Rola Kościoła w dziejach Polski średniowiecznej. Oprac. RM (ujęcie chronologiczne)
A.Wstęp
- ramy chronologiczne: X-XV w. ; Mieszko I - Kazimierz Jagiellończyk
3 fazy w historii Kościoła w Polsce średniowiecznej:
- Kościół w patrymonialnej monarchii wczesnopiastowskiej
- Kościół w dobie rozbicia dzielnicowego
- Kościół w późnośredniowiecznej monarchii stanowej ostatnich Piastów, Andegawenów i trzech
pierwszych Jagiellonów (XIV -XV w.)
- ramy terytorialne wypowiedzi: wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w obrządku łacińskim Polska
znalazła się w strefie kościoła rzymsko-katolickiego, podobnie jak Czechy, Węgry, kraje
skandynawskie a wcześniej Europa Zachodnia.
- zakres merytoryczny wypowiedzi: aspekty polityczne, kultura, rola Kościoła w przemianach
gospodarczych.
- najważniejsze wątki tematyczne: kształtowanie się i funkcjonowanie organizacji kościelnej w
Polsce średniowiecznej, stosunki władców polskich z papiestwem, rola wybitnych ludzi
Kościoła w otoczeniu kolejnych władców, konflikty władców z Kościołem, kulturotwórcza rola
Kościoła, rola Kościoła w życiu gospodarczym Polski średniowiecznej
B. Kościół w monarchii wczesnopiastowskiej - od Mieszka I do Bolesława Krzywoustego
Chrzest Mieszka I (przyczyny, okoliczności, znaczenie), biskupstwo misyjne od 968 r. (Jordan , Unger), dokument Dagome iudex (treść, przyczyny wystawienia, znaczenie, wartość poznawcza),
misja św. Wojciecha, żywoty św. Wojciecha jako przykład hagiografii, zgoda Sylwestra II na utworzenie w Gnieźnie arcybiskupstwa, powstanie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego (okolicznosći, porównanie relacji Thietmara i Galla Anonima), Radzim Gaudenty, św. Brunon z Kwerfurtu,
rozpad organizacji kościelnej w dobie kryzysu lat 1034-1039, Kościół w okresie panowania Kazimierza Odnowiciela - np. sprowadzenie do Polski zakonu benedyktynów
Kościół w okresie panowania Bolesława Śmiałego: odnowienie arcybiskupstwa w 1075 r., Polska w obozie gregoriańskim , zgoda Grzegorza VII na odnowienie arcybiskupstwa w 1075 r. i koronację Bolesława Śmiałego w 1076 r. , konflikt Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim Stanisławem (porównanie relacji Galla Anonima i Wincentego Kadłubka),
Kościół w okresie panowania Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego: powstanie biskupstwa płockiego w czasach Władysława Hermana, rechrystianizacja Pomorza w dobie Bolesława Krzywoustego (Otton z Bambergu), nowe biskupstwa w związku z rechrystanizacją Pomorza, potwierdzenie niezależności arcybiskupa gnieźnieńskiego od Kościoła niemieckiego przez Innocentego II w bulli gnieźnieńskiej w 1136 r, kronikarz Gall Anonim jako człowiek Kościoła - najprawdopodobniej był zakonnikiem benedyktyńskim
świętopietrze („denar św. Piotra”) - opłata polskiego Kościoła na rzecz Stolicy Apostolskiej, co najmniej od 1136 r. (wystawienia bulli gnieźnieńskiej) , jeśli nie od Dagome iudex.
przykłady sakralnej sztuki przedromańskiej z czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego: budowle sakralne w Gnieźnie, w Poznaniu, na Ostrowie Lednickim, na Wawelu (np. rotunda św. Feliksa i Adaukta z X w. , katedra z czasów Bolesława Chrobrego), kościół św. Wojciecha w Krakowie
przykłady sakralnej sztuki romańskiej z okresu panowania Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego: kościoły św. Idziego jako fundacje dziękczynne Władysława Hermana, krypta św. Leonarda na Wawelu, katedra romańska na Wawelu z czasów Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego
C. Rola Kościoła w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego (zwłaszcza w życiu
społecznym i gospodarczym)
Rola Kościoła w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego (zwłaszcza w życiu społecznym i
gospodarczym)
- biskupi wobec Mieszka III Starego - obalenie senioratu i zjazd w Łęczycy
- postanowienia zjazdu (synodu) w Łęczycy w 1180 r. - Kazimierz Sprawiedliwy zrzekł się prawa do
przejmowania majątku ruchomego po zmarłych biskupach (ius spolii), w zamian za co duchowieństwo uznało go za
dziedzicznego władcę w dzielnicy pryncypackiej (uchwały synodu w Łęczycy z 1180 r.- podr., s. 102)
- dążenie Kościoła w dobie rozbicia dzielnicowego do uzyskania immunitetów (immunitety sprzyjają
procesom osadniczym)
- rola arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza (1199 -1219) w polskim Kościele w początkach XIII
▪ wprowadzenie w polskim Kościele reform gregoriańskich przez arcybiskupa Henryka Kietlicza:
np. celibatu księży, kanonicznego wyboru biskupów przez kapituły katedralne (wspólnoty wyższych
duchownych danej diecezji), wcześniej mianowanie biskupa należało do księcia, wprowadzenie odrębnego sądownictwa
kościelnego opartego na prawie kanonicznym (uniezależnienie duchowieństwa w większości dzielnic spod
kompetencji sądownictwa świeckiego - tj. książąt dzielnicowych)
▪ uzyskanie przez Kościół przywilejów, np. immunitetów (sądowego i ekonomicznego) od niektórych
książąt dzielnicowych (np. przywilej wolborski)
przywilej borzykowski z 1210 r. (Borzykowa) książąt Leszka Białego, Konrada Mazowieckiego,
Władysława Odonica dla Kościoła - rezygnacja z prawa do ius spolii po zmarłym biskupie
przywilej wolborski z 1215 r. (Wolborz) książąt Leszka Białego, Konrada Mazowieckiego,
Władysława Odonica, Kazimierza opolsko-raciborskiego - Kościół uzyskuje w swoich dobrach
immunitety ekonomiczny i sądowy
- konflikt księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa z biskupem wrocławskim Tomaszem II dotyczył m.in. przywilejów immunitetowych
- postać Wincentego Kadłubka - kronikarz, pierwszy w Polsce biskup wybrany przez kapitułę
katedralną (1208 r.)
- opłacanie przez Kościół w Polsce świętopietrza (tzw. „denara św. Piotra”) - corocznej opłaty na
rzecz papieża (od kiedy? - co najmniej od wystawienia bulli gnieźnieńskiej w 1136 r., jeśli nie od dokumentu
Dagome iudex.)
zob. list Innocentego III z 1207 r. w sprawie świętopietrza - podr., s. 102
- kulturotwórcza rola zakonów (benedyktyni, cystersi - np. Księga Henrykowska, mendykanci:
dominikanie - np. Wincenty z Kielczy, franciszkanie, karmelici, augustianie)
- znaczenie cystersów w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego (XII - XIII w.)
▪ rola cystersów w podnoszeniu poziomu rolnictwa, prowadzeniu gospodarki leśnej i rybnej
(propagowanie nowych technik upraw - np. trójpolówki, nowych narzędzi, roślin, prowadzenie
stawów rybnych), np. klasztor cystersów w Rudach, fundacji księcia opolsko- raciborskiego
Władysława z 1252 r.
▪ pierwsze zdanie zapisane w języku polskim w Księdze Henrykowskiej (klasztor cystersów w
Henrykowie na Dolnym Śląsku)
Księga Henrykowska - pochodząca z XIII w. księga uposażeń (rejestr majątkowy, opis posiadłości ziemskich)
klasztoru cystersów Henrykowie
- pojawienie się zakonów mendykanckich (żebraczych) w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego i
ich znaczenie (franciszkanie, dominikanie, augustianie, karmelici):
▪ rola zakonów mendykanckich od XIII w. w kształtowaniu się miast, przyspieszają procesy
urbanizacyjne (miastotwórcze) - ponieważ swoje kościoły i klasztory budują w centrum
średniowiecznego miasta,
▪ przyczyniają się do rozwoju kultury intelektualnej (np. poprzez zakładanie szkół przyklasztornych,
w których naucza się 7 sztuk wyzwolonych)
- poparcie biskupów polskich dla dążeń zjednoczeniowych i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego
na przełomie XIII i XIV w. (zwłaszcza arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki), biskupi dążyli do
zachowania niezależności arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od Kościoła niemieckiego
▪ postanowienia synodu polskich biskupów w Łęczycy w 1285 r.: każdy duchowny na obszarze
arcybiskupstwa gnieźnieńskiego ma obowiązek w czasie nabożeństw odmawiać z wiernymi modlitwy w
języku polskim) - rola kultu św. Stanisława w dążeniach zjednoczeniowych (kanonizacja w 1253 r., polityczne
znaczenie kultu św. Stanisława dostrzegł dominikanin Wincenty z Kielczy w Żywocie większym
św. Stanisława (Vita maior Sancti Stanislai), gdzie napisał, że tak jak doszło do cudownego zrośnięcia
się poszczególnych części ciała św. Stanisława, tak w równie cudowny sposób dojdzie do zjednoczenia
ziem polskich i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego
- kult św. Jadwigi Śląskiej (1175 - 1243) - patronki Śląska, była żoną Henryka Brodatego, matką Henryka
Pobożnego, kanonizowana w 1267 r.
pod koniec życia zamieszkała w klasztorze cystersek w Trzebnicy (ufundowanym wcześniej przez jej męża Henryka
Brodatego)
„gdy w 1229 r. jej mąż został porwany i uwięziony w Płocku przez Konrada Mazowieckiego, księżna osobiście udała się do
porywacza. Ten zaś - jak podaje żywot św. Jadwigi - ujrzawszy służebnicę Bożą, jakby na widok anielskiego oblicza nagle strwożony
i przejęty lękiem, zupełnie zrezygnował ze swej nieugiętej dotychczas srogości, przystąpił do ugody i uwolnił księcia”, J. Rajman,
Encyklopedia średniowiecza, s. 407
na polach Legnicy po bitwie odnalazła ciało syna Henryka Pobożnego
źródło, podr., s. 207
D. Kościół w późnośredniowiecznej monarchii stanowej ostatnich Piastów (Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego), Andegawenów (Ludwik Węgierski, Jadwiga), pierwszych Jagiellonów (Władysław Jagiełło, WładysławWarneńczyk, Kazimierz Jagiellończyk)
- koronacje dokonane przez arcybiskupa Jakuba Świnkę: Przymysła II (1295), Wacława II (1300) - konflikt Łokieteka z biskupem Janem Muskatą,
- zgoda Jana XXII na koronację Łokietka - sędziowie papiescy w procesach polsko-krzyżackich (Inowrocław 1321, Warszawa 1339) - doradcy Kazimierza Wielkiego (arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik) i ich rola w ukształtowaniu
się idei Korony Królestwa Polskiego
- rozszerzenie wpływów Kościoła katolickiego na Ruś Halicką po 1341 r. - chrystianizacja Litwy i powstanie biskupstwa wileńskiego - zgoda papieża Bonifacego na utworzenie wydziału teologicznego na uniwersytecie krakowskim w
1397 r.,
- polska delegacja na soborze w Konstancji, godność prymasa Polski dla arcybiskupa gnieźnieńskiego
Mikołaja Trąby
- znaczenie biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego u schyłku panowania Władysława Jagiełły i w okresie panowania Władysława Warneńczyka
- Jan Długosz jako człowiek Kościoła - duchowny (kronikarz z okresu panowanie Kazimierza Jagiellończyka)
- najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego związane z treściami sakralnymi: Bogurodzica, Biblia królowej Zofii, Legenda o św. Aleksym itd.
- sztuka sakralna późnego średniowiecza w Polsce (gotyk) jako przejaw „złotej jesieni polskiego średniowiecza”, np. Kazimierz Wielki jako fundator kościołów (np. budowa gotyckiekj katedry na Wawelu, kolegiaty w Wiślicy, kościołów św. Katarzyny, Bożego Ciała), sprowadzenie do Częstochowy ikony Matki Bożej przez księcia Władysława Opolczyka (budowa klasztoru na Jasnej Górze, sprowadzenie ojców paulinów z Węgier)
twórczość Wita Stwosza w Krakowie w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka (np. ołtarz w Kościele Mariackim
- malowidła ruskie w Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu ( z czasów Kazimierza Jagiellończyka) jako przejaw synkretyzmu religijnego (przenikania się prawosławia z katolicyzmem)
3