Ustrój polityczny republiki rzymskiej ( 509 pne - 30/27 pne) , podr., s. 135,- 137, 140 - 143, oprac. RM

Instytucje polityczne w Rzymie (schemat w podr., s. 141)

1. Istota republiki rzymskiej

- republika - ustrój państwa oparty na obieralności władz zwierzchnich na określony czas

- trzy zasadnicze elementy ustroju republiki rzymskiej - zgromadzenia ludowe, senat, urzędnicy

- pozory demokracji w republice rzymskiej (istnienie zgromadzeń ludowych, wybieralność urzędników)

- republika rzymska jako państwo oligarchiczne - oligarchia (najwyższymi urzędnikami oraz członkami senatu

zostają przedstawiciele bogatych rodów arystokratycznych)

2. Polibiusz (historyk żyjący w latach ok.200 - 118 pne) o ustroju republiki rzymskiej (podr., s. 143):

- republika rzymska posiada cechy trzech typów ustroju greckich polis (zdaniem Polibiusza łączy ona zalety

trzech opisanych przez Arystotelesa w Polityce tzw. „ustrojów idealnych”): ▪ monarchii (ze względu na władzę konsulów) ▪ oligarchii (ze względu na władzę senatu) ▪ demokracji (ze względu na władzę zgromadzeń i ludu)

3. Czynniki wpływające na kształtowanie się ustroju republiki rzymskiej (podr. s. 135 - 137)

• zrzucenie zależności Rzymu od Etrusków, obalenie ostatniego króla i wprowadzenie republiki (509 pne)

• obawa Rzymian przed przywróceniem monarchii i jedynowładztwa ( z tego też powodu przyjęto zasadę kolegialności i kadencyjności - jednoroczności urzędników)

• przemiany społeczne w Rzymie - np. postępujące rozwarstwienie majątkowe obywateli Rzymu, walki między patrycjuszami (arystokracją) i plebejuszami (lud) we wczesnym okresie republiki (w V - IV w.), po ostatecznym zaniku podziału na patrycjuszy i plebejuszy w III w. wykształcenie się w III - II w. pne warstwy społecznej nobilów (nowej elity politycznej - arystokracji, wywodzącej się zarówno z dawnych rodów patrycjuszy jak i plebejuszy), podr., s. 135 - 136

- ogłoszenie w 450 pne tzw. prawa XII tablic (spisanego i skodyfikowanego prawa rzymskiego) jako

przejaw dążeń plebejuszy do uzyskania praw politycznych i ukrócenia samowoli patrycjuszy (arystokracji),

podr s.137, fragmenty prawa XII tablic w podr., s. 142

• wojny i podboje (dążenie Rzymu do ekspansji terytorialnej, spowodowane początkowo „głodem ziemi” - niedoborem ziemi uprawnej)

• patronat w republikańskim Rzymie - związek zależności między arystokratą (patronem) a biednym obywatelem oparty na wzajemnych powinnościach;

▪ obowiązki biednego obywatela wobec patrona - lojalność polityczna, np. poprzez odpowiednie głosowanie w

zgromadzeniu (zgodnie z oczekiwaniami patrona);

▪ obowiązki patrona wobec biednego obywatela - opieka prawna i majątkowa;

▪ instytucja patronatu zanika po wprowadzeniu tajności głosowania w zgromadzeniach u schyłku II w. pne (odtąd

bowiem patron już nie mógł wiedzieć , czy biedny obywatel w zgromadzeniu głosuje zgodnie z jego oczekiwaniami)

4. Rola zgromadzeń ludowych w republikańskim Rzymie (zanikły w początkach cesarstwa)

- skupiały wprawdzie wszystkich obywateli, ale największy wpływ na podejmowane decyzje

posiadała arystokracja - obywatele najbogatsi (płacący najwyższe podatki), zgromadzenia stwarzały zatem

pozory demokracji

- zgromadzenia nie posiadały inicjatywy ustawodawczej (należącej do urzędników), przyjmowały lub

odrzucały przedstawiane przez urzędników projekty uchwał

- kompetencje zgromadzeń: wybierały najwyższych urzędników (m. in. konsulów, pretorów,

trybunów ludowych), zatwierdzanie uchwał senatu

- w zgromadzeniach ludowych początkowo głosowano jawnie, u schyłku II w. pne wprowadzono

tajność głosowania

- na zgromadzeniach nie głosowano bezpośrednio, ale w obrębie jednostek wyborczych (majątkowych i

terytorialnych); obowiązywała zasada, że najwięcej jednostek (okręgów) wyborczych mieli

obywatele płacący najwyższe podatki (czyli najbogatsi), zgromadzenia stwarzały zatem pozory

demokracji

- rodzaje zgromadzeń (schemat w podr., s. 141):

▪ z. plebejskie we wczesnym okresie republiki (były polityczną reprezentacją plebejuszy, wybierały trybunów ludowych)

▪ z. centurialne - wybierały przede wszystkim najwyższych urzędników (konsulów, pretorów, cenzorów), wyznaczane

były według podziału na klasy majątkowe

▪ z. tribusowe - posiadały władzę ustawodawczą, wybierały kwestorów i edylów, wyznaczane były według podziału

terytorialnego

▪ z. kurialne: najwcześniejszy (najstarszy) rodzaj zgromadzeń a Rzymie, wywodziły się z okresu królewskiego)

- zanik zgromadzeń u schyłku republiki

5.Kompetencje i znaczenie senatu (etymologia pojęcia: w j. łac. senex - starzec)

- zasiadali w nim dożywotnio byli urzędnicy na podstawie list sporządzanych przez cenzorów (za naganne

czyny lub niemoralne życie cenzor miał prawo usunąć z senatu), w istocie senat był reprezentacją polityczną

bogatych rodów (nobilów), liczebność senatu (od 300 w początkach republiki do ok. 900 u jej schyłku)

- kompetencje: zatwierdzanie uchwał zgromadzeń ludowych, kontrola wydatków i dochodów państwa,

kierowanie polityką zagraniczną, decydowanie o wojnie i pokoju, powoływanie dowódców, osądzanie za

przestępstwa zagrażające państwu, doradzanie urzędnikom (w praktyce urzędnicy przeważnie nie mieli

odwagi postąpić wbrew woli senatu), mianowanie namiestników prowincji, reprezentowanie ciągłości władzy

państwowej

- senat był reprezentacją polityczną arystokracji, symbolizował rzymską tradycję i państwo rzymskie,

reprezentował ciągłość władzy państwowej, cieszył się w społeczeństwie rzymskim znaczącym autorytetem

6. Urzędnicy w republikańskim Rzymie

- pochodzili z bogatych rodów, nie pobierali wynagrodzenia, koszty sprawowania urzędu pokrywają z własnych dochodów, sprawują swoje funkcje kolegialnie (np. 2 konsulów w tym samym czasie, 4 kwestorów, wyjątek - jeden dyktator i jeden trybun ludowy) w czasie przeważnie rocznej kadencji (wyjątek - dyktator sprawuje swoją funkcję przez pół roku)

porównaj ze statusem i rolą urzędników w Atenach w okresie demokracji w dobie Peryklesa (urzędnikami mogli zostać biedni obywatele, za sprawowanie urzędu wypłacano im diety)

- najważniejsi urzędnicy w Rzymie w okresie republiki:

konsulowie - najwyżsi urzędnicy w republikańskim Rzymie, wybierani na zgromadzeniach ludowych, sprawowali swoją funkcję kolegialnie (dwóch konsulów w tym samym czasie), posiadali pełnię władzy wykonawczej, zwoływali zgromadzenia i senat, sprawowali naczelne dowództwo nad armią (posiadali władzę wojskową - łac. imperium), sprawowali przewodnictwo w życiu religijnym państwa, podlegali im inni urzędnicy z wyjątkiem trybuna ludowego i dyktatora, po zakończeniu rocznej kadencji konsul miał prawo zostać namiestnikiem prowincji jako prokonsul

pretorzy - zastępcy konsulów, sprawowali funkcje sędziowskie, mieli czuwać nad porządkiem prawnym w państwie

cenzorzy - wybierani na pięć lat, przeprowadzali spisy majątkowe obywateli, dzielili obywateli na grupy majątkowe, ustalali skład senatu, ogłaszali listy osób powoływanych do armii, sprawowali nadzór nad przestrzeganiem przez obywateli zasad moralnych („troska o przestrzeganie obyczajów przodków”), mieli prawo usuwania z senatu za naganne czyny lub niemoralne życie

edylowie - dbali o porządek w Rzymie, dostarczali żywność do Rzymu, na własny koszt urządzali igrzyska dla ludu

kwestorzy - sprawowali kontrolę nad finansami państwa, nadzorowali np. pobór podatków od obywateli, ściąganie danin na podbitych terenach

trybun ludowy - reprezentował interesy ludu rzymskiego (początkowo plebsu) wobec innych urzędników i senatu, miał prawo weta (łac. veto - „nie pozwalam”) wobec decyzji urzędników i senatu, urząd trybuna ludowego pojawił się we wczesnym okresie republiki rzymskiej, (około 494 r. pne), w okresie walk patrycjuszy z plebejuszami, ustalono wówczas że będzie wybierany przez plebejuszy przez ich własne zgromadzenie (zgromadzenie plebejskie- consilium plebis)

dyktator - powoływany na pół roku po odwołaniu konsulów, w razie szczególnego zagrożenia państwa (np.

najazdem zewnętrznym lub buntem niewolników), dowodził wtedy armią i posiadał władzę ustawodawczą

Teksty źródłowe (podr., s. 142 - 143)

- prawo XII tablic

- charakterystyka przez Polibiusza ustroju republikańskiego

2

---