CZIOMER E MIEJSCE ZSRR W POLITYCE ZAGRANICZNEJ ZSRR, POZNAŃ 1988

W pierwszej połowie 1972 r. pierwszoplanowym zagadnieniem za-chodnioniemieckiej polityki zagranicznej było doprowadzenie do końca zobowiązań podjętych w układach z ZSRR i PRL, które rzutowały, jak już wskazano wyżej, na proces bezpieczeństwa europejskiego oraz kształtowanie odprężenia w całokształcie stosunków Wschód—Zachód. Mtmo ścisłego związku między układem z 12 VIII oraz 7 XII 1970 r., który uwidaczniał się w trakcie całej procedury ratyfikacyjnej w obu izbach parlamentu zachodnioniemieckiego⁹⁷, pomijamy sprawy merytoryczne związane z układem RFN —PRL, ponieważ w tym czasie nagromadziła się na ten temat bogata literatura przedmiotu⁹⁸.

Po wizytach Brandta na Krymie (wrzesień 1971) oraz Scheela w Moskwie (listopad 1971) rząd federalny zdecydował się na wszczęcie procesu ratyfikacyjnego układów wschodnich. Zgodnie z procedurą prawną 13 XII 1971 r. (a więc jeszcze podczas wizyty Barzela w Moskwie) rząd federalny wniósł do Bundestagu następujący zestaw dokumentów niezbędnych do ratyfikacji:

Dokumenty te wyrażały znane stanowisko rządu SPD/FDP w kwestii ratyfikacji układu z 12 VIII 1970 r. jako niezbędnego elementu stabilizacji i normalizacji stosunków między RFN a ZSRR. Załączone wypowiedzi Gromyki z protokołu (przedstawione przez nas w pełnym brzmieniu w podrozdziale drugim) dowodziły, iż rząd federalny pragnie z góry zakwestionować zarzuty opozycji co do „rezygnacji z pozycji niemieckich”. Sprawa powyższa rzeczywiście była kontrowersyjnie przedstawiona w prasie, ponieważ część polityków upatrywała w wypowiedzi Gromyki z 29 VII 1970 r. dowód na rozbieżności obu stron w interpretacji układu (spraw zjednoczenia i roszczeń interwencyjnych), druga zaś część widziała w niej wyjście naprzeciw życzeniom rządu federalnego. Rząd radziecki nie zabierał publicznie głosu w tej sprawie, ale można przyjąć, iż zaaprobował opublikowanie wyciągu z protokołu rokowań, aby ułatwić rządowi SPD/FDP zwalczanie opozycji przeciwko ratyfikacji układu.

Opozycja zareagowała negatywnie na posunięcie ratyfikacyjne rządu SPD/FDP już 17 XII 1971 r., uznając dokumenty za „niepełne”, uzależniając własną aprobatę układu moskiewskiego od ewentualnej renegocjacji, która winna przynieść jasność w następujących sprawach:

Warunki te świadczyły o tym, iż opozycja chadecka pragnie odrzucić układ RFN —ZSRR, ponieważ nie mogła go ze względów programowych i taktycznych zaakceptować, a udzielenie mu poparcia było niemożliwe ze względów wewnętrznych (wybory do Bundestagu 1973 r.). Wyraził to dobitnie pod koniec września 1971 r. F. J. Strauss, stwierdzając między innymi:

„Rząd Brandta dokonał posunięć nieodwracalnych, stawiając kraj przed przerażającą alternatywą. Jeśli ratyfikujem y układy z Moskwą i Warszawą to będzie kieska. Jeśli nie ratyfikujemy, to stosunki radziccko-niemieckie będą gorsze, niż b\!y za czasów Adenauera¹⁰³".

W tej sytuacji CDU/CSU chciała dokonać zmian w układzie, co jednak było zdecydowanie odrzucane przez ZSRR. Stąd kolejną próbą chadecji była taktyka odwlekania ratyfikacji. Formalnie uzgodniono między rządem a opozycją następującą procedurę:

W wypadku ich odrzucenia przez Bundesrat miała się 24 - 25 V 1972 r zebrać komisja rozjemcza, a 7 i 8 VI 1972 r. ostateczną decyzję winien był podjąć Bundestag. Takie rozłożenie procedury ratyfikacyjnej odpowiadało nie tylko opozycji, ale także rządowi, który mógł czekać na wyniki wizyty prezydenta R. Nixona w Moskwie. Dodatkowa komplikacja wewnętrzna wynikała z niepewnego rezultatu wyborów krajowych w Badenii i Wirtembergii, które jednak 23 IV 1972 r. dały zwycięstwo CDU, posiadającej przewagę w Bundesracie. Natomiast w jego komisjach prawnej i zagranicznej, które rozstrzygały wiele spraw proceduralnych, dzięki głosom deputowanych z Berlina Zachodniego przewagę utrzymała SPD i FDP. Zadecydowało to o zastosowaniu zwykłej procedury ratyfikacyjnej (względna większość, zamiast postulowanej przez CDU/CSU większości 2/3 w Bundestagu). Pozostawała jeszcze groźba wniesienia skargi do Federalnego

Pierwsze czytanie projektu ustawy ratyfikacyjnej w Bundestagu 23 - 25 II 1972 r. przyniosło liczne spięcia między opozycją a politykami rządowymi, które nie zawierały jednak żadnych nowych elementów. Powtórzono wszystkie znane już dotychczas argumenty¹⁰⁶. Słabą stroną opozycji chadeckiej było to, że ze swojej strony nie przedstawiła poza negacją żadnej alternatywy. Wprawdzie CSU przedłożyła 31 I 1972 r. kontrprojekt układu RFN-ZSRR, ale zawarte w nim propozycje (odrzucenie status quo w Europie do chwili zawarcia traktatu pokojowego, rezygnacja ZSRR z artykułów 107 i 53 Karty NZ w zamian za wyrażenie zgody przez RFN na rezygnację z użycia siły) nie zostały potraktowany zbyt poważnie nawet przez prasę zachodnioniemiecką¹⁰⁷. Przywódca opozycji Barzel musiał jednak wykazać więcej rzeczowości i dlatego wiosną 1972 r. nie odrzucał wprost układów wschodnich, lecz coraz częściej mówił „tak nie" (so nicht).

Konkretną próbą zablokowania układów wschodnich miało być obalenie rządu SPDJFDP poprzez zgłoszenie na forum Bundestagu przez CDU/ JCSU konstruktywnego „wotum nieufności". Wykorzystano do tego celu debatę budżetową oraz fakt, iż w tym czasie szereg deputowanych SPD i FDP o orientacji przesiedleńczej lub nacjonalistycznej opuściło szeregi koalicji rządzącej. Podczas głosowania 27 IV 1972 r. rząd uzyskał 249 głosów, a więc próba obalenia go skończyła się niepowodzeniem. Po dzień dzisiejszy nie ustalono nazwisk deputowanych chadeckich ani motywów, które kazały im nie popierać „konstruktywnego wotum nieufności" CDU/CSU¹⁰⁹.

Mimo porażki na forum Bundestagu opozycja nie dała za wygraną, a jedną z ostatnich prób dyskredytacji polityki wschodniej rządu Brandta/Scheela oraz uniemożliwienia ratyfikacji układu z 12 VIII 1970 r. było opublikowanie w poczytnym magazynie ,,Quick", a następnie w całej prasie zachodnioniemieckiej, sfałszowanych protokołów rozmów moskiewskich¹⁰⁹. Chociaż zostały one zdementowane przez rząd federalny i radziecki, wpłynęły na postawę pewnej części opinii publicznej. Z drugiej

strony na przełomie maja i kwietnia znaczna część ludzi pracy wyrażała w marszach i demons t racjach poparcie dla układów wschodnich¹¹⁰. Protesty te były skierowane przeciwko opozycji i przybrały taki charakter, że nawet czołowi politycy SPD występowali za ograniczeniem ich zasięgu. Z badań demoskopijnych wynikało, że systematycznie wzrasta poparcie społeczeństwa zachodnioniemieckiego dla układów wschodnich. O ile na początku marca za ratyfikają wypowiadało się 48% ankietowanych (27% przeciw, 25% bez własnego zdania), to na początku kwietnia ratyfikację; popierało 57 % (l 5 % przeciw, 28 % bez zdania), a w maju popierających było już 61% (przeciw-17%, bez zdania-22%)¹¹¹. Zdanych tych wynikało, że zwiększała się liczba zwolenników ratyfikacji, a malała liczba przeciwników i obojętnych. Stanowiło to ważny czynnik wsparcia dla polityki wschodniej SPD/FDP.

Pod zwgledem taktyki koalicja rządowa starała się doprowadzić do kompromisu z opozycją i dlatego zgodziła się na przesunięcie terminu głosowania. Generalnie chodziło o to, aby dać czas do namysłu wahającym się oraz: na uratowania twarzy przed opinią publiczną. Taktyka taka okazała się skuteczna tym bardziej, że pozwalała rządowi SPDJFDP na występowanie z określonymi postulatami „uzupełnień" dokumentów towarzyszących ratyfikacji układów wschodnich.

Z przedstawionych wyżej faktów wynikało jednoznacznie, że Związek Radziecki zabiegał w latach 1970-1971 konsekwentnie o ratyfikację układów wschodnich, ponieważ stanowiły one klucz do postępów w zakresie zwołania KBWE oraz rozmów rozbrojeniowych między NATO a Układem Warszawskim. W propagandzie radzieckiej szczególnej krytyce poddano stanowisko CDU/CSU¹¹², a przede wszystkim jednego z jej prawicowych przywódców —Straussa¹¹³. Negatywną postawę Straussa wobec układów wschodnich należy tłumaczyć między innymi faktem, iż należał on do grona nielicznych polityków zachodnio niemieckich, którzy do połowy lat osiemdziesiątych nie uzyskali zaproszenia do ZSRR. Przywódcy radzieccy liczyli się z pewnością z ratyfikacją układów wschodnich, lecz uznali za stosowne

„RFN stoi obecnie przed odpowiedzialnym wyborem, który określi losy jej rarcdu, stosunek do niej innych państw na wiele lat naprzód. Jest to wybór między współpracą a konfrontacją, między rozładowaniem napięcia, a w ostatecznym rachunku wybór miedzy polityką pckoju a polityką wojny¹¹⁴."

W podobnym duchu rozmawiał premier Kosygin na audiencji pożegnalnej z ambasadorem RFN w Moskwie Allardtem oraz jego następcą Ulri-chem Sahnem¹¹⁵. Nowy ambasador zachodnioniemiecki nie tylko opowiadał się za ratyfikacją układów wschodnich, lecz także długofalową perspektywa rozwoju stosunków RFN—ZSRR¹¹⁶.

Ze swej strony dyplomacja radziecka pragnęła ułatwić rządowi SPD/ JFDP ratyfikację układu moskiewskiego. Podważano więc postulat opozycji CDU/CSU, iż ZSRR zgodzi się jakoby na zmianę treści układu¹¹⁷, a ponadto ambasador Falin w rozmowie z kanclerzem Brandtem 13 III 1972 r. przedstawił stanowisko swojego rządu wobec różnych problemów związanych z dotychczasową dyskusją dotyczącą ratyfikacji układu i na temat stosunków RFN-ZSRR. Z relacji Brandta w komisji spraw zagranicznych Bundestagu w dniu 17 III 1972 r. uwagi Falina sprowadzić można było do następujących punktów:

Był to maksymalny kompromis ze strony ZSRR dla ułatwienia ratyfikacji układów wschodnich, który jednak nie usatysfakcjonował opozycji. Stąd też przedstawione wyżej oświadczenie Breżniewa pod jej adresem na zjeździe związków zawodowych. Równocześnie w ZSRR rozpoczęto procedurę ratyfikacyjną w komisjach spraw zagranicznych Rady Związku i Rady Narodowości (12 IV 1972 r.)¹¹⁹. W odpowiedzi na jedno z pytań w trakcie dyskusji Gromyko jako główny referent stwierdził między innymi:

„Układ to dokument międzypaństwowy, a nie coś, co można łatać i przerabiać na życzenie każdego, kto tego zechce. Jak już podkreślałem układ w jego obecnej formie wyraża dobrze wyważoną równowagę interesów obu stron. Zakłócić tę równowagę znaczyłoby zniszczyć układ. Związek Radziecki nie pójdzie na żadne nowe rozmowy w sprawie układu¹²⁰".

Oznaczało to, że wszelkie postulaty opozycji chadeckiej co do zmiany treści układu są mrzonką. Po zaaprobowaniu wniosku Rady Ministrów ZSRR o ratyfikację układu podsumowania obu komisji przekazano do Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z zaleceniem ratyfikacji, która nastąpiła jednak dopiero 31 V 1972 r., kiedy znany już był wynik głosowania w Bundestagu.

Parafowany układ miał wejść w życie po ratyfikacji układu z 12 VHI 1970 r., uwzględniając także włączenie Berlina Zachodniego przy zastrzeżeniu klauzuli z części I porozumienia czterostronnego z 3 I 1971 r. Natomiast posiedzenie komisji mieszanej z udziałem przedstawicieli rządu i kół gospodarczych stworzyło już konkretne przesłanki długofalowej

współpracy gospodarczej RFN-ZSRR. Zainicjowany proces wymagał jednak ratyfikacji układów wschodnich, ponieważ stanowiło to conditio sine gua non kontynuowania podjętych działań kooperacyjnych. Na marginesie należy podkreślić, że wiosną 1972 r. było już wiadomym, iż w czerwcu 1972 r. z wizytą do Moskwy uda się prezydent USA R. Nixon, co przesądziło o kontynuacji dialogu odprężeniowego Wschód—Zachód. RFN nie mogła wziąć na siebie ciężaru torpedowania procesu odprężeniowego. Zachodnio-niemieckie koła gospodarcze obawiały się bowiem, iż odrzucenie układów wschodnich przez Bundestag pogorszy ich pozycję w konkurencji z innymi państwami zachodnimi. W istocie w 1971 r. zwiększyły się zdecydowanie zamówienia radzieckie w RFN, które wysunęły ją na pierwsze miejsce wśród partnerów zachodnich ZSRR, wyprzedzając kolejno: Japonię, Finlandię, Wielką Brytanię, Francję, USA, Kanadę, Włochy, Belgię i Szwajcarię ¹²³.

Pod koniec kwietnia 1972 r. zdawano sobie sprawę, że ze względu na topniejącą większość parlamentarną rząd SPD/FDP nie zdoła wbrew opozycji przeforsować ratyfikacji układów wschodnich. W rezultacie więc poszedł on na kompromis z CDU/CSU, który przewidywał:

Najważniejsze zadanie powierzono komisji redakcyjnej rezolucji w składzie: H. Ehmke (SPD), H. D. Genscher (FDP\ F. J. Strauss (CSU) oraz W. Marx (CDU), która ukończyła pracę 8 V 1972 r. Ze względu na jej kontrowersyjność podjęto rozmowy z ambasadorem Falinem, który ją generalnie zaaprobował, wyrażając tylko sprzeciw wobec punktu drugiego (zastrzeżenie traktatu pokojowego) i piątego (sformułowanie „prawa i odpowiedzialność czterech mocarstw"¹²⁵). Chadecja dążyła do dalszej

zwłoki, kiedy ZSRR odmówił uznania rezolucji za dokument ważny z powodów prawnomiędzynarodowych. W istocie jednak była ona rozbita. Mniejszość na czele z Barzelem była skłonna głosować za ratyfikacją układów wschodnich, natomiast większość ze Straussem i Schróderem była przeciwna ratyfikacji.

Na posiedzeniu Bundestagu w dniu 10 V 1972 r. koalicja SPDjFDP wobec niepewnego stanowiska niektórych deputowanych FDP, zdecydowała się na ponowne przesunięcie terminu głosowania do \1 V 1972 r. Zarówno Scheel¹²⁶, jak też ambasador radziecki Falin ¹²⁷ w rozmowie z Barzelem stwierdzili, iż jest to jednostronny dokument zachodnioniemiecki, który ZSRR przyjmie jedynie do wiadomości. W imiennym głosowaniu 17 V 1972 r. za przyjęciem układu RFN-ZSRR głosowało 248 deputowanych, przeciw 10, a 238 wstrzymało się od głosu¹²⁸. Uzgodniona wcześniej rezolucja Bundestagu uzyskała 513 głosów „tak" na 518 głosujących¹²⁹i podjęła w dziesięciu punktach reinterpretację przyjętych przez RFN zobowiązań prawnomiędzynarodowych, podkreślając dotychczasowe założenia doktrynalne swej polityki niemieckiej i wschodniej (granice z 1937 r., prawo do samostanowienia, traktat pokojowy, odpowiedzialność czterech mocarstw za Niemcy i Berlin jako całość, modus vivendi itp). Ułatwiła w ten sposób ratyfikację układów wschodnich przez Bundestag i Bundesrat, gdzie chadecja posiadała przewagę i została przekazana ambasadorowi Faiinowi 19 V 1972 r. jako dokument RFN wraz z przemówieniem Branda z 10 V 1972 r. Falin wręczył Scheelowi memorandum swego rządu stwierdzające, iż Rada Najwyższa ZSRR przyjmie rezolucję do wiadomości i nie zakwestionuje jej. ¹³° Rząd federalny z jednej strony zapewniał, iż rezolucja

nie zmienia podjętych przez RFN zobowiązań podjętych w układach wschodnich, a z drugiej strony podkreślał jej konieczność w celu „zdobycia większości parlamentarnej" ¹³¹. W istocie jednak nie było to zgodne z prawdą, ponieważ rezolucja nie przysporzyła większości parlamentarnej, ale posłużyła później jako instrument rządu, a szczególnie opozycji do podejmowania prób reinteipietacji układów na użytek wewnętrzny. Po dzień dzisiejszy jesl ona wymieniana na równi z układami wschodnimi jako równorzędna podstawa polityki niemieckiej i wschodniej. Nie należy jednak zapominać, iż wyraża ona jedynie jednostronne stanowisko RFN. Dla Polski i ZSRR znaczenie ma wyłącznie tekst stosownego układu¹³². Nawet prawnicy zachodnioniemieccy muszą przyznać, że wiążącą moc posiada jedynie treść wynegocjonowanego układu ze Związkiem Radzieckim¹³³. Przyjęcie przez ZSRR do wiadomości powyższej rezolucji Bundestagu było podyktowane z jednej strony troską o ratyfikację układów wschodnich, a z drugiej działaniem na rzecz bezpieczeństwa i odprężenia międzynarodowego.

Prezydent Heinemann złożył podpis pod ustawą ratyfikacyjną 30 V 1972 r., a układ wszedł w życie 3 VI 1972 r. z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych ¹³⁴. W tym samym czasie ministrowie spraw zagranicznych czterech mocarstw podpisali protokół końcowy porozumienia czterostronnego z 3 IX 1971 r. Wydarzenia te zainicjowały nową fazę polityki niemieckiej i wschodniej rządu SPDJFDP, Z badań demoskopijnych wynikało, że wejście w życie układu z 12 VIII 1970 r. pochwalało 62% ankietowanych

wać na podstawie ich samych, a nie przez jednostronne deklaracje i uchwały. Dla nas prawną podstawą naszych stosunków jest pełny tekst układu z 1970 r. i dokumentów zaaprobowanych przez obie strony w związku z układem. Rezolucji Bundestagu z 1972 r. nie można uważać za wspólny dokument. Jeśli chodzi o moją rolę przy formułowaniu tej rezolucji Bundestagu, to chcę powiedzieć rzecz następującą: rozumiem próby niektórych ludzi w Bonn sugerujące, jakobym był współautorem tego tekstu. Tak jednak nie było. Pokazano mi dokument i zgodnie z instrukcjami, jakiem miałem, wyraziłem gotowość przekazania tego dokumentu do Moskwy, bez podejmowania wszakże w ten sposób jakichkolwiek zobowiązań w imieniu naszej strony...".

Podczas debaty ratyfikacyjnej na posiedzeniu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR w dniu 31 V 1972 r. minister spraw zagranicznych A. A. Gromyko ograniczył się do stwierdzenia: „[...] Cele i zadania układu (z 12 VIII 1970 r. - przypis E.C.) są jasne i zrozumiale. Sformułowano je wyraźnie w tekście układu, który nie pozostawia żadnego miejsca na jakąkolwiek odmienną interpretację." W podobnym duchu wypowiadali się inni członkowie Komisji Spraw Zagranicznych i Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Zob. „Prawda" z l VI 1972 r.

(w tym 79% zwolenników SPD, 29% CDU/CSU \ 54% FDP), przeciw było 19% i bez zdania 19%¹³⁵. Oznaczało to w istocie, że zdecydowana większość społeczeństwa zachodnioniemieckiego opowiedziała się za polityką odprężenia i normalizacji stosunków z ZSRR i pozostałymi państwami wspólnoty socjalistycznej.

Ratyfikacja i wejście w życie układu z 12 VIII 1970 r. w czerwcu 1972 r. doprowadziły do ożywienia dwustronnych kontaktów politycznych, gospodarczych i kulturalnych, których celem było stworzenie traktatowych podstaw długofalowej normalizacji stosunków wzajemnych. Ważnym wydarzeniem wewnętrznym były niewątpliwie przedterminowe wybory do Bundestagu (19 XI1972 r.), które stanowiły dla kierownictwa radzieckiego pewnego rodzaju akceptację polityki wschodniej rządu Brandta/Scheela przez społeczeństwo zachodnioniemieckie¹³⁶. Należy ponadto mieć na uwadze fakt, te w latach 1972 - 1973 nie zostały jeszcze w pełni zakończone rozmowy na temat normalizacji stosunków i podpisania układów RFN z NRD (21 XII 1972 r.) oraz z CSRS (11 XII 1973 r.), jak również nawiązania kontaktów dyplomatycznych RFN z Bułgarią i Węgrami (21 XII 1973 r,), w dużym stopniu rzutujące na współpracę RFN —ZSRR¹³⁷. Poprzez normalizację i poprawę stosunków z RFN Związek Radziecki zmierzał konsekwentnie w latach 1972 - 1974 do stworzenia trwałych przesłanek bezpieczeństwa i odprężenia na linii Wschód—Zachód. RFN odgrywała bowiem ważną rolę w przygotowaniu dwóch konferencji ogólnoeuropejskich:

RFN —ZSRR z jednej strony, a z drugiej rozbudowa współpracy dwustronnej służyła pogłębianiu procesu odprężenia w Europie w lalach 1972 - 1974. Ilustracją tej tezy może być syntetyczne zestawienie najważniejszych przedsięwzięć w stosunkach dwustronnych do końca sprawowania w Bonn władzy przez rząd Brandta/Scheela w maju 1974¹³⁹ r. Należy przy tym podkreślić, że nowością po ratyfikacji układu RFN-ZSRR z 12 VIII 1970 r. było to, iż konsultacje polityczne między obu państwami były bardziej regularne. Nie były one już wyłącznie domeną ministrów spraw zagranicznych, którzy od 1970 do 1971 r. spotykali się z reguły regularnie dwa razy w roku (jedna wizyta oficjalna oraz coroczne spotkanie w ONZ w Nowym Jorku z okazji sesji Zgromadzenia Ogólnego). W dniach 8 - 10 X 1972 r. na konsultacje polityczne udał się do Moskwy najbliższy współpracownik kanclerza Brandta — Egon Bahr, który przeprowadził między innymi rozmowy z Brcżniewem i Gromyką*⁴⁰. Dotyczyły one wymienionych już wyżej ogólnych problemów stosunków Wschód —Zachód, jak również dwustronnych kontaktów politycznych, których uwieńczeniem miała być wizyta sekretarza generalnego KPZR w Bonn. Wymiernymi efektami rozmów Bahra w Moskwie było:

Z analizy kontaktów dwustronnych jesienią 1972 r. oraz wiosną 1973 r. wynika, że obie strony dążyły do stworzenia całej sieci powiązań i porozumień wzajemnych, które nadałyby współpracy radziecfco-zachodnio-niemieckiej bardziej trwały charakter. Ich punkt kulminacyjny miał natomiast nastąpić w trakcie wizyty Breźniewa w Bonn, która miała zakończyć proces traktatowej regulacji współpracy bilateralnej.

Duże znaczenie miały działania na rzecz intensyfikacji współpracy gospodarczej. Już 5 VII 1972 r. został w Bonn podpisany przez ministrów gospodarki — Schillera i handlu zagranicznego — Patoliczewa długofalowy układ o współpracy w zakresie handlu i gospodarki, który zgodnie z klauzulą berlińską z 3 IX 1971 r. objął także Berlin Zachodni¹⁴², Latem i jesienią

Rozmowy i porozumienia stwarzały konkretne przesłanki intensyfikacji współpracy gospodarczej, naukowo-technicznej i kulturalnej, choć nie zawsze udawało się osiągnąć kompromis respektujący interesy obu państw. Były one jednak niezbędnym elementem postępującego procesu normalizacyjnego. Warto zaznaczyć, iż mimo braku układu o współpracy kulturalnej, w dniu 14 XI 1972 r. doszło do przekształcenia utworzonego w 1970 r. instytutu na rzecz stosunków RFN-ZSRR w „Towarzystwo RFN-

—ZSRR", na czele którego stanął Leonid Zamiatin, dyrektor agencji TASS oraz kierownik sektora informacji KC KPZR^l48. Działalność towarzystwa i jego późniejszych odpowiedników w RFN będzie miała duże znaczenie dla rozbudowy dwustronnych kontaktów kulturalnych.

Wiosną 1973 r. zostały zatem poczynione wszelkie przygotowania do złożenia wizyty sekretarza generalnego L. Breżniewa w RFN. W wywiadach prasowych zarówno kanclerz W. B :andt^M9, jak również sekretarz generalny KPZR L. Breźniew¹⁵⁰ podkreślili chęć pogłębienia i dalszego rozwoju

stosunków RFN—ZSRR, przypisując zbliżającej się wizycie Breżniewa w Bonn ważną funkcję w utrwalaniu pokoju i bezpieczeństwa w Europie. Wizyta miała miejsce w dniach 18 - 22 V 1973 r. i otworzyła nowy etap stosunków wzajemnych. Breźniew miał nie tylko możliwość przeprowadzenia rozmów z kanclerzem Brandtem i czołowymi przedstawicielami rządu, lecz także zachodnioniemieckich kół gospodarczych, a nawet opozycji chadeckiej^1S1. Istotna była także oprawa i atmosfera wizyty, które symbolizowały niejako przewrót w dotychczasowych kontaktach politycznych na wysokim szczeblu. Jej rezultatem było podpisanie trzech porozumień:

Pierwsze z nich przewidywało rozszerzenie i pogłębienie współpracy między organizacjami i przedsiębiorstwami obu państw. Miała ona między innymi obejmować tworzenie kompleksów przemysłowych, rozbudowę poszczególnych zakładów, współpracę przy produkcji określonych urządzeń i surowców, wymianę patentów, licencji, know how, a także informacji technicznej. Innymi słowy znalazły w niej wyraz doświadczenia i efekty rozmów ekspertów, przedstawicieli gospodarki obu państw, które stworzyły niejako ramy długofalowej współpracy. Porozumienie wyrażało wolę polityczną partnerów, działania praktyczne zaś należały do zainteresowanych koncernów i radzieckich organizacji gospodarczych. Nie zawsze były to zagadnienia proste. Ze względów na ogrom kwestii szczegółowych zostaną one syntetycznie rozwinięte w dalszej części opracowania.

Umowa kulturalna zastąpiła porozumienie z 1959 r., które zresztą wygasło już w 1961 r. Przewidywała ona rozwijanie nowych form współpracy w dziedzinie kultury, nauki i szkolnictwa. Praktyczna realizacja powyższej umowy, podobnie jak współpracy kulturalnej RFN z innymi państwami socjalistycznymi, natrafiła jednak niebawem na określone bariery ze względu na kontrowersje wokół włączenia Berlina Zachodniego.

Protokół uzupełniający do porozumienia o komunikacji lotniczej przewidywał otwarcie od 31 VII 1973 r. linii lotniczej (w obie strony) na trasie Frankfurtnad Menem-Moskwa — Tokio. Miała ona zgodnie z porozumieniem czterostronnym z 3 IX 1971 r. objąć także Berlin Zachodni.

Wizyta Breżniewa w Bonn otwarła wprawdzie nowy etap stosunków wzajemnych między RFN a ZSRR, ale nie była w stanie usunąć znacznych różnic w ocenie rozwoju sytuacji międzynarodowej w latach 1972- 1974, w tym także w stanowisku wobec KBWE i MBFR¹⁵³. RFN reprezentowała interesy NATO i pozostałych państw zachodnich, nie mogąc w najmniejszym stopniu wyjść naprzeciw postulatom ZSRR oraz jego sojuszników. Dodatkową trudnością we współpracy dwustronnej było systematyczne podtrzymywanie przez RFN na przełomie 1973/1974 swoich pozycji prawnych, co utrudniało nie tylko stosunki RFN—ZSRR, ale realizacje współpracy z pozostałymi państwami wspólnoty socjalistycznej. Podczas wizyty delegacji Bundestagu w ZSRR w 1973 r., przewodniczący frakcji SPD Herbert Wehner zarzucił publicznie rządowi Brandta/Scheela, iż dopuścił do stagnacji całej polityki wschodniej, którą pozostawiono w rękach biurokracji MSZ¹⁵⁴.

Wynurzenia Wchnera podyktowane były nie tylko troską o politykę wschodnią, lecz o całokształt polityki koalicji SPDJFDP, która po sukcesie wyborczym 1972 przechodziła ostry kryzys. Kilka okoliczności wewnętrznych doprowadziło w końcu do dymisji kanclerza Brandta¹⁵⁵ oraz powołania 16 V 1974 r. na jego miejsce dotychczasowego ministra finansów — Helmuta Schmidta. Znamionowało to przejście stosunków RFN--ZSRR w nową fazę.

Przejęcie urzędu kanclerskiego przez Helmuta Schmidta wiązało się ze znaczną reorganizacją całego rządu federalnego, której istotnym elementem było między innymi powierzenie Hansowi Dietrichowi Genscherowi stanowiska ministra spraw zagranicznych. Zastąpił on Waltera Scheela, który z kolei powołany został na urząd prezydenta federalnego. Dotychczasowy kanclerz Willy Brandt zachował funkcję przewodniczącego SPD. Na polu polityki zagranicznej nowy rząd propagował realizację dotychczasowej linii, którą określano mianem: „kontynuacji i koncentracji"¹⁵⁶. W odnie-

sieniu do polityki wschodniej oznaczało to preferowanie pragmatyzmu oraz wdrażanie układów i porozumień, które w latach 1970 - 1974 stworzyły jej podstawy traktatowe. Najnowsze badania zachodnioniernieckie przynoszą jednak nowe spojrzenie na rolę Schmidta w kształtowaniu polityki wschodniej RFN¹⁵⁷. Posiadał on nie tylko rozległą i wszechstronną wiedzę, ale w latach 1966 i 1968 odbył kilka podróży do krajów socjalistycznych, które pozwoliły mu na przeprowadzenie własnych analiz i obserwacji. Jako przewodniczący frakcji parlamentarnej SPD w okresie „wielkiej koalicji" zapoznał się dodatkowo z wszystkimi zakresami polityki wewnętrznej i zagranicznej RFN. pełniąc po 1969 r. funkcję ministra takich ważnych resortów, jak obrona i finanse. Bez wątpienia można więc stwierdzić, że Schmidt miał ze wszystkich dotychczasowych szefów rządu najlepsze predyspozycje intelektualne i doświadczenie do sprawowania władzy jako kanclerz federalny. Z drugiej jednak strony wiele czynników rzutowało na jego ograniczoną swobodę w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Można do nich zaliczyć między innymi:

W polityce wschodniej gabinet Schmidta/Genschera traktował nadal stosunki z ZSRR priorytetowo, choć z drugiej strony ujmował je w większym stopniu na tle globalnych problemów Wschód —Zachód, O ile jednak ogólne ramy stosunków Wschód —Zachód w latach siedemdziesiątych wspierały politykę wschodnią, w tym także stosunki RFN—ZSRR, to od początku lat osiemdziesiątych stopniowe załamywanie się odprężenia oddziaływało coraz bardziej negatywnie na kontakty RFN z krajami socjalistycznymi. Szczegółowe przedstawienie tego zagadnienia wykracza poza ramy niniejszego opracowania¹⁵⁹, zmuszając do zasygnalizowania spraw najistotniejszych.