną na: ludzi, inne istoty żywe, przedmioty.
Uwzględniając sposób manifestacji wyróżnia się:
- agresję fizyczną: kopnięcia, potrącenia, uderzenia,
- agresję słowną: wyśmiewanie, obrażanie, straszenie,
- symboliczną: aktywność skierowana na przedmioty symbolizujące dla agresora osobę, w stosunku do której chciał on przejawić agresję.
Ze względu na formę wyróżniamy:
- agresję jawną lub behawioralną,
- agresję ukrytą, czyli wyobrażeniową (A. Sander 1992).
Zachowania agresywne dzieci przewlekle chorych i kalekich mają charakter obronny i przyjmują najczęściej postać oporu, negatywizmu, niechęci, wrogości, agresji słownej ( pomówienia, wymysły) i fizycznej. Dziecko szuka osoby odpowiedzialnej za jego niekorzystną sytuację i pragnie ją za doznane zło ukarać. Jeśli nie może skierować agresji na osobę - przyczynę swego stanu, „ przemieszcza” ją, czyli kieruje na młodsze lub słabsze dzieci, zwierzęta lub przedmioty (W. Pilecka 1992).
Przyczyny zachowań agresywnych
W literaturze psychologicznej i pedagogicznej spotykamy się z różnymi teoriami, które dotyczą czynników determinujących zachowanie agresywne u dzieci.
Dla potrzeb niniejszej pracy niezwykle ważna jest analiza czynników, które mają decydujący wpływ na powstawanie zachowań agresywnych u dzieci przewlekle chorych. Są to:
- czynniki biologiczne,
- czynniki emocjonalne,
- czynniki środowiskowe.
Do pierwszej grupy czynników zaliczyć należy przede wszystkim wiek , płeć, rodzaj i stopień ciężkości choroby.
Druga grupa przyczyn agresywnego zachowania u dzieci przewlekle chorych ma swoje źródła w osobistych przeżyciach dziecka. Czasami są to przeżycia bardzo bolesne, wykraczające poza możliwość dziecka (nieuleczalność choroby, konieczność pobytu w szpitalu, w sanatorium, bolesne zabiegi ). Często przeżywane stany frustracyjne są źródłem silnych, negatywnych emocji tjk: lęk, strach, gniew. Emocje te, jak wykazuje wielu psychologów, mogą wywoływać reakcje agresywne (J. Ranschburg 1980, A. Kozłowska 1996, I. Obuchowska 1996).
Zaspokojenie potrzeb psychicznych dziecka zależy przede wszystkim od środowiska wychowawczego i od jego uwarunkowań. Dlatego też dla potrzeb niniejszej pracy niezwykle ważna jest analiza środowiska rodzinnego i sanatoryjnego, w obrębie których przebiega życie dziecka przewlekle chorego.
Skutki zachowań agresywnych są negatywne zarówno dla środowiska , jak i dla samego dziecka.
W literaturze omawiającej powstawanie zachowań agresywnych u dziecka podkreśla się, że istnieje pewnego rodzaju sprzężenie zwrotne pomiędzy tym zachowaniem, a reakcjami środowiska. Podsumowując należy stwierdzić, że agresywne zachowanie dziecka ma negatywne skutki dla niego samego, gdyż jest odrzucane przez grupę, co wpływa na kształtowanie się u niego negatywnej samooceny, styka się z dezaprobatą otoczenia dorosłego, a w konsekwencji doprowadza do niedostosowania społecznego.
Metodologiczne podstawy badań własnych
Przedmiotem niniejszych badań uczyniono zachowania agresywne występujące u dzieci przewlekle chorych przebywających w środowisku sanatoryjnym. Podjęte badania stanowią podstawę ustalenia przejawów, przyczyn i źródeł zachowań agresywnych.
Problem główny ujęty w niniejszej pracy, sformułowano następująco:
Jakie zachowania agresywne przejawiają dzieci w młodszym wieku szkolnym w procesie leczenia sanatoryjnego?
W ramach problemu głównego wyodrębniono problemy szczegółowe:
1. Czy i w jakim stopniu środowisko sanatoryjne wpływa na powstawanie agresji?
2. Czy istnieją zależności między rodzajem i stopniem ciężkości choroby a zachowaniem agresywnym dziecka?
3. Czy częstotliwość leczenia poza domem rodzinnym wpływa na zachowanie agresywne dziecka?
4. Jakie czynniki tkwiące w środowisku rodzinnym dziecka warunkują powstawanie agresji?
5. Jakie potrzeby jest w stanie zaspokoić wychowawca dzieciom, które zachowują się agresywnie?
Celem sprawdzenia postawionych w niniejszej pracy hipotez roboczych i uzyskania możliwie obiektywnych wyników badań wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego.
W ramach tej metody do celów niniejszej pracy wykorzystano następujące techniki badawcze:
- wywiad ,
- techniki projekcyjne,
- analizę dokumentów
W ramach tych technik zastosowano następujące narzędzia badawcze:
- kwestionariusz wywiadu z wychowawcą,
- test projekcyjny werbalny - zdania nie dokończone J. Kostrzewskiego- dla dzieci,
- analizę dokumentacji szkolnej i medycznej.
Celem wywiadu zastosowanego dla potrzeb niniejszych badań było uzyskanie wiadomości na temat funkcji i zadań realizowanych przez wychowawcę sanatorium oraz stosowanych przez niego metod i form pracy z dzieckiem przewlekle chorym.
Test nie dokończonych zdań stosowali między innymi J. Sacks i S. Lowy. Opracowali oni zestaw 60 zdań, odzwierciedlających niektóre problemy osobowości (wewnętrzne konflikty, motywy, potrzeby) oraz stosunek osoby badanej do otaczającego ją świata. Był on testem dla dorosłych, a zmodyfikował go dla dzieci J. Kostrzewski.
Test ten posłużył do zbadania postaw uczuciowych dziecka wobec rodziców i innych członków rodziny, jego wyobrażeń, potrzeb i pragnień, a także do zbadania mechanizmów obronnych, w tym zachowania agresywnego.
Analizą objęto następujące dokumenty:
- dzienniki pracy grup wychowawczych,
- wnioski o skierowanie do sanatorium,
- historię choroby.
Badania zostały przeprowadzone w miesiącu wrześniu, październiku, listopadzie 2004r. w sanatorium „Zimowit”,. gdzie jednorazowo leczy się tu ok. 240 dzieci w wieku od 3 do 18 lat a czas trwania pobytu wynosi 4 tygodnie.
Badaniem zostało objętych 68 dzieci w młodszym wieku szkolnym, przebywających na leczeniu w sanatorium oraz 6 wychowawców pracujących w tej grupie wiekowej.
Charakterystyka badanej populacji dziecięcej.
Wychowankowie z klasy III stanowili 48,52 %, a wychowankowie z klasy II 26,47 %, a wychowankowie z klasy I 25 % badanej populacji dzieci. Badana populacja charakteryzowała się tą samą liczbą dziewczynek i chłopców, co stanowi po 50 %.
Zebrane dane wykazały, iż 26,47 % wychowanków chorowało na choroby układu oddechowego i taka sama liczba (26,47 %) - na choroby jamy nosowo - gardłowej i uszu. Mniejszą grupę (23,52 %) stanowiły dzieci ze schorzeniami układu kostno - mięśniowo - stawowego (20,58 %). Liczba dzieci z innym rodzajem schorzenia stanowiła 2,94 %.
Z zebranych danych wynikało, iż 41,76 % badanych dzieci, to te, które rozpoczęły turnus leczniczy. Następną, co do wielkości grupą, były dzieci w środkowym etapie turnusu (30,88 %) oraz w końcowym etapie turnusu (27,94 %).
Wstępne wyniki badań wykazały, iż 73,52 % całej badanej populacji dzieci stanowiły te, które przejawiały zachowania agresywne. Tę właśnie grupę poddano szczegółowej analizie badawczej.
Synteza wyników przeprowadzonych badań.
Przeprowadzona analiza badań empirycznych pozwoliła na weryfikację założonych hipotez, a tym samym stanowiła podstawę do rozwiązania problemów przyjętych w pracy.
Hipoteza główna niniejszych badań to założenie, iż: „Dzieci w młodszym wieku szkolnym przejawiają agresję słowną i fizyczną, bezpośrednią i pośrednią”.
Hipoteza ta znalazła potwierdzenie w przeprowadzonych badaniach, które wykazały, że 54 % dzieci przejawia agresję słowną, 46 % agresję fizyczną, 58 % agresję bezpośrednią, a 42 % agresję pośrednią.
Z hipotezy głównej wynikają hipotezy szczegółowe, które będą podlegać weryfikacji:
1. Środowisko sanatoryjne w znacznym stopniu wpływa na powstawanie agresji.
2. Istnieje zależność między rodzajem i stopniem ciężkości choroby, a zachowaniem agresywnym dziecka.
3. Częstotliwość leczenia poza domem rodzinnym w stopniu znaczącym wpływa na powstawanie agresji u dziecka.
4. Niekorzystna atmosfera domu rodzinnego, negatywne postawy rodziców, konflikty z rodzeństwem są przyczyną zachowań agresywnych dziecka.
5. Istnieją pewne grupy potrzeb, które wychowawca może zaspokoić dzieciom w sposób częściowy lub pełny oraz takie, których całkowite zaspokojenie jest niemożliwe.
Hipoteza pierwsza zakładająca, iż środowisko sanatoryjne w znacznym stopniu wpływa na powstawanie agresji, znalazła potwierdzenie w przeprowadzonych badaniach. Badania wykazały, że 73,53 % dzieci przejawia zachowania agresywne. Na ogólną liczbę badanych dzieci z klasy I - 75 % stanowią dzieci z przejawami agresji. Taką samą liczbę stanowią dzieci z klasy III (75 %), a z klasy II - 70 %.
Hipoteza druga zakładająca, iż istnieje zależność między rodzajem i stopniem ciężkości choroby a zachowaniem agresywnym dziecka, potwierdziła się. Badania wykazały, że 94,44 % dzieci z chorobami układu oddechowego przejawia zachowania agresywne. Wśród dzieci z chorobami nerek i układu moczowego reaguje agresją 88,23 % badanych, a nieco mniej (85,71 %) stanowią dzieci z chorobami układu kostno - mięśniowo - stawowego. Tylko 35,29 % dzieci z chorobami jamy nosowo - gardłowej i uszu przejawia zachowania agresywne.
Do zweryfikowania tej hipotezy, jako wskaźnik przyjęto również częstotliwość zgłaszanych dolegliwości i pobierania leków. Analiza badań wykazała, iż wśród dzieci agresywnych znaczną liczbę (58 %) stanowią te, które zgłaszają swoje dolegliwości bardzo często, 30 % dzieci czyni to - często, a tylko 12 % - rzadko. Wyniki przeprowadzonych badań pozwalają sądzić, iż rodzaj choroby przewlekłej oraz stopień jej nasilenia wpływa znacząco na zachowanie agresywne dziecka.
Trzecia hipoteza szczegółowa wskazująca, iż częstotliwość leczenia poza domem rodzinnym w stopniu znaczącym wpływa na powstawanie agresji u dziecka - potwierdziła się. Badania wykazały, że 52 % dzieci przebywało na leczeniu w szpitalu trzy i więcej razy. Natomiast znaczna część dzieci (50 %) przebywa na leczeniu w sanatorium trzeci raz i więcej.
Hipoteza czwarta zakładająca, że niekorzystna atmosfera domu rodzinnego, negatywne postawy rodziców, konflikty z rodzeństwem są przyczyną zachowań agresywnych dziecka - znalazła potwierdzenie w badaniach. Potwierdzenia tej hipotezy szukano poprzez stosunek dziecka do domu i rodziny, a także przez częstotliwość kontaktu rodziny z dzieckiem.
Wyniki badań wykazały, że 64 % z nich wychowuje się w niekorzystnej atmosferze domu rodzinnego - napiętej, hałaśliwej, drażliwej.
Znaczna część dzieci w swoich wypowiedziach ujawniła negatywne postawy ojców (94 %) i matek względem niego (90 %), a także 60 % wskazało, iż ma konflikt z rodzeństwem.
Rodzina poprzez swoją negatywną atmosferę, niewłaściwe postawy przejawiane względem dziecka staje się główną przyczyną reakcji agresywnych dziecka. To jak rodzina troszczyła się o zaspokojenie potrzeb i ich kształtowanie od wczesnego dzieciństwa ma zasadniczy wpływ na rozwój jego osobowości. Ponad to świadomość pedagogiczna rodziców wiąże się z częstym odwiedzaniem dziecka w sanatorium. Jak wykazują badania tylko 26 % dzieci agresywnych ma odwiedziny często, zaś 64 % stanowią te, których rodzice odwiedzają sporadycznie. Wyniki przeprowadzonych badań pozwalają sądzić, iż rodzina odgrywa dużą rolę w kształtowaniu afery emocjonalno - uczuciowej dziecka. Przeżywane często negatywne emocje stają się przyczyną zachowań agresywnych.
Piąta hipoteza szczególnie zakładająca, iż istnieją pewne grupy potrzeb, które wychowawca może zaspokoić dzieciom w sposób częściowy lub pełny oraz takie, których całkowite zaspokojenie jest niemożliwe - potwierdziła się.
Analiza stanu zaspokojenia potrzeb dzieci w sanatorium wykazała, że wszystkie dzieci (100 %) mają całkowicie niezaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa i miłości. Znaczna część dzieci przejawia również niezaspokojenie potrzeby, akceptacji (38 %) oraz uznania (34 %). Wyniki badań wskazują, iż istnieją potrzeby, które wychowawca jest w stanie częściowo zaspokoić. Do tych potrzeb należy wymienić: potrzebę samodzielności (100 %), potrzebą samourzeczywist-nienia (68 %), potrzebę akceptacji (54 %), potrzebę uznania (52 %), potrzebę aktywności (40 %) oraz potrzebę kontaktów towarzyskich (30 %).
Badania wykazują również, iż istnieje grupa potrzeb, które wychowawca jest w stanie w pełni zaspokoić dzieciom. Do potrzeb tych należą: potrzeba kontaktów towarzyskich (70 %), potrzeba aktywności (60 %), potrzeba sammourzeczywistnienia (32 %) oraz potrzeba uznania (14 %) i akceptacji (8 %).
Badania wykazały, iż zachowanie agresywne dziecka spowodowane jest frustracją niezaspokojonych potrzeb, szczególnie tych, które może i powinna w pełni zaspokoić rodzina własna.
Weryfikacja hipotez szczegółowych stanowi równocześnie rozwiązanie założonych przez autorkę problemów szczegółowych, a tym samym problemu głównego.
Na podstawie zebranego materiału i weryfikacji hipotez można stwierdzić, że przejawy zachowań agresywnych u dzieci przewlekle chorych są uwarunkowane wieloma czynnikami. Czynniki te tkwią w rodzaju i stopniu ciężkości choroby, historii życia dziecka, a także w środowisku rodzinnym i sanatoryjnym. Problem ten jest nadal aktualny i wymaga dalszych potwierdzeń i badań.
Wnioski
Analiza przedstawionego materiału empirycznego pozwala na sformułowanie wniosków:
1. Dzieci przewlekle chore przejawiają najczęściej formy agresji słownej i fizycznej oraz bezpośredniej i pośredniej.
2. Zachowania agresywne najczęściej przejawiają dzieci w początkowym okresie pobytu w sanatorium, co jest wynikiem reakcji dziecka na zmianę środowiska i niezaspokojeniem potrzeby bezpieczeństwa i rozerwaniem więzi z rodziną.
3. Dane dotyczące przyczyn zachowań agresywnych wskazują na ich wieloczynnikowe uwarunkowania. Zachowanie agresywne dziecka przewlekle chorego uzależnione jest od: rodzaju i stopnia ciężkości choroby, częstotliwości pobytów w placówkach leczniczych, a także od czynników tkwiących w środowisku rodzinnym i sanatoryjnym.
4. Decydujący wpływ na powstanie zachowań agresywnych ma rodzina. Rodzice od pierwszych chwil życia dziecka oddziaływają na jego rozwój i osobowość, a tym samym na jego sferę emocjonalną i społeczną. Dom i rodzina wpływa na rozwój i kształtowanie się potrzeb dziecka. Nieprawidłowe zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa i miłości przez rodziców budzi w dziecku negatywne emocje, a zarazem może powodować zachowania agresywne.
Postulaty pedagogiczne
Dokonana analiza materiału empirycznego stanowi podstawę do sformułowania szeregu wniosków praktycznych ujętych w postulaty pedagogiczne.
1. Wychowawca powinien posiadać szeroką wiedzę z zakresu pedagogiki klinicznej i medycznej dotyczą tych chorób, z którymi może się spotkać w swojej działalności pedagogicznej.
2. Wychowawca powinien więcej uwagi poświęcić dzieciom, które przejawiają zachowania agresywne. Musi nauczyć się traktować takie zachowania, jako zachowania sygnalizujące niezaspokojenie potrzeby dziecka.
3. Sprawując swoją funkcję terapeutyczno - rewalidacyjną wychowawca powinien poznać maksymalnie osobowość wychowanka, dotychczasową historię choroby, jej przebieg, leczenie, środowisko rodzinne, jego potrzeby. Dopiero rzetelna wiedza o wychowanku pozwoli poznać i zrozumieć jego zachowanie i określić jego przyczyny. Dobre poznanie dziecka przez wychowawcę, zwłaszcza w początkowym okresie pobytu w sanatorium, zapewni redukcję napięć i lęków spowodowanych koniecznością adaptacji do nowych nieznanych mu warunków.
4. Niezbędna jest współpraca w zakresie przekazywania informacji dotyczących chorego dziecka między wychowawcą, rodzicami i lekarzem prowadzącym leczenie.
5. Wychowawca powinien prowadzić pedagogizację rodziców, która powinna wskazywać na zmianę ich postaw względem dziecka przejawiającego zachowania agresywne, a także angażować ich do częstych odwiedzin dziecka.
6. Wychowawca powinien współpracować z personelem medycznym w celu stworzenia odpowiednich warunków sanatoryjnych wpływających na odpowiednią atmosferę oddziału, a także właściwe zaspokojenie potrzeb dziecka wynikających z choroby, a także z oddalenia od domu rodzinnego.
7. Wychowawca powinien być świadomy tego, że w swojej działalności terapeutyczno - rewalidacyjnej i opiekuńczo - wychowawczej dysponuje bogatymi formami psychopedagogicznymi. Zalicza się do nich między innymi: muzykoterapię, biblioterapię, arteterapię, relaks, psychodramę, socjodramę. Umiejętne wykorzystanie tych form w pracy z dziećmi przewlekle chorymi przejawiającymi zachowania agresywne daje możliwości poprawy ich samopoczucia, pokonania sytuacji stresowej, a tym samym przyczyni się do poprawy zachowań na społecznie akceptowane. Należy zaznaczyć, że techniki te powinny być dobrane indywidualnie do potrzeb i stanu psychicznego każdego wychowanka.
Bibliografia
1. Kozłowska A., Jak pomagać dziecku z zaburzeniami życia uczuciowego, Żak, Warszawa 1996.
2. Obuchowska I., Agresja, w: Encyklopedia Pedagogiczna, (red.) W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.
3. Obuchowska I., Dynamika nerwic, psychologiczne aspekty zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1981.
4. Obuchowska I., Kochać i rozumieć. Jak pomóc swojemu dziecku przeżyć szczęśliwe dzieciństwo, Media Rodzina, Poznań 1996.
5. Obuchowska I., Lęk, lęki szkolne, w: Encyklopedia Pedagogiczna, (red.) W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.
6. Obuchowska I., Krawczyński M., Chore dziecko, NK, Warszawa 1991.
7. Pilecka W., Pilecki J., Rewalidacja dzieci przewlekle chorych i kalekich. Wybrane zagadnienia, WSP, Kraków 1992.
8. Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa 1980. Rembowski J., Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1975. Rembowski J., Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1975.
9. Rembowski J., Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1975.
10. Sander A., Problem agresji w szkole, Nowa Szkoła 1994/4.
11. Skory Z., Mechanizmy regulacyjne ludzkiego zachowania się, PWN Warszawa 1989.