NISZCZENIE I RABUNEK DÓBR KULTURY POLSKIEJ W CZASIE OKUPACJI NIEMIECKIEJ
Tragiczny i okrutny czas drugiej wojny światowej był dla Polski również okresem największych strat w zasobie dóbr kulturalnych w całych dziejach Polski. Straty te były rezultatem (przede wszystkim) dążącej do całkowitego wyniszczenia polskiego narodu polityki okupacyjnej hitlerowskich Niemiec. III Rzesza w narodzie polskim widziała bowiem grupę słowiańskich „podludzi”, potrzebnych tylko jako siła robocza - jako zbiorowość, której żadna kultura nie jest potrzebna.
Tymczasem na terenach anektowanych przez ZSRR (czyli na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej) sytuacja również nie wyglądała lepiej - zamieszkującą te tereny zbiorowość ludzką podporządkować chciano ideologii komunistycznej, co w dziedzinie kultury przełożyło się na jej planową stalinizację.
Grabieży wartościowych i słynnych europejskich dzieł sztuki w całej historii drugiej wojny światowej dali początek naziści - zaczęli ją tuż po włączeniu Austrii (od zbiorów należących do ludzi narodowości żydowskiej poczynając). Adolf Hitler i jego najbliżsi współpracownicy wydawali dyrektywy dotyczące losów poszczególnych kolekcji dzieł sztuki. Najcenniejsze (wartościowo i artystycznie) stawały się własnością rządu III Rzeszy i miały trafić do niemieckich muzeów. Najwspanialsze muzeum świata (pełne kolekcji dzieł zagrabionych w całej podbitej Europie) miało zostać utworzone w rodzinnym mieście Hitlera.
Od samego momentu ataku na Polskę (1 września 1939 roku), w ramach specjalnych grup operacyjnych policji i służb bezpieczeństwa działał już także specjalny oddział do spraw Zabezpieczenia Wartości Naukowych i Artystycznych, w skład którego wchodzili rzeczoznawcy (przeważnie naukowcy z niemieckich uniwersytetów), którzy mieli opracowywać, wynajdować i wyceniać zarówno współczesne, jak i archeologiczne zabytki mające Europie udokumentować germańską przeszłość ziem podbitych. Główna działalność tych oddziałów polegała na grabieniu dzieł sztuki uznawanych za niemieckie lub po prostu wartościowe. Ludzi ci plądrowali więc kościoły, biblioteki, muzea, instytuty naukowe i archiwa. Rabunek mienia państwa polskiego odbywał się między innymi, dzięki powołanemu pod koniec 1939 roku przez H. Göringa Głównemu Urzędowi Powierniczemu Wschód i Urzędowi Generalnego Powiernika do spraw Zabezpieczenia Dóbr Kulturalnych na Wschodnich Ziemiach Wcielonych. Od jesieni tego samego roku działała też grupa Specjalnego Pełnomocnika do spraw Zabezpieczenia Skarbów Sztuki i Kultury, z którą współdziałali intelektualiści penetrujący polskie zbiory. Od stycznia 1940 roku z inicjatywy gubernatora H. Franka działał też Specjalny Pełnomocnik do Rejestracji i Zabezpieczenia Dzieł Sztuki i Zabytków Kultury.
Na zachodnich ziemiach państwa polskiego (zaanektowanych przez III Rzeszę), dobra kultury polskiej przeszły w całości w ręce hitlerowców - skonfiskowano ponad tysiąc obrazów, kilkadziesiąt rzeźb, kilkaset mebli, sztychów, dywanów oraz skrzyń z dziełami sztuki sakralnej i metalami szlachetnymi. Dzieła sztuki z centrum Polski zgromadzono w poznańskim muzeum, które przekształcono w wielkopolską filię muzeum berlińskiego, natomiast wszystkie dzieła sztuki pochodzące z Pomorza, gromadzono w Gdańsku.
W ten sposób ograbione zostały muzea w Warszawie, Krakowie, Tarnowie, Sandomierzu, Wilanowie, Łańcucie, Nieborowie, Rzeszowie, Lublinie i Wieliczce oraz wielu innych miastach, a także zbiory wielu arystokratycznych rodzin i inne, większe kolekcje prywatne. W roku 1940 sporządzono listę najcenniejszych z tzw. „zabezpieczonych” w Polsce dzieł sztuki - katalog ten obejmował ponad pięćset pozycji, z których większość miała trafić do muzeum w rodzinnym mieście samego Führera, a gubernator H. Frank chwalił się, że zdołał przejąć dziewięćdziesiąt procent przedwojennych zabytków sztuki.
Propaganda hitlerowska powszechnie głosiła, że polska kultura pozbawiona była „wartości samoistnych”, a wszelkie swoje osiągnięcia zawdzięczała naśladownictwu twórców niemieckich. Rabunkowi dzieł sztuki od samego początku towarzyszyło, (przeprowadzane na ogromną skalę) świadome i systematyczne dewastowanie dóbr kultury przeznaczonych do zniszczenia. Miało to zapewne służyć tym samym celom, co zawłaszczanie polskiego mienia i likwidacja polskiej inteligencji.
Od samego początku działań wojennych, niemiecka Luftwaffe z precyzją i niezwykłą premedytacją przeprowadzała ataki na obiekty cywilne oraz budowle zabytkowe i sakralne. Najwięcej zniszczeń było jednak oczywiście w Warszawie, którą po upadku powstania warszawskiego hitlerowcy postanowili zrównać z ziemią. Symboliczną wręcz wymowę miał więc pożar Zamku Królewskiego, ostrzelanego przez hitlerowców pociskami zapalającymi. W Katowicach zburzony i całkowicie zdewastowany został gmach nowego Muzeum Śląskiego. Podobny los podzieliło z nim większość zbiorów Poznania, Łodzi, Chorzowa, Łowicza, Kalisza, Radomia i Inowrocławia. W sumie, spośród 175 publicznych muzeów, wojnę (w stanie pozwalającym na ich ponowne otwarcie) przetrwało tylko niewiele ponad trzydzieści.
Z planowanym rabunkiem i zniszczeniem zakładów naukowych, połączona była także całkowita likwidacja całego polskiego szkolnictwa wyższego. Do hitlerowskich Niemiec wywieziono urządzenia badawcze i eksperymentalne z Zakładu Fizyki Doświadczalnej warszawskiego uniwersytetu oraz aparaturę wielu krakowskich instytutów naukowych. Zniszczono natomiast aparaturę i urządzenia służące do badań krakowskiemu Zakładowi Botaniki i Akademii Górniczo - Hutniczej.
Budynek Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego stał się warszawską siedzibą Gestapo, a wiele budynków uniwersyteckich - koszarami policji. Spośród ponad sześciuset pracowni naukowych należących do uniwersytetów i wyższych uczelni, ponad połowę zniszczono całkowicie.
Na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy, wszystkie polskie instytucje naukowe, kulturalne i oświatowe zlikwidowano, a na terenie GG pozwolono tylko na działalność szkolnictwa zawodowego.
Na przemiał przeznaczono wartościowe książki - zbiory kilkunastu tysięcy szkolnych, samorządowych i oświatowych bibliotek oraz ludowych czytelni, a także instytucji wyznaniowych i kościelnych. W skali kraju zniszczeniu uległy co najmniej dwie trzecie wszystkich zbiorów bibliotecznych. Podczas masowych wysiedleń i wywłaszczeń, olbrzymie straty poniosły także księgozbiory prywatne. W GG ogłoszono do (wiadomości publicznej) listę 1500 nazwisk pisarzy „zakazanych”. Resztki ocalałych zbiorów bibliotek naukowych zebrano w bibliotekach „państwowych” w Krakowie, Warszawie, Lublinie i Lwowie, co ułatwiło hitlerowcom spalenie około trzystu tysięcy najbardziej wartościowych polskich zbiorów specjalnych - rękopisów, kartografii, grafik i starodruków dokumentujących spuściznę (niewygodnej dla Niemców) polskiej kultury narodowej. Podobny los spotkał polskie archiwa - tam konfiskowano lub niszczono zwłaszcza zespoły akt i średniowieczne pergaminy Polskiego Archiwum Koronnego oraz akta wojskowe. Z samej tylko Warszawy, do berlińskiego Tajnego Archiwum Państwowego wywieziono około dziesięciu ton akt, a Archiwum Główne (gromadzące wszystkie akta centralnych instytucji przedrozbiorowej Polski), straciło około osiemdziesięciu procent swoich cennych zbiorów. Analogicznie: Archiwum Akt Dawnych (mieszczące spuściznę wieku dziewiętnastego) - osiemdziesiąt pięć procent zbiorów, a archiwa: A. Miejskie Warszawy, A. Akt Nowych, A. Oświecenia Publicznego oraz Polskie Archiwum Wojenne - prawie całe zbiory.
W tej dewastatorskiej, dokonywanej przez hitlerowców działalności, szczególną uwagę poświęcono losom wielowiekowej spuścizny obywateli polskich narodowości żydowskiej. Od samego początku okupacji, prześladowaniom, masowym egzekucjom i wysiedleniom Żydów, towarzyszyło palenie albo bezczeszczenie synagog i niszczenie zgromadzonych w nich przedmiotów kultu. Zagłada spotkała unikatowe zbiory żydowskiej sztuki sakralnej, przedmioty artystycznego rzemiosła i całe biblioteki żydowskie.
Ogromne i nieodwracalne zniszczenia spotkały także zabytki polskiej architektury. Wiele cennych budowli uległo zniszczeniu w toku działań, albo (może nawet częściej) skutkiem zakazów wykonania najbardziej nawet niezbędnych zabezpieczeń, czy remontów. Dewastację spowodowały także wysiedlenia i wywłaszczenia polskich właścicieli zabytkowych pałaców i dworków oraz (na ziemiach polskich włączonych do III Rzeszy) - ograbienie i zamknięcie prawie wszystkich budynków kościelnych (także katedr w Poznaniu, Gnieźnie i Włocławku), które celowo zamieniano na magazyny, stajnie i garaże. Ze wszystkich polskich miast usuwano także pomniki i pamiątkowe tablice.
Zupełnie bezprecedensowe były też zniszczenia polskiej stolicy. W czasie drugiej wojny światowej w gruzy zamieniło się około osiemdziesiąt procent zabudowy Warszawy, (część podczas kampanii wrześniowej i w trakcie likwidacji getta, a reszta w wyniku planowych działań wojsk hitlerowskich po upadku powstania warszawskiego). Warszawa straciła więc dziewięćdziesiąt procent świątyń, osiemdziesiąt procent budynków muzealnych i teatrów oraz wiele innych, zabytkowych budynków (nawet sam Zamek Królewski). Po spaleniu zostawały one zazwyczaj jeszcze wysadzane w powietrze. W całej ówczesnej Polsce unicestwieniu uległo więc 7,5 tysiąca budowli uznawanych za zabytkowe, a uszkodzeniu kolejne 12 tysięcy (co stanowiło więcej niż połowę całości).
Nawet wycofując się z ziem polskich Niemcy jeszcze w pośpiechu rabowali lub niszczyli ocalałe jeszcze do tej pory dobra polskiej kultury.
Sporządzenie kompletnej listy strat polskiej kultury w wyniku drugiej wojny światowej wydaje się niemożliwe. Okupanci hitlerowscy w Polsce konfiskaty cennych dzieł sztuki dokonywali bowiem podczas trwania akcji wysiedleń i eksterminacji inteligencji. Na zagarniane przez hitlerowskich oficerów rzeczy nikt nie wystawiał żadnych pokwitowań, a inwentarze zbiorów były celowo niszczone. Próby potajemnego dokumentowania strat traktowano jako działalność antyniemiecką (kilkudziesięciu pracowników naukowych polskich muzeów zostało za nią zamordowanych w niemieckich więzieniach i obozach koncentracyjnych). Dodatkowo, wiele zbiorów przed drugą wojną światową w ogóle nie przeszło ewidencji, opracowania naukowego i nie zostało nigdzie odnotowanych - tak było np. z posiadająca zbiory pięciuset obrazów galerii pałacu Raczyńskich w Warszawie, czy z muzeami rodów arystokratycznych i tysiącami kolekcji prywatnych ulokowanych w zajmowanych przez hitlerowców dworkach i pałacach.
Nie ma również możliwości jednoznacznego ustalenia wysokości strat poniesionych przez antykwariaty i galerie zajmujące się handlem przedmiotami artystycznymi i historycznymi. Wszystkie skonfiskowane zbiory, ulegały przemieszczaniu, komasowaniu i dzieleniu. Potem wiele z nich uległo ponownie rozproszeniu, a dane o ich pochodzeniu zaginęły. Z tego powodu, opublikowane po wojnie rejestry dzieł sztuki - obrazów, rzeźb, rysunków, sztychów, numizmatów i rękopisów, są w dużym stopniu fragmentaryczne.
Przeprowadzona w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku akcja rewindykacyjna doprowadziła co prawda do odzyskania, ale tylko części wywiezionych z Polski skarbów kultury.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.