Historia Świat po II wojnie światowej

Powstanie ONZ

Powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych wiąże się nierozerwalnie z powstaniem i działaniami Wielkiej Koalicji. Był to sojusz państw walczących z faszyzmem podczas II wojny światowej. Bardzo szybko okazało się, że poprzedniczka ONZ, Liga Narodów, nie spełniła wiązanych z nią nadziei i nie zapobiegła kataklizmowi, jakim bez wątpienia była wojna światowa. Do upadku znaczenia Ligi Narodów dochodzi faktycznie po klęsce Francji w 1940 roku, choć obrady Liga Narodów organizowała jeszcze do 1941 roku. Oficjalnie Liga Narodów zakończyła swoja działalność dopiero 18 kwietnia 1946 roku. Natomiast nowa organizacja staje się przedmiotem rozmów przywódców ówczesnych mocarstw od momentu, kiedy tworzy się tzw. Wielka Koalicja.

Pierwszy projekt organizacji przedstawia prezydent USA Roosevelt na konferencji w Teheranie. Zgodnie z tym pierwotnym projektem przewidywano powstanie trzech organów. Były to, Organizacja Ogólna, czyli forum, na którym można by omawiać dowolne zagadnienia i opracowywać zalecenia. Organizacja miałaby się zbierać się na sesjach w różnych miejscach i jej tryb pracy byłby podobny do sesji Ligi Narodów. Drugi proponowany organ, to Komitet Wykonawczy złożony z 10 - 11 państw. Zdaniem pomysłodawcy miałby zajmować się zagadnieniami współpracy międzynarodowej w zakresie rolnictwa, ekonomii, ochrona zdrowia itp. Trzecim organem proponowano, aby był Komitet Czterech Policjantów, złożony z sygnatariuszy deklaracji moskiewskiej, czyli Wielka Trójka i Chiny. Miałby to być najważniejszy organ, odpowiedzialny za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa.

Nazwę organizacji: „narody zjednoczone” zaproponował premier Wielkiej Brytanii - Winston Churchill.

Na konferencji, w Dunbarton Oaks, przyjęto projekt statutu nowej organizacji, który przedstawiony został na konferencji założycielskiej nowej organizacji w San Francisco. Ważnym etapem w kształtowaniu się ONZ była też konferencja Wielkiej Trójki w Jałcie, gdzie rozstrzygnięto przede wszystkim prawo veta przysługującego wszystkim stałym członkom Rady Bezpieczeństwa.

Jednak o ostatecznym kształcie organizacji zadecydowała konferencja założycielska ONZ w San Francisco, gdzie w toku trwających od kwietnia do czerwca 1945 roku obrad opracowano Kartę Narodów Zjednoczonych, która to Karta weszła w życie 24 października 1945 roku. Dokument ten przede wszystkim określa cele omawianej organizacji. Zadania i cele ONZ od samego początku miały być znacznie szersze niż zadania Ligi Narodów. W ogólnych założeniach ONZ nie miał być rodzajem światowego państwa, lecz miał opierać się na zasadzie suwerennej równości wszystkich swych członków. Ostatecznie ustalono też strukturę ONZ złożoną z sześciu podstawowych organów: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Rada Gospodarczo-Społeczna, Rada Powiernicza, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości i Sekretariat. Siedziba ONZ stał się Nowy Jork, choć I Sesja Zgromadzenia Ogólnego odbyła się w 1946 roku w Londynie. Część organów ONZ ma swoja siedzibę również w Genewie, gdzie przed wojna mieściła się siedziba Ligi Narodów, ale również w Hadze, Nairobi i Wiedniu. Z ONZ współpracuje także wiele organizacji wyspecjalizowanych. Najważniejsze z nich, to: Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Organizacja NZ ds. Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO), Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Układ Ogólny w sprawie Handlu i Ceł (GATT), Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD), Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), Fundusz NZ Pomocy Dzieciom (UNICEF) czy Światowa Organizacja Handlu (WTO). W pracach ONZ od samego początku wiele miejsca poświęcano problemowi praw człowieka. W dniu 15 lutego 1946 roku, Rada Gospodarczo-Społeczna ONZ utworzyła komisję do spraw ochrony praw człowieka, w której pracach brało udział wielu wybitnych humanistów. Efektem i podsumowaniem jej prac było przyjęcie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, 10 grudnia 1948 roku „Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka”. Istotną sprawą jest także kwestia członkostwa w ONZ. Państwa założycielskie, to jest te, które brały udział w konferencji w San Francisco nazywa się członkami pierwotnymi. Do tych państw należy również Polska. Razem państw tych jest 51. Obecnie członkami ONZ są już 192 państwa. Aby zostać członkiem ONZ, państwo musi spełnić warunki określone w Art. 4 Karty ONZ, który mówi, że członkiem może być „każde państwo miłujące pokój, które przyjęło zobowiązania zawarte w Karcie (…) i jest w stanie je wypełniać”. Przyjęcie nowego państwa do ONZ następuje na podstawie uchwały Zgromadzenia Ogólnego podjętej na zlecenie Rady Bezpieczeństwa.

Poczdam

Konferencja poczdamska - 17 lipca 1946 do 2 sierpnia 1945. Spotkanie koalicji antyhitlerowskiej W spotkaniu wzięli udział przywódca Związku Radzieckiego Józef Stalin oraz prezydent USA Harry Truman, który zastąpił zmarłego w kwietniu Franklina Delano Roosevelta. Trzecim uczestnikiem konferencji był premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, którego zastąpił od 28 lipca nowy premier tego państwa, Clement Attlee.Celem konferencji było ustalenie: trybu likwidacji skutków II wojny światowej, losów Niemiec, opracowanie traktatów pokojowych i zasad organizacji powojennego świata.

Główne postanowienia zawarte w tzw. deklaracji poczdamskiej:

odpowiedzialnością za II wojnę światową obarczone zostały Niemcy hitlerowskie

demilitaryzacja, denazyfikacja, demokratyzacja, decentralizacja oraz dekartelizacja Niemiec

odszkodowania dla państw poszkodowanych, wypłacane przez Niemcy

wschodnia granica Niemiec nie została ustalona, dziś obowiązują: "Umowa o końcowej regulacji w sprawie Niemiec" (tzw. traktat 2+4) z 12 września 1990 roku oraz traktat polsko-niemiecki z 14 listopada 1990 roku o potwierdzeniu istniejącej granicy,

15% reparacji wojennych przyznanych ZSRR miała otrzymać Polska

dokonanie przesiedleń ludności niemieckiej z terenów przejętych przez Czechosłowację, Polskę i z Węgier

Konferencja poczdamska ustaliła ukaranie zbrodniarzy hitlerowskich (tzw. proces norymberski), przyjęła radziecki program w kwestiach wschodniej granicy Niemiec.

Konferencją analogiczną do spotkań wielkiej trójki, ale dotyczącą Dalekiego Wschodu była konferencja kairska (22-26 listopada 1943).

Stalinizacja Europy Środkowo-wschodniej

1.) w 1945r. ziściły się plany Stalina realizowane od 23 VIII 1939r.(pakt Ribbentrop - Molotov)- Europa Środkowa, Południowa i Wschodnia znalazły się w strefie(wskutek układów z USA, W. Brytanią=> Teheran, Jałta) militarnej kontroli ZSRR.

2.) Celem(po 1945) Stalina było zdobycie władzy politycznej, w państwach tego rejonu, przez komunistów i podporządkowanie tej strefy wpływom ZSRR.

3.) Partie komunistyczne w tym rejonie były w mniejszości, tworzono więc koalicje z partiami ludowymi, antyfaszystowskimi, socjalistycznymi. Z czasem następowało wymuszone przejęcie władzy przez komunistów.

4.) RUMUNIA- przed wyborami w 1946r. komuniści utworzyli Blok Demokratyczny, który wygrał wybory. W ciągu 1947r. komuniści pozbyli się z rządu sojuszników, zmusili do abdykacji króla Michała I. Rumunię proklamowano republiką ludową.

BUŁGARIA- 1945r. zwycięstwo Frontu Ojczyźnianego; 1946=> proklamowano republikę ludową, na czele rządu komunista Dymitrow

WĘGRY- po ostrej walce politycznej w 1947r. komuniści przejęli władzę

ALBANIA- 1946=> przejęcie władzy przez komunistów

POLSKA- sfałszowanie wyborów 1947r.=> komuniści przejmują władzę

CZECHOSŁOWACJA- zamach stanu 1948r. komuniści przejmują władzę

5.) Do 1947-8 roku Stalin ogłosił teorię wielkości dróg budowy socjalizmu, co miało umacniać pozycję partii komunistycznych w/w krajach.

6.) W 1947r. w Szklarskiej Porębie przywódcy komunistycznych partii(ZSRR, Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Albania, Jugosławia, Francja, Włochy) utworzyli BIURO INFORMACYJNE PARTII KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH, które miało koordynować działalność tych partii(komunistycznych), a w gruncie rzeczy dawało Stalinowi możliwość kontrolowania komunistów, a tym samym państw Europy Środ.- Wsch.

7.) W 1948r. Biuro Informacyjne uznało „uniwersalizm doświadczeń radzieckich”=> oznaczało to, że budując socjalizm należy wzorować się na modelu stalinowskim.

8.) Wszystkie kraje otrzymały nowe konstytucje wzorowane na stalinowskiej z 1936r. :

- podstawą ustroju społeczno-gospodarczego uznano własność państwową i spółdzielczą

- zakaz funkcjonowania partii opozycyjnych

- istnieć mogły tylko te, które uznawały hegemonię partii komunistycznej

- gospodarka planowa, centralnie sterowana

9.) W wyniku procesu stalinizacji powstał jeden ośrodek decyzyjny- MOSKWA(Stalin). Przecięto próby tworzenia więzi poziomych pomiędzy poszczególnymi partiami komunistycznymi. Zamknięto granice, reglamentowano wyjazdy do krajów niekomunistycznych. Fala represji wobec przeciwników politycznych, „czystki” w partiach komunistycznych wobec „inaczej” myślących komunistów(Slansky- Czechosłowacja, Rajek- Węgry=> procesy=> kara śmierci; Gomułka- aresztowany).

Polityka Trumana

Zimna wojna rozpoczęłam się w czasach przyjęcia urzędu prezydenckiego przez Harry'ego Trumana, ale za jej polityczny początek przyjmuje się wygłoszenie przez Churchilla mowy w Fulton 5 marca 1946r. Popierał on antykomunistyczną postawę Churchilla. James Byrnes (sekretarz stanu USA), podczas wizyty w Stuttgardzie oznajmił, iż USA udzieli pomocy Niemcom. Doktryna powstrzymywania Trumana - 12 marca 1947 roku wygłosił mowę do obu izb Kongresu, zapowiedział prowadzenie polityki na ,,poparciu wolnych narodów, które sprawiają opór zbrojnym mniejszościom lub zewnętrznemu naciskowi”. Zgodnie z polityką pomógł Grecji i Turcji.

Plan Marshalla

Marshalla plan, Program Odbudowy Europy, amerykański program pomocy gospodarczej dla Europy po II wojnie światowej. Sformułowany został przez generała, ówczesnego sekretarza stanu G.C. Marshalla. Uchwalony przez Kongres jako ustawa i zatwierdzony przez prezydenta Stanów Zjednoczonych 3 kwietnia 1948, realizowany do lipca 1951.

Istota programu sprowadzała się do udzielenia pomocy finansowej wszystkim krajom Europy w formie bezzwrotnych pożyczek oraz nisko oprocentowanych pożyczek długoterminowych - rozdysponowano kwotę 13,5 mld dolarów. Związek Radziecki odmówił udziału w programie uznając go za formę podporządkowania krajów europejskich Stanom Zjednoczonym, co zagrażało ich suwerenności. Wymógł także podobne stanowisko na innych krajach obozu sowieckiego (w tym i na Polsce).

W dniach od 12 lipca 1947 do 16 kwietnia 1948 obradowała w Paryżu konferencja 16 krajów europejskich, które ostatecznie podpisały konwencję o utworzeniu Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Organization for European Economic Cooperation - OEEC). Członkami jej zostały: Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Szwecja, Szwajcaria, Turcja, Włochy, Wielka Brytania.

Po utworzeniu w 1949 RFN stała się ona formalnie członkiem OEEC, później także i Hiszpania. Stany Zjednoczone oraz Kanada brały udział w OEEC na prawach członków stowarzyszonych. Pomoc doprowadziła do szybkiego rozwoju gospodarczego państw europejskich, a szczególnie Niemiec. Plan przyczynił się do rozwoju wolnego handlu, zmniejszenia interwencji rządowych, powrotu do zasad wolnej konkurencji. OEEC została przekształcona w 1960 w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).

Kryzys Berliński

Bardzo poważny kryzys międzynarodowy wywołała reforma walutowa 18 czerwca 1948. Reforma objęła też zachodnie sektory Berlina, grożąc tym samym zrujnowaniem gospodarki całej okupacyjnej sfery radzieckiej. Ponieważ reforma walutowa w sferze radzieckiej odbywała się później i była mniej sprawna od zachodniej - w nocy z 23 na 24 czerwca 1948 zablokowano drogi dojazdowe i wstrzymano dostawy żywności i energii do zachodnich sektorów Berlina. Rozpoczął się I Kryzys Berliński, grożący wybuchem konfliktu globalnego. Stalin uznał blokadę za nieskuteczną i zniósł j a 12 marca 1949r.

POWSTANIE ONZ

Wybuch II wojny światowej dowiódł ostatecznie słabości Ligi Narodów, która w 1940 r. zawiesiła swoją działalność. Nadal jednak żywa była idea powołania organizacji rozstrzygającej międzynarodowe konflikty. Trójkę „żandarmów światowego pokoju" - USA, ZSRR i Wielką Brytanię - rozszerzono następnie o Francję i Chiny. Projekt utworzenia organizacji omawiano już na konferencji teherańskiej, a decyzje w tej sprawie podjęto na specjalnej konferencji, która odbyła się (VIII-IX 1944) w podwaszyngtońskim Dumberton Oaks. Opracowali projekt statutu oraz główne założenia organizacji międzynarodowej, nazwanej później Organizacją Narodów Zjednoczonych (ONZ). Na konferencji w Jałcie (II 1945) wielka trójka postanowiła, że mocarstwom będzie przysługiwało w ONZ prawo veta. Konferencja założycielska Organizacji Narodów Zjednoczonych rozpoczęła się w kwietniu 1945 r. w San Francisco. Zakończyła się 26 czerwca 1945 r. podpisaniem Karty Narodów Zjednoczonych.

POCZDAM

Ostatnia konferencja w Poczdamie (17 VII - 2 VIII 1945) rozstrzygnęła powojenne losy Niemiec. Ustalono podział całego kraju na poszczególne strefy okupacyjne i powołano Sojuszniczą Radę Kontroli w celu koordynowania działania mocarstw. Zadecydowano też o realizacji na terenie Niemiec programu czterech D, czyli denazyfikacji, demilitaryzacji, dekartelizacji i demokratyzacji. Denazyfikacja oznaczała całkowite odsunięcie od jakiejkolwiek władzy działaczy partii nazistowskiej oraz ściganie i ukaranie zbrodniarzy wojennych. Demilitaryzacja zakładała całkowite rozbrojenie armii niemieckiej. Dekartelizacja miała na celu likwidację wielkich niemieckich monopoli przemysłowych. Demokratyzacja oznaczała natomiast, że powojenne Niemcy będą państwem demokratycznym. Na konferencji w Poczdamie określono też podział reparacji wojennych nałożonych na Niemcy. Sojusz USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR w okresie konferencji poczdamskiej był już w dużej mierze pozorny. Coraz bardziej widoczne stawały się konflikty między mocarstwami. Truman zamierzał prowadzić ostrą politykę, aby powstrzymać ekspansjonizm Stalina. Dlatego m.in. poinformował radzieckiego dyktatora o prowadzeniu prób z nową potężną bronią. Konflikt między ZSRR a światem demokracji zachodnich zapoczątkowany po II wojnie światowej określany jest mianem zimnej wojny.

STALINIZACJA EUROPY ŚRODKOWO - WSCHODNIEJ

W wyniku II wojny światowej Związek Radziecki wcielił w swoje granice m.in. Litwę, Łotwę, Estonię, wschodnie kresy II Rzeczypospolitej, Ruś Zakarpacką oraz Besarabię. Na terenach tych prowadzono następnie brutalną sowietyzację, połączoną z eksterminacją lokalnych elit. Masowo też przesiedlano ludność w głąb ZSRR. Pozostałe kraje Europy Wschodniej i Środkowej - Bułgaria, Rumunia, Węgry, Czechosłowacja i Polska - zostały przez Związek Radziecki zdominowane. Przedstawiciele europejskich partii komunistycznych we wrześniu 1947 r. spotkali się na tajnej konferencji w Szklarskiej Porębie. Powołano wówczas Komunistyczne Biuro Informacyjne (Kominform). Ustalono, że komuniści po przejęciu władzy w swoim kraju zunifikują go z ZSRR. Przeciwko temu zaprotestowali Josip Broz Tito oraz Władysław Gomułka. Poglądy Tity i Gomułki potępili uczestnicy konferencji, zaś Stalin uznał Titę za swojego głównego wroga. Jednak w Jugosławii wymordowano zwolenników Stalina i Tito utrzymał władzę. Zawarł on tajne układy z USA, dzięki czemu Amerykanie wspierali go finansowo oraz dostarczali mu broń. W państwach zależnych od ZSRR, nazywanych krajami demokracji ludowej, wprowadzano zmiany na wzór radziecki. Utworzono monopartie komunistyczne, do których należała pełna władza. Wprowadzano też radziecki model gospodarczy z centralnym planowaniem, kolektywizacją rolnictwa oraz nacjonalizacją przemysłu i handlu. W państwach demokracji ludowej forsowano również radziecki system oświatowy, a realizm socjalistyczny uznawano za jedyną dopuszczalną formę ekspresji artystycznej. Prowadzono też politykę ateizacji społeczeństwa. Aby silniej związać gospodarczo kraje komunistyczne zależne od Związku Radzieckiego, w 1949 r. powołano Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG).

EKSPANSYWNA POLITYKA STALINA

Żądał przyznania mu kontroli nad tureckimi cieśninami czarnomorskimi oraz Iranem, bogatym w złoża ropy. Wspierał również działalność partii komunistycznych w Europie Zachodniej. Po zakończeniu II wojny światowej nie zredukował swojej armii. Rozbudowywał też przemysł zbrojeniowy.

POLITYKA TRUMANA

Zimna wojna rozpoczęła się w czasach przejęcia urzędu prezydenckiego w USA przez Harry'ego Trumana, ale za jej symboliczny początek przyjmuje się wygłoszenie przez Churchilla mowy w Fulton 5 marca 1946 r. Churchill postrzegał politykę ZSRR jako zagrożenie. Truman oklaskiwał antykomunistyczne przemówienie Churchilla, co było równoznaczne z akceptacją jego poglądów. We wrześniu 1946 r. sekretarz stanu USA, James Byrnes, podczas wizyty w Stuttgarcie wygłosił przemówienie, w którym zapowiedział udzielenie Niemcom pomocy przez USA. Stwierdził również, że granice na Odrze i Nysie Łużyckiej nie są ostateczne, ponieważ nie zawarto jeszcze traktatu pokojowego, zaś ZSRR nazwał państwem agresywnym. W listopadzie 1946 r. wybory w USA wygrali republikanie, na czele których stał Truman. Wygłosił on 12 marca 1947 r. mowę do obu izb Kongresu. Tę koncepcję zatrzymania ekspansji komunizmu nazwano doktryną powstrzymywania Trumana. Zgodnie z nową polityką USA udzieliły pomocy najpierw Grecji i Turcji.

PLAN MARSHALLA

W czerwcu 1947 r. Truman ogłosił plan amerykańskiej pomocy gospodarczej dla państw europejskich. Program odbudowy Europy nazwano planem Marshalla od nazwiska jego twórcy, sekretarza stanu USA George'a Marshalla. Obejmował on również kraje komunistyczne. Sposób wydatkowania przyznanych funduszy miał podlegać jednak amerykańskiej kontroli, co ZSRR uznał za próbę ingerowania w sprawy wewnętrzne. Kraje Związku Radzieckiego odmówiły udziału w planie Marshalla. Amerykanie wymagali od państw uczestniczących w planie Marshalla skoordynowania ich polityki ekonomicznej i zaktywizowania współpracy, co przyczyniło się do zapoczątkowania procesu integracji europejskiej. Już w 1948 r. Wielka Brytania, Francja, Belgia, Holandia i Luksemburg podpisały traktat o współpracy i zbiorowej obronie, który po pewnych zmianach stał się podstawą utworzenia przez te państwa Unii Zachodnioeuropejskiej (1954). Amerykańska pomoc dla krajów Europy Zachodniej przyczyniła się do zmniejszenia poparcia dla partii komunistycznych.

PROBLEM NIEMIECKI

Związek Radziecki rabował dobra w swojej strefie okupacyjnej. Na terenach wschodnich Niemiec powstał także system monopartyjny - w 1946 r. utworzona została Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności (SED). Przejęła ona całą władzę we wschodnich Niemczech po sfałszowaniu wyników wyborów. Zrezygnowały one z odbierania majątku na poczet reparacji wojennych, ale już od 1946 r. udzielały zachodnim Niemcom pomocy gospodarczej. Budowano również demokratyczny system rządów. Powstało wiele partii politycznych, spośród których najsilniejsze były partie chadeckie, głównie Unia Chrześcijańskich Demokratów (CDU) oraz Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) i liberalna Wolna Partia Demokratyczna (FDP). Na obszarze stref amerykańskiej i brytyjskiej, nazywanych potocznie Bizonią, w 1947 r. wprowadzono jednolitą strefę gospodarczą. Gdy USA oraz ich sojusznicy zamierzali przekształcić zachodnie strefy okupacyjne w jedno państwo, w marcu 1948 r. przedstawiciel ZSRR wystąpił z Sojuszniczej Rady Kontroli, co w praktyce oznaczało jej rozpad.

KRYZYS BERLIŃSKI (1948-1949)

W zachodnich strefach okupacyjnych bez zgody ZSRR została wprowadzona nowa waluta, marka niemiecka (DM). Wówczas Stalin w nocy z 23 na 24 czerwca 1948 r. pod pretekstem rozpoczęcia prac remontowych zablokował dostawy do zachodnich dzielnic Berlina. Próba szantażu nie powiodła się. Amerykanie zgromadzili potężną flotyllę samolotów transportowych. Przez 11 miesięcy zaopatrywały one Berlin Zachodni w żywność, ubrania, węgiel na opał i surowce. Rząd USA, aby odwieść Stalina od dalszych agresywnych działań, przerzucił do Wielkiej Brytanii grupę bombowców, sugerując jednocześnie obecność bomb jądrowych na ich pokładach. Uznał blokadę za nieskuteczną i zniósł ją 12 maja 1949 r. Już 4 kwietnia 1949 r. doszło do zawarcia układu obronnego - Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO).

POWSTANIE DWÓCH PAŃSTW NIEMIECKICH

W kwietniu 1949 r. do Bizonii dołączono strefę francuską, tworząc Trizonię. Następnie przeprowadzono tam demokratyczne wybory do parlamentu (Bundestagu), w których zwycięstwo odniosły partie chadeckie oraz FDP. Kanclerzem został Konrad Adenauer. Na obszarze Trizonii proklamowano we wrześniu 1949 r. Republikę Federalną Niemiec (RFN) z siedzibą władz w Bonn. W radzieckiej strefie okupacyjnej w październiku 1949 r. utworzona została Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD) ze stolicą w Berlinie. Na jej czele stanął sekretarz generalny SED, Walter Ulbricht. Berlin pozostał podzielony na cztery sektory. Od powstania NRD wschodnie dzielnice miasta (sektor radziecki) stanowiły stolicę NRD. Z pozostałych sektorów utworzono odrębną jednostkę polityczną - Berlin Zachodni.

SUKCESY RUCHU KOMUNISTYCZNEGO

We wrześniu 1949 r. Związek Radziecki oficjalnie poinformował o przeprowadzeniu pierwszej próby jądrowej. Sukcesem komunistów było również przejęcie przez nich władzy w najludniejszym państwie świata - w Chinach. Chińscy komuniści z Mao Zedongiem obalili skorumpowany i nieudolny rząd Kuomintangu Chiang Kai - sheka. Proklamowali Chińską Republikę Ludową (ChRL). Mao Zedong, w 1950 r. podpisał radziecko - chiński układ o przyjaźni i wzajemnej pomocy. Ponadto rozpadały się kolonialne imperia sojuszników USA - Wielkiej Brytanii i Francji. Wielka Brytania wycofała się z polityki kolonialnej, przyznając stopniowo niepodległość kolejnym krajom, np. Indiom w 1947 r. Francja próbowała natomiast walczyć o utrzymanie swoich posiadłości.

KONFLIKT KOREAŃSKI

W 1945 r. na terytorium Korei wkroczyły wojska amerykańskie i radzieckie. Na północy stacjonowała Armia Czerwona, na południu - wojska amerykańskie. Na północy powstała komunistyczna Koreańska Republika Ludowo - Demokratyczna (KRL-D). a na południu Republika Korei. W Korei Północnej przywódcą był Kim Ir Sen, utworzył silną armię i za zgodą Stalina i Mao Zedonga rozpoczął ofensywę na południe. Koreańskie wojska komunistyczne zaatakowały Koreę Południową 25 czerwca 1950 r. Z inicjatywy Stanów Zjednoczonych zwołana została Rada Bezpieczeństwa ONZ. Amerykanie jednak przeforsowali w Radzie Bezpieczeństwa wydanie rezolucji nakazującej Korei Północnej wycofanie jej wojsk na północ, za równoleżnik 38 - w przypadku odmowy Rada zezwoliła na użycie siły. Dowódcą sił zbrojnych ONZ, w praktyce amerykańskich i brytyjskich, został gen. Douglas MacArthur. Korea Południowa została uwolniona, ale gen. MacArthur, wbrew zaleceniom prezydenta Trumana i Rady Bezpieczeństwa ONZ, zamierzał zająć całą Koreę. Liczebna przewaga sił komunistycznych oraz ostra zima doprowadziły do kryzysu w siłach ONZ. Ciężkie walki amerykańsko - chińskie toczyły się w Korei do lipca 1953 r. W marcu 1953 r., zmarł Stalin i nastąpiło chwilowe odprężenie w stosunkach Wschód - Zachód. W efekcie walki na Półwyspie Koreańskim zakończyło zawarcie rozejmu w Phanmundzomie. Wzdłuż 38 równoleżnika ustanowiono strefę demarkacyjną, rozdzielającą dwa państwa koreańskie.

SKUTKI WOJNY KOREAŃSKIEJ

Wojna koreańska uświadomiła Amerykanom konieczność zwiększenia armii. W 1952 r. przeprowadzili pierwszą udaną eksplozję bomby termojądrowej. Zbrojenia kontynuował także ZSRR. Zwiększenie zamówień dla wojska wpłynęło korzystnie na gospodarkę w państwach kapitalistycznych, ale w krajach komunistycznych spowodowało kryzys źle zarządzanej gospodarki. W rezultacie doszło do wielu robotniczych demonstracji, np. w czerwcu 1953 r. w Berlinie Wschodnim czy w czerwcu 1956 r. w Poznaniu. Wzrosła też siła Japonii. We wrześniu 1951 r. w San Francisco zawarła ona traktat pokojowy z państwami Zachodu i związała się układami militarnymi z USA. Uzyskała też zgodę na utworzenie silnej armii - Sił Samoobrony. Stany Zjednoczone zawarły także układy militarne z Australią, Nową Zelandią i Filipinami. W 1952 r. dołączyły do tego układu Grecja i Turcja, obawiające się agresji ZSRR. W Korei Północnej władzę utrzymał Kim Ir Sen. Po śmierci Kim Ir Sena w 1994 r. władzę przejął jego syn, Kim Dzong II.

OSTATNIE LATA ŻYCIA STALINA

Na początku lat 50. propaganda ideologiczna i terror osiągnęły apogeum. Propagandzie towarzyszył kult jednostki - nieomylnego Stalina. Stalin przygotowywał się też do kolejnej wielkiej czystki pod hasłem „nasilającej się walki klasowej", aby pozbyć się zbyt niezależnych działaczy komunistycznych. Procesom często nadawano charakter antysemicki. Stalin za wszelkie niepowodzenia komunistycznych władz chciał obwiniać ludność żydowską. Na przykład w styczniu 1953 r. aresztowano 9 lekarzy pochodzenia żydowskiego jako „agentów imperializmu". Oskarżono ich o zamordowanie wielu polityków ZSRR i planowanie kolejnych zamachów.

ŚMIERĆ STALINA

Józef Stalin zmarł 5 marca 1953 r., na początku kolejnej wielkiej czystki. Po śmierci Stalina rozpoczęła się walka o władzę w imperium. Początkowo przewagę zyskał szef tajnych służb, Ławrentij Beria. Przeciwko niemu wystąpił premier, Gieorgij Malenkow, minister spraw zagranicznych, Mołotow i nowy sekretarz generalny KPZR, Nikita Chruszczow. Beria został oskarżony o „zbrodniczą działalność antypaństwową" i „antypartyjną", prowadzoną w „interesie międzynarodowego imperializmu", a następnie zabity. Nowe „kolektywne kierownictwo" ZSRR nawoływało do odprężenia w stosunkach międzynarodowych i pokojowego współistnienia państw. Zapowiadało też poprawę sytuacji materialnej mieszkańców krajów komunistycznych.

BERLIŃSKI CZERWIEC 1953 R.

W NRD w czasach stalinowskich władzę sprawowała partia SED. na której czele stał Walter Ulbricht. Reformy komunistów doprowadziły do kryzysu ekonomicznego. Dodatkowo Sowieci wywieźli w 1945 r. z NRD majątek. Obniżył się poziom życia Niemców. Sytuację pogorszyło podwyższenie w kwietniu 1953 r. przez władze NRD cen żywności oraz zwiększenie norm wydajności pracy. 16 czerwca robotnicy budowlani w Berlinie zorganizowali demonstrację m.in. pod hasłami „Precz z rządem" i „Chcemy wolności, prawa i chleba". Następnego dnia wybuchły strajki w ok. 300 miejscowościach. Władze ZSRR skierowały wojska radzieckie. W dwudniowych zamieszkach (17-18 czerwca 1953) zginęło ok. 400 osób. Władze radzieckie zrezygnowały z reparacji wojennych, zmniejszyły kontyngent swoich sił zbrojnych i udzieliły znacznych kredytów na rozwój gospodarczy. Przystąpiono też do rozbudowy przemysłu lekkiego.

WALKA O WŁADZĘ W ZSRR

Nikita Chruszczow i Wiaczesław Mołotow sprzymierzyli się początkowo przeciwko Malenkowowi i odsunęli go od władzy. Następnie Chruszczow, w lutym 1956 r. na XX Zjeździe KPZR w Moskwie w tajnym referacie wygłoszonym w nocy 24/25 lutego 1956 r. skrytykował „wypaczenia socjalizmu", pychę i nieudolność Stalina oraz jego zbrodnie wobec „niewinnych komunistów". Od władzy odsunięto osoby najbardziej związane ze Stalinem, m.in. Mołotowa. Chruszczowa zaczęto postrzegać jako uczciwego polityka, zwolennika reform i odprężenia w stosunkach międzynarodowych.

ODPRĘŻENIE W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYM

W 1952 r. w Stanach Zjednoczonych wybory prezydenckie wygrał gen. Dwight David Eisenhower. Kładł on nacisk na sprawy wewnętrzne - gospodarkę i prawa człowieka. W polityce zagranicznej wystrzegał się wojny. Był natomiast zwolennikiem tajnych operacji. Gdy w Iranie zaistniała możliwość przejęcia władzy przez proradzieckiego premiera, Mohammada Mosaddegha, służby wywiadowcze amerykańskie (CIA) i brytyjskie (MI6) doprowadziły do obalenia niewygodnego polityka (VIII 1953). Władzę odzyskał prozachodni szach, Reza Pahlawi. Chruszczow również dążył do ustabilizowania stosunków międzynarodowych, ponieważ chciał skoncentrować się na umacnianiu swojej władzy. Przykładem takiej polityki było zakończenie konfliktu koreańskiego oraz porozumienie Chruszczowa z Titą. ZSRR zwolnił także niemieckich jeńców wojennych. W 1955 r. zawarł traktat pokojowy z Austrią, przy czym Austrii narzucono wieczystą neutralność.

KRYZYS SUESKI

W Egipcie w 1954 r. władzę objął Gamal Abdel Naser. Zbroił armię egipską, sugerując przygotowania do wojny z Izraelem. W lipcu 1956 r. ogłosił nacjonalizację Kanału Sueskiego. Wielka Brytania, Izrael i Francja poczuły się zagrożone i opracowały wspólny plan ataku na Egipt. 29 października 1956 r. uderzyły izraelskie. Następnie rządy brytyjski i francuski wystosowały wspólne ultimatum, żądając zaprzestania działań w strefie Kanału Sueskiego. Zgodnie z planem Izrael przyjął ultimatum, natomiast odrzucił je Egipt. Francja i Wielka Brytania 31 października 1956 r. pod pretekstem zdławienia konfliktu przypuściły atak na bazy egipskie, a 5 listopada przerzuciły desant morski i powietrzny. Połączone siły izraelskie, brytyjskie i francuskie pokonały armię egipską. Sukces militarny Izraela, Wielkiej Brytanii i Francji szybko okazał się polityczną porażką. Ich akcję nieprzychylnie przyjęła opinia publiczna na świecie, potępił ją też ZSRR, ONZ, a nawet USA. Eisenhower w nocy 5/6 listopada 1956 r. zatelefonował do premiera brytyjskiego, Anthony'ego Edena, z żądaniem przerwania ognia. Wielka Brytania potrzebowała kredytów z Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w dużej mierze zależnego od Stanów Zjednoczonych. Eden nie miał wyboru, musiał wycofać się z wojny na Bliskim Wschodzie. W tej sytuacji Francja nie była w stanie sama kontynuować wojny. Wstrzymanie działań zbrojnych nastąpiło 7 listopada 1956 r. Wojska brytyjskie, francuskie i izraelskie wycofały się z terenów egipskich pod nadzorem sił ONZ.

POWSTANIE WĘGIERSKIE

Związek Radziecki traktował Węgry jako kraj podbity ze względu na ich sojusz z Hitlerem w czasie II wojny światowej. W tej sytuacji demokratyczne wybory w listopadzie 1945 r. przyniosły klęskę węgierskim komunistom. Jednak pod naciskiem ZSRR kluczowe resorty objęli komuniści. Ostatecznie komuniści, dysponujący aparatem terroru i propagandą, przejęli władzę. W Budapeszcie 23 października 1956 r. zorganizowano manifestację pod pomnikiem polsko - węgierskiego bohatera Józefa Bema. Jednym z jej uczestników Imre Nagy. Do pierwszego starcia z węgierskimi służbami bezpieczeństwa i wojskiem radzieckim doszło przed budynkiem radia. Na stronę powstańców przeszła armia, dzięki czemu opanowany został Budapeszt. Utworzono nowy rząd z Imre Nagyem na czele. Zapowiedział on demokratyzację państwa, jego neutralność oraz wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego. Sowieci przystąpili do koncentracji wojsk. Dla uspokojenia sytuacji zgodzili się na przemiany i ogłosili wycofanie swoich wojsk z Węgier. Delegacja nowego rządu węgierskiego, zaproszona na rozmowy przez radzieckiego ambasadora, Jurija Andropowa, została aresztowana. 4 listopada 1956 r. doszło do interwencji Armii Czerwonej. Formalnie wkroczyła ona „na prośbę" nowego komunistycznego rządu węgierskiego z Jánosem Kádárem na czele. Węgrzy stawili opór i przez tydzień walczyli w Budapeszcie. Imre Nagy został rozstrzelany w 1958 r. Radziecką interwencję na Węgrzech potępiła ONZ, ale ograniczyła się jedynie do wydania rezolucji.

ZMIANA POLITYKI ZAGRANICZNEJ CHRUSZCZOWA

Chruszczow uznał stanowisko Stanów Zjednoczonych w sprawach węgierskiej oraz egipskiej za dowody słabości Zachodu. Zamierzał to wykorzystać, rozszerzając panowanie ZSRR na cały świat. Wierzył, że dzięki broni jądrowej zaszantażuje USA. ZSRR skoncentrował wysiłki na rozwoju techniki rakietowej. Zachód uznał groźbę ataku za realną 4 października 1957 r., gdy ZSRR umieścił na orbicie okołoziemskiej Sputnik, pierwszego sztucznego satelitę. Zachód, zgodnie z przewidywaniami Chruszczowa, ogarnęła panika. Chruszczow wciągnął kraje Azji i Afryki do działań przeciwko Zachodowi. W 1955 r. odbyła się konferencja państw afrykańskich i azjatyckich w indonezyjskim mieście Bandungu, na której potępiono rasizm i kolonializm. Związek Radziecki ogłosił się sojusznikiem narodów walczących z kolonializmem. Część światowej opinii publicznej potępiła w tej sytuacji Stany Zjednoczone i ich „kolonialnych" sojuszników, Wielką Brytanię i Francję. W rezultacie do ONZ przystąpiło wiele nowych o orientacji proradzieckiej. Zachód nie pozostawał bierny, co doprowadziło do krwawych starć w Afryce i Azji. Na przykład w Kongu w 1960 r. premierem został proradziecki polityk Patrice Lumumba. Gdy wybuchły zamieszki skierowane przeciwko niemu, zwrócił się do rządu radzieckiego z prośbą o pomoc. Groźba powstania państwa komunistycznego w środku Afryki skłoniła Zachód do szybkiego działania. Lumumba został obalony, a władzę dyktatorską przejął gen. Sese Seko Mobutu. Pozorne odprężenie w stosunkach międzynarodowych w latach 1953-1960 zakończyło zestrzelenie przez siły ZSRR amerykańskiego szpiegowskiego samolotu U-2 w maju 1960 r. Naruszenie radzieckiej przestrzeni powietrznej wykorzystał Chruszczow m.in. do odwoła planowanej w Paryżu konferencji pokojowej w sprawie Niemiec.

KRYZYS BERLIŃSKI (1961)

Ze wschodnich Niemiec w latach 1947-1961 uciekło ok. 2,7 min mieszkańców. Aby zapobiec dalszym ucieczkom, władze komunistyczne niespodziewanie w nocy 12/13 sierpnia 1961 r. oddzieliły murem Berlin Zachodni od reszty miasta. Mur, według propagandy, miał uchronić mieszkańców Berlina Wschodniego od rzekomych ataków faszystów z zachodniej części miasta.

KRYZYS KUBAŃSKI (1962)

W 1959 r. na Kubie został obalony dyktator Fulgencio Batista. Władzę przejął Fidel Castro Ruz. Zainicjował on nacjonalizację gospodarki. Castro uzyskał od ZSRR pomoc finansową i militarną, co zaniepokoiło rząd amerykański. W USA podjęto decyzję o obaleniu Castro. W 1961 r. przeprowadzili oni desant na Kubę, w Zatoce Świń. Ekspedycja została rozbita przez przeważające liczebnie oddziały dyktatora. Castro z czasem umocnił swoją władzę. Położenie geograficzne Kuby, w pobliżu Stanów Zjednoczonych, zamierzał wykorzystać Chruszczow do skuteczniejszego szantażowania USA, zakładając tam bazy wojsk radzieckich i wyrzutnie rakiet z głowicami jądrowymi. Amerykanie w celu powstrzymania ZSRR ogłosili 22 października 1962 r. blokadę morską wyspy. Rząd amerykański zażądał też od ZSRR wycofania rakiet. Rząd amerykański nie uległ presji, ponieważ otrzymał informacje od radzieckiego pułkownika, Olega Pieńkowskiego, pracującego na rzecz wywiadów państw zachodnich, o braku gotowości ZSRR do wojny nuklearnej. Ostatecznie Chruszczow ustąpił - zawrócił radzieckie konwoje płynące na Kubę. W zamian prezydent Kennedy złożył obietnicę wycofania rakiet amerykańskich z Turcji i Włoch, a przede wszystkim udzielił gwarancji bezpieczeństwa dla Kuby. Kryzys kubański został zażegnany, a przywódcy ZSRR i USA założyli „gorącą" linię telefoniczną między Kremlem a Białym Domem, aby móc łatwiej się komunikować. Oba państwa ogłosiły również zakaz prowadzenia prób jądrowych w atmosferze i pod wodą. Agencja prasowa TASS 16 października 1964 r. podała, że Chruszczow zrezygnował z funkcji premiera i I sekretarza. Nowym szefem partii został Leonid Breżniew, a premierem Nikołaj Kosygin.

WOJNA W WIETNAMIE

Po zakończeniu II wojny światowej i wycofaniu się Japończyków z Indochin Francuzi próbowali utrzymać w nich swoje wpływy. Dążenia te natrafiły w Wietnamie na zbrojny opór zdominowanego przez komunistów Viet Minhu (Ligi Niepodległości Wietnamu). Wietnamczykom przewodził Ho Chi Minh. Początkowo sukcesy odnosili Francuzi, ale sytuacja uległa zmianie, gdy w Chinach władzę przejęli komuniści. Wsparli oni Viet Minh dużymi dostawami broni i Francuzi w bitwie pod Dien Bien Phu w 1954 r. ponieśli decydującą klęskę. Wojnę indochińską zakończyło zawarcie porozumienia na konferencji genewskiej w 1954 r. Francja wyraziła zgodę na powstanie niepodległych państw: Wietnamu, Laosu i Kambodży. Jednak w północnym Wietnamie władzę przejęli komuniści, a na południu antykomunistyczny rząd wspierany przez USA. Przywódcy komunistyczni wspierali Yietcong, czyli komunistyczną partyzantkę na południu. W 1964 r. doszło do starć okrętów amerykańskich i północnowietnamskich, a w 1965 r. Amerykanie zaczęli przerzucać znaczne siły wojskowe do Wietnamu Południowego i rozpoczęli masowe bombardowania Wietnamu Północnego. Siły amerykańskie i południowowietnamskie stopniowo likwidowały partyzantkę komunistyczną. Wówczas przywódcy Wietnamu Północnego wydali rozkaz do ofensywy „Tet". 30 stycznia 1968 r. uderzyli na wiele miast Wietnamu Południowego. Walki zakończyły się klęską sił komunistycznych. W Stanach Zjednoczonych nasilił się ruch antywojenny. Johnson wobec całkowitej klęski swojej polityki nie wziął udziału w kolejnych wyborach prezydenckich. Jego następcą został Richard Nixon. Rozpoczęto wycofywanie wojsk amerykańskich. Jednak USA wspierało wojska południowowietnamskie, które w 1970 r. zaatakowały bazy partyzantki komunistycznej w Kambodży, a rok później w Laosie. W 1972 r. regularna armia Wietnamu Północnego zaatakowała Wietnam Południowy i wówczas na rozkaz Nixona do akcji wkroczyło amerykańskie lotnictwo. Zawieszenie broni zostało podpisane w styczniu 1973 r. w Paryżu. Rząd amerykański wycofał swoją armię z Wietnamu Południowego, ale obiecał udzielić pomocy w razie naruszenia rozejmu przez komunistów. Pasmo sukcesów polityki zagranicznej prezydenta przerwało oskarżenie go o założenie podsłuchu w siedzibie partii demokratycznej, mieszczącej się w kompleksie budynków rządowych Watergate w Waszyngtonie. Nixon podał się do dymisji. W styczniu 1975 r. armia Wietnamu Północnego zaatakowała ponownie Wietnam Południowy, ale kolejny prezydent USA, Gerald Ford, nie interweniował. Komuniści opanowali cały Wietnam. Najtragiczniejsza była sytuacja mieszkańców Kambodży, gdzie rządzili maoistowscy Czerwoni Khmerowie z Pol Potem na czele.

WZROST WPŁYWÓW ZSRR NA ŚWIECIE

Związek Radziecki dążył do wywołania rewolucji komunistycznych we wszystkich rejonach świata. Podczas jednej z prób wywołania rewolucji w Boliwii w 1967 r. zginął m.in. Ernesto Ché Guevara, jeden z przywódców partyzanckich rewolucji kubańskiej. Komuniści odnieśli natomiast sukces w Chile w 1970 r., gdy w wyborach prezydenckich niewielką większością głosów zwyciężył Salvador Allende. Po objęciu urzędu realizował program radykalnych przeobrażeń ekonomicznych i społecznych, nazywany chilijską drogą do socjalizmu. Reformy Allende szybko spowodowały ogromną inflację i spadek produkcji. W rezultacie parlament unieważnił wybory prezydenckie, a równocześnie za pomocą CIA we wrześniu 1973 r. zorganizowano wojskowy zamach stanu, w którym zginął Allende. Władzę przejął gen. Augusto Pinochet. W Nikaragui partyzanci z Frontu Wyzwolenia Narodowego im. Sandino w 1979 r. obalili dyktatora Luisa Somozę i przejęli władzę. Sandiniści szybko porzucili głoszone wcześniej hasła demokratyczne, wprowadzając komunistyczną dyktaturę. Więcej sukcesów niż w Ameryce Łacińskiej odnieśli komuniści w Afryce i Azji. Sojusznikami ZSRR zostały m.in. Egipt, Libia, Syria, Angola, Mozambik, Etiopia, Jemen, Wietnam, Indie i Korea Północna. Komuniści przejęli władzę także w Afganistanie. W grudniu 1979 r. radzieccy komandosi zabili przywódcę kraju, Hafizullacha Amina. Największą polityczną porażką był rozpad sojuszu radziecko - chińskiego. Przywódca chińskich komunistów Mao Zedong, w kilka lat po śmierci Stalina, zarzucił KPZR odejście od ideałów rewolucji i podjął z nią rywalizację o prymat wśród partii komunistycznych.

WZROST SIŁY MILITARNEJ ZSRR

ZSRR oficjalnie głosił hasła pokojowego współistnienia, a w rzeczywistości nie licząc się z kosztami rozwijał swój potencjał zbrojeniowy. Dysponował także rozbudowanym wywiadem. Radziecki wywiad zajmował się m.in. szpiegostwem przemysłowym. ZSRR dbał również o kształtowanie przychylnej zachodniej opinii publicznej. Wspierały silne na Zachodzie ruchy pacyfistyczne oraz skrajnie lewicowe organizacje terrorystyczne, m.in. Czerwone Brygady i Frakcję Czerwonej Armii. Celem działalności tych ugrupowań było wprowadzenie komunizmu w Europie Zachodniej. Związek Radziecki rozbudowywał siły lądowe i powietrzne oraz flotę oceaniczną.

PRASKA WIOSNA (1968)

Na początku 1968 r. I sekretarzem Komunistycznej Partii Czechosłowacji został Alexander Dubček, który zadeklarował zerwanie z dziedzictwem stalinizmu i obiecał przywrócić większość swobód demokratycznych. Próba demokratyzacji ustroju komunistycznego w Czechosłowacji w 1968 r. nazywana jest praską wiosną. Odsuwano od władzy stalinistów. Zniesiona została także cenzura i wolna prasa coraz częściej krytykowała komunizm. Wojska ZSRR, Bułgarii, NRD, Polski i Węgier w nocy 20/21 sierpnia 1968 r. wkroczyły na terytorium Czechosłowacji. Sformułował wówczas zasady polityki zagranicznej ZSRR, które w publicystyce politycznej określa się mianem doktryny Breżniewa lub doktryny ograniczonej suwerenności. ZSRR miał prawo do interwencji zbrojnej w każdym z krajów bloku komunistycznego, jeżeli uznał, że zostały w nim naruszone „podstawy ustroju socjalistycznego". Wojska państw Układu Warszawskiego zajęły cały kraj. Przywódców praskiej wiosny wywieziono do Moskwy i zmuszono do złożenia samokrytyki. Następcą Dubčeka został w 1969 r. Gustáv Husák.

KRYZYS WEWNĘTRZNY W ZSRR

W latach rządów Chruszczowa oraz Breżniewa nie poprawiła się materialna sytuacja ludności ZSRR i krajów komunistycznych. Gospodarkę centralnie sterowaną charakteryzowały zła organizacja pracy, korupcja oraz marnotrawstwo surowców i energii. Małe nakłady na naukę spowodowały obniżenie poziomu edukacyjnego. Niski był też poziom bezpłatnej opieki medycznej. Szerzył się też alkoholizm. Malała wiara w komunizm.

TEMAT 28 - KONIEC ZIMNEJ WOJNY

NOWA POLITYKA AMERYKAŃSKA

Wybory prezydencie w USA w roku 1980 i kolejne w 1984 wygrał konserwatywny kandydat republikanów Ronald Reagan. W życiu kierował się on surowymi zasadami religijnymi i moralnymi, był też wrogiem komunizmu. Sojusznikami jego polityki wobec ZSRR byli Margaret Thatcher, premier Wielkiej Brytanii w latach 1979-1990, oraz Helmut Kohl, kanclerz RFN w latach 1982-1998. Nowy prezydent dążył do przywrócenia zasad liberalizmu gospodarczego. Reagan opowiadał się za rozwojem armii. Położył natomiast nacisk na technologię, wyposażając armię w najnowocześniejszy sprzęt. Dzięki nim został wyprodukowany samolot klasy stelth, bardzo trudny do wykrycia przez radary. Sprawdzianem skuteczności zreorganizowanej armii amerykańskiej był jej udział w 1983 r. w konflikcie w Grenadzie. Od 1979 r. rządzili nią lokalni dyktatorzy. W wyniku interwencji amerykańskich sił wojskowych wprowadzono demokratyczny, a przede wszystkim antydemokratyczny rząd. Siły militarnej USA i determinacji Reagana dowiodło zbombardowanie Libi (1986) w odwecie za zamachy terrorystyczne, organizowane lub popieranie przez przywódcę Libijczyków, Mu'ammara al - Kaddafiego.

WALKA Z „IMPERIUM ZŁA”

Najważniejszym celem polityki zagranicznej Reagana było zwalczanie „imperium zła", czyli ZSRR. CIA przeszła do aktywniejszych działań wywiadowczych. Innym sposobem osłabienia ZSRR były działania gospodarcze Reagana. Wprowadził ograniczenia na sprzedaż towarów i usług do bloku wschodniego. W tej sytuacji ZSRR powrócił do kradzieży technologii. Jednak Amerykanie podsuwali radzieckim agentom np. umiejętnie sfałszowane plany techniczne. USA rozpoczęły wyścig zbrojeń, chcąc doprowadzić przeciwnika do „zazbrojenia się na śmierć". ZSRR poniósł ogromne straty, gdy próbował odpowiedzieć na ogłoszony przez prezydenta USA plan budowy sytemu obrony przed rakietami balistycznymi w oparciu o sieć uzbrojonych satelitów, nazywany potocznie planem gwiezdnych wojen. Stany Zjednoczone nakłoniły wówczas Arabię Saudyjską do zwiększenia sprzedaży ropy, obiecując w zamian nowoczesną broń. Spowodowało to obniżenie światowych cen ropy. Dochody ZSRR ze sprzedaży ropy zmniejszyły się o 50%. Związek Radziecki próbował ratować swoją gospodarkę, zwiększając sprzedaż złota. Jednak Amerykanie nakłonili RPA, największego producenta złota, do zwiększenia jego wydobycia. Dochody ZSRR zmniejszyły się. Reagan wspierał ruchy opozycyjne wewnątrz bloku komunistycznego. Od USA płynęła pomoc finansowa i techniczna dla podziemnej Solidarności czy czechosłowackiej grapy „Karta 77", kierowanej przez Vâclava Havla. Stany Zjednoczone wspierały też zbrojne opozycje antykomunistyczne. Państwem popieranym przez ZSRR, leżącym najbliżej USA, była Nikaragua, rządzona przez sandinistów. USA wsparły zatem tajnymi funduszami antysandinowskich partyzantów zwanych contras. Podobną operację jak w Nikaragui przeprowadzono także w Angoli. Wspierano UNITA, ugrupowanie partyzanckie, zwalczające władze komunistyczne. Jednym z najbardziej krwawych konfliktów zainicjowanych przez ZSRR była interwencja wojskowa w Afganistanie. Ciężkie walki partyzantów afgańskich, mudżahedinów, z armią rządową i radzieckim korpusem interwencyjnym trwały kilka lat. Partyzantów wspierały USA. Zmiany w ZSRR Mając przewagę w powietrzu, skutecznie uniemożliwiał mudżahedinom odniesienie większych zwycięstw. Dopiero dostarczenie partyzantom w 1986 r. kilkuset nowoczesnych amerykańskich pocisków przeciwlotniczych Stinger wpłynęło na zmianę sytuacji - dobrze uzbrojeni i coraz lepiej wyszkoleni zaczęli odnosić sukcesy.

ZMIANY W ZSRR

Po śmierci Breżniewa w listopadzie 1982 r. na czele ZSRR stanął schorowany Jurij Andropow, a po jego śmierci w 1984 r. - również chory Konstantin Czernienko. Ostatnim sekretarzem generalnym w marcu 1985 r. został Michaił Gorbaczow. Gospodarka ZSRR była już w stanie krytycznym. Sytuację radzieckiej gospodarki pogarszał wyścig zbrojeń. Koszty wojny w Afganistanie, a także popieranie sojuszników. W ZSRR narastały problemy narodowościowe. Poważny problem wiązał się też z odrodzeniem islamu. Gorbaczow dążył do przełamania wieloletniej stagnacji. Tę wewnętrzną politykę przebudowy nazywano pierestrojką (z ros. przebudowa). Jej głównym elementem była głasnost' (z ros. jawność), która stworzyła warunki do demokratyzacji życia społecznego m.in. dzięki zniesieniu cenzury i wycofaniu z konstytucji zapisu o kierowniczej roli KPZR. Jednak partia nadal sprawowała rzeczywistą władzę i manipulowała informacjami. Przykładem była awaria w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej (26 IV 1986), utrzymania w tajemnicy, aby nie zakłócać święta klasy robotniczej, 1 Maja. W wyniku decyzji komunistycznych władz tysiące uczestników pochodów, m.in. w Kijowie, zostało napromieniowanych. Pierestrojka wiązała się z wprowadzeniem do systemu elementów gospodarki kapitalistycznej. ZSRR ograniczał wydatki, redukując liczbę żołnierzy. W 1989 r. Armia Czerwona wycofała się też z Afganistanu. W polityce zagranicznej władze ZSRR podjęły współpracę z Zachodem w sprawie rozbrojenia oraz realizacji porozumień KBWE. Traktaty rozbrojeniowe zawarte z USA miały na celu zmniejszenie niebezpieczeństwa wybuchu wojny. W podobnym celu podpisano w 1991 r. porozumienie z ChRL, normujące przebieg granicy między ZSRR a Chinami oraz ograniczające liczebność wojsk obu stron w strefach przygranicznych. Zaniechano doktryny Breżniewa.

JESIEŃ LUDÓW

W styczniu 1989 r. w Czechosłowacji policja rozpędziła demonstracje. W następnych miesiącach, mimo surowych represji, dochodziło do kolejnych wystąpień z inicjatywy ugrupowania „Karta 77". Nawet aresztowanie jej lidera, Václava Havla, nie zahamowało zmian. Masowe wystąpienia na rzecz zmiany systemu politycznego doprowadziły do bezkrwawego przekazania władzy, nazwanego aksamitną rewolucją. Na prezydenta został wybrany w grudniu 1989 r. Václav Havel. Na Węgrzech odsunięcie od władzy Janosa Kádára przyspieszyło zmiany polityczne i gospodarcze, chociaż nadal rządzili komuniści. W styczniu 1989 r. parlament uchwalił ustawę zezwalającą na tworzenie organizacji politycznych i społecznych. Rozmowy z opozycją zakończyły się podpisaniem porozumienia w październiku 1989 r. Zgodnie z nim wiosną 1990 r. odbyły się pierwsze od 1945 r. demokratyczne wybory. Zwycięstwo w nich odniosła opozycja. W maju 1989 r. w Bułgarii wojsko zaatakowało demonstrację mniejszości tureckiej, protestującej przeciw narzucaniu jej kultury i języka bułgarskiego. Pod koniec roku załamał się system ustrojowo - polityczny Bułgarii. W listopadzie Todor Żiwkow, stojący na czele partii od 1954 r., został usunięty. Kierownictwo Bułgarskiej Partii Komunistycznej (BPK) przejęli zwolennicy reform. Jej sekretarzem generalnym został Petyr Mładenow, a w czerwcu 1990 r. odbyły się wolne wybory do parlamentu. Zwyciężyła w nich Bułgarska Partia Socjalistyczna, spadkobierczyni Bułgarskiej Partii Komunistycznej, ale już w lipcu Mładenowa zmuszono do ustąpieniu z urzędu prezydenta. Na funkcję tę wybrano opozycjonistę, Żeliu Żelewa. Przywódca komunistycznej Rumunii, Nicolae Ceauşescu, należał do tych przywódców, którzy najdłużej odmawiali przeprowadzenia reform. W Rumunii wybuchło powstanie, którego bezpośrednią przyczyną stało się krwawe stłumienie w Siedmiogrodzie demonstracji węgierskiej mniejszości. Ceausescu został w grudniu 1989 r. aresztowany, skazany na śmierć przez sąd wojskowy i wraz z żoną Eleną natychmiast rozstrzelany. Władzę przejęła postkomunistyczna opozycja z prezydentem Jonem Iliescu. Dopiero w 1996 r. zwyciężyła koalicja niekomunistyczna i prezydentem został Emil Constantinescu. W Albanii pod koniec 1989 r. zaczęły swobodnie powstawać partie polityczne. W marcu 1991 r. odbyły się pierwsze wolne wybory, w których zwyciężyli komuniści. Odżyły też silne podziały klanowe, wcześniej tłumione przez represje. W marcu 1992 r. odbyły się kolejne wybory, w których wygrała opozycyjna Albańska Partia Demokratyczna. Jej lider, Sali Berisha, został prezydentem. W Jugosławii po śmierci Tita w 1980 r. odżyły, tłumione jego autorytetem i dyktatorskimi rządami, antagonizmy narodowe. Towarzyszył im pogłębiający się kryzys gospodarczy. Najbogatsze republiki związkowe - Słowenia i Chorwacja - zaczęły dążyć do niepodległości. Możliwość rozpadu federacji wywołała wzrost nastrojów nacjonalistycznych wśród Serbów, którym przewodził Slobodan Miloševic. Zamierzał on utrzymać jedność Jugosławii pod dominacją Serbii. Alternatywnym planem było utworzenie Wielkiej Serbii przez przyłączenie części terenów sąsiadujących republik. W czerwcu 1991 r. niepodległość proklamowały Słowenia i Chorwacja. Przeciwko nim wystąpiła armia jugosławiańska. Słowenia po miesiącu walk obroniła swoją niepodległość, ale w Chorwacji oraz Bośni i Hercegowinie trwały walki. ONZ okazała się bezradna wobec krwawego konfliktu w Jugosławii. Serbów popierała m.in. Rosja i inne kraje prawosławne, a Chorwatów Niemcy, za którymi stały USA. Mocarstwa blokowały inicjatywy mogące doprowadzić do pokojowego rozwiązania problemów. Powszechnie łamano zakaz sprzedaży broni w rejon konfliktów. Dopiero po kolejnych masakrach lotnictwo NATO w 1994 r. zaatakowało Serbów bośniackich, łamiących układy rozejmowe. Rokowania pokojowe w sprawie Bośni i Hercegowiny toczyły się w listopadzie 1995 r. w Dayton. Zakończyło je podpisanie pokoju w Paryżu w grudniu 1995 r. Przy zachowaniu jedności państwowej Bośni i Hercegowiny utworzono Federację Muzułmańsko - Chorwacką i Republikę Serbską. Kosowo do 1989 r. było okręgiem autonomicznym w Serbii. Miloševic odebrał im jednak autonomię. Albańczycy zaczęli tworzyć konspiracyjne struktury państwowe, powołali również oddziały partyzanckie pod nazwą Wyzwoleńcza Armia Kosowa (UCK). Doszło do rozmów albańsko - serbskich w Rambouillet pod Paryżem. Prezydent Miloševic odrzucił projekt porozumienia - nadania autonomii dla Kosowa w ramach Jugosławii. Serbowie rozpoczęli masowe wysiedlania Albańczyków. W odpowiedzi NATO w marcu 1999 r. rozpoczęło naloty na cele wojskowe i strategiczne w Serbii. Ostatecznie Serbowie w czerwcu zostali zmuszeni do przyjęcia warunków porozumienia proponowanych w Rambouillet i wycofania wojsk.

ZJEDNOCZENIE NIEMIEC

Wiosną 1989 r. rozpoczął się exodus mieszkańców NRD do RFN. W maju 1989 r. rozpoczęły się demonstracje uliczne w Lipsku. W październiku Erich Honecker został zwolniony ze stanowiska sekretarza generalnego SED i przewodniczącego Rady Państwa. 9 listopada 1989 r. władze otworzyły granice między dwoma częściami Berlina, a berlińczycy spontanicznie przystąpili do rozbierania muru berlińskiego. Rozpoczęto przygotowania do konferencji pokojowej „4 plus 2", czyli między USA, ZSRR, Francją i Wielką Brytanią a NRD i RFN. W lipcu 1990 r. kanclerz RFN, Helmuth Kohl, oraz przywódca radziecki, Michaił Gorbaczow, ustalili zasady połączenia obu państw niemieckich. Akt końcowy konferencji pokojowej został podpisany 12 września 1990 r. w Moskwie. Formalnie zakończyła ona II wojnę światową w Europie. 3 października 1990 r. NRD przystąpiła do RFN - Niemcy zostały zjednoczone.

ROZPAD ZSRR

W ZSRR stopniowo kształtowała się demokracja. Odbyły się pierwsze wolne wybory na nowo wprowadzony urząd prezydenta ZSRR, w których wygrał Michaił Gorbaczow. Litwa jako pierwsza uchwaliła 11 marca 1990 r. deklarację przywrócenia niepodległości. Związek Radziecki nie uznał niepodległości Litwy i wysłał jednostki milicji w celu opanowania sytuacji. Wpływy zyskiwał prezydent Rosji Borys Jelcyn. Przeciwni dalszym przekształceniom byli natomiast politycy związani głównie z KGB (policją polityczną). 19 sierpnia 1991 r. zorganizowali oni zamach stanu, nazwany puczem Giennadija Janajewa od nazwiska formalnego przywódcy zamachu, wiceprezydenta ZSRR. W rzeczywistości przygotowali go szef KGB, Władimir Kriuczkow, minister obrony, Dmitrij Jazów, i minister spraw wewnętrznych, Boris Pugo. Jelcyn uzyskał poparcie części jednostek wojskowych. Wierne mu oddziały stłumiły pucz 21 sierpnia; Janajewa, Kriuczkowa i Jazowa aresztowano, a Pugo popełnił samobójstwo. Gorbaczowa zwolniono z aresztu, ale jako prezydent utracił on społeczny autorytet. Nieudany pucz Janajewa doprowadził do rozpadu ZSRR. Sytuację wykorzystały Łotwa, Estonia, a następnie Ukraina i Białoruś, proklamując niepodległość. Spotkanie B. Jelcyna z przedstawicielami Ukrainy i Białorusi, które odbyło się 8 grudnia 1991 r. w Białowieży, zakończono podjęciem decyzji o rozwiązaniu ZSRR. Następnego dnia powołano Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP). Republiki związkowe stały się państwami niepodległymi.

ROSJA JELCYNA

Utrzymano jedność państwa, jednak kosztem krwawych starć. W 1991 r. Czeczenia, wykorzystując zamieszanie związane z puczem moskiewskim, ogłosiła niepodległość. Nie uznały jej jednak ani Rosja, ani świat. Prezydentem Czeczenii, w praktyce dyktatorem, został Dżochar Dudajew wprowadzając blokadę ekonomiczną i popierając czeczeńską opozycję. Działania te nie wpłynęły na zmianę polityki Czeczeńców i w grudniu 1994 r. zaatakowały ich wojska rosyjskie. Do połowy 1995 r. Rosjanie opanowali terytorium Czeczenii, ale partyzanci nadal walczyli, coraz częściej metodami terrorystycznymi. Dzięki kontrofensywie Czeczeńcy odbili stolicę - Groźny - i ostatecznie w 1997 r. zawarto pokój i Rosja zaakceptowała niepodległość Czeczenii, oficjalnie noszącej nazwę Republiki Iczkerii. Na znaczeniu zyskali wahabici, fanatycy muzułmańscy, którzy w sierpniu 1999 r. pod dowództwem Szamila Basajewa wkroczyli do sąsiadującego z Czeczenią Dagestanu z zamiarem wszczęcia rewolucji islamskiej na całym Kaukazie. Moskwa w grudniu 1999 r. ponownie zaatakowała Czeczenię. Wojska rosyjskie zajęły jej całe terytorium, ale walki toczą się tam nadał. Spory Jelcyna z parlamentem doprowadziły do krwawych walk w październiku 1993 r. Wierne prezydentowi oddziały wojskowe zdobyły budynek parlamentu i aresztowały przywódcę puczu, Aleksandra Ruckoja. W 1993 r. wprowadzona została nowa konstytucja, ustanawiająca w Rosji republikę prezydencką. 31 grudnia 1999 r. Jelcyn zrezygnował ze stanowiska prezydenta, powierzając pełnienie obowiązków głowy państwa premierowi Władimirowi Putinowi.