1. Obecność dzieł Erazma z Rotterdamu w piśmiennictwie Frycza Modrzewskiego
W utworach Andrzeja Frycza Modrzewskiego widać bardzo wyraźnie wpływy dzieł Erazma z Rotterdamu.
A. Wpływ Jana Łaskiego na twórczość i poznanie Erazma u Frycza Modrzewskiego
Zainteresowanie Erazmem sprowadzało się początkowo do naśladowania jego stylu, jednak kiedy zmieniły się gusty literackie i zapanował powszechnie cyceronianizm, odżyło istniejące wcześniej zainteresowanie treścią ideową pism Erazma. Pełne zainteresowanie ideami zawartymi w dziełach Erazma przejawia się w twórczości naszych pisarzy z chwilą, gdy odrzucili oni stylistyczne wzory humanisty. Forma przestała przesłaniać treść. Widać to najlepiej na przykładzie młodszego Jana Łaskiego - on jedynie swoje listy starał się pisać językiem przypominającym styl mistrza; natomiast w dziełach teologicznych wzorował się na Cyceronie i na Biblii. Również i język Frycza Modrzewskiego nie przypomina w niczym Erazma, któremu Modrzewski wiele zawdzięcza, jeśli chodzi o myśl państwową i społeczną. W swoim dziele Ciceronianius głos Erazm prawdę, że nie jest prawdziwym cyceronianistą ten, kto wielbi i naśladuje styl Cycerona, ale nie zwraca uwagi na jego myśl. Słowa te można odnieść również i do naśladowców Erazma - ponieważ nie stylistów, lecz autorów głoszących podobne co Holender (Jan Łaski) idee, domagających się takich jak on reform należy zaliczyć w poczet erazmianistów.
Frycz Modrzewski odrzucił język Erazma, a podjął jego myśli jako reformatora obyczajów i jako reformatora religii. Niewątpliwie atmosfera uwielbienia dla Erazma panująca w środowisku młodszego Jana Łaskiego musiała wpłynąć i na Frycza. Był on gorliwym czytelnikiem pism holenderskiego humanisty.
Odwołania do Erazma odnajdujemy w pismach Modrzewskiego 46 razy. Na Erazma powoływał się wtedy, gdy rozważał kwestie teologiczne, dotyczące obrzędów kościelnych, a także interpretacji Pisma Świętego. Z utworów Erazma przytaczał m.in. De sarcienda ecclesiae concordia, De libero arbitro, Paraphrasis In Evaangelium Matthaei. W sprawach dotyczących religii uważał Frycz Modrzewski Erazma za jeden z największych autorytetów. Przyznawał również, że wiele myśli holenderskiego humanisty umieścił we własnych utworach. Sławił Erazma w swoim liście do papieża Pawła IV, przypominając, jakim szacunkiem otaczali Rotterdamczyka współcześni mu papieże: Leon X i Klemens VII. Mimo uwielbienia dla Erazma Frycz Modrzewski zdawał sobie sprawę, że powoływanie się na Holendra nie zawsze już w jego czasach (zwłaszcza w kwestiach teologicznych) zdoła przekonać czytelnika. Licząc się z uprzedzeniem czytelników do Erazma dla poparcia swoich tez powoływał się Frycz i na „urzędowych” teologów katolickich, jednak dla niego osobiście Erazm stanowił wielki autorytet i imię jego wymienił wśród autorów, z których korzystał piszcząc księgę O kościele.
Modrzewski powoływał się na Erazma przy kwestiach teologicznych, wydaje się jednak, że i w innych sprawach na kształtowanie się poglądów pisarza polskiego musiał Erazm mieć wpływ niewątpliwy. Trzeba jednak podkreślić, że nie wszystkie wypowiedzi Frycza podobne do sformułowań Erazma musiał on zapożyczyć wprost od holenderskiego humanisty. Mógł je poznać za pośrednictwem autorów, którzy rozwijali dalej odnalezione u Erazma myśli (do autorów takich należał m.in. Vives). Dalej należy uwzględnić fakt, że i Erazm, i Modrzewski w wielu przypadkach korzystali z tych samych źródeł, niezależnie od siebie odwoływali się do tych samych pisarzy klasycznych i autorów chrześcijańskich.
B. Tadeusz Bieńkowski - badacz twórczości Frycza Modrzewskiego
Badacz warsztatu pisarskiego Frycza Modrzewskiego, Tadeusz Bieńkowski, dowiódł, że polski pisarz czerpał, niekiedy pośrednią drogą z wielu autorów, imiennie zaś powoływał się w swych pismach na 48 autorów antycznych, 22 średniowiecznych i 16 nowożytnych. Na podstawie tych lektur, przemyśleń i obserwacji podał Frycz Modrzewski swój własny projekt reform w państwie. Jednak widzimy podobieństwo do wypowiedzi Erazma w dziele De republica emendanda. Na przykład projekt Modrzewskiego dotyczy zorganizowaniu opieki nad ludźmi ubogimi słusznie łączy się z projektem J. L. Vives wyłożonym w utworze De subventione pauperum, ale warto też wspomnieć o Erazmowym De institutio principis Christiani, gdzie Holender żądał zorganizowania przez państwo pomocy dla ludzi, którzy bądź z powodu podeszłego wieku, bądź z powodu kalectwa nie mogli sami zapracować na własne utrzymanie. Związane z tym projektem żądania i Erazma, i Modrzewskiego, aby próżniaków wypędzić z państwa mają swoje źródło w Platonie. Na podkreślenie zasługuje łączący Modrzewskiego z Erazmem szacunek dla pracy i ocenianie obywateli pod kątem ich przydatności dla całego społeczeństwa. Erazm i Modrzewski zachęcają do nauki zawodu, uważając, że opanowanie jakiegoś pożytecznego rzemiosła będzie z korzyścią nawet dla warstw najbardziej w państwie uprzywilejowanych.
W pismach Erazma i w De republica emendanda można odnaleźć wiele sformułowań, które w zajmujących się sprawami ustrojowymi traktatach pełnią rolę loci communes (odpowiednik greckiego toposu: motywy, sytuacje, postaci, ciągi zdarzeń powtarzające się w literaturach różnych narodów) - są to liczne powoływania się na wypowiedzi Arystotelesa, Platona, Plutarcha, Cycerona i innych. Na przykład myśl Platona - państwa będą szczęśliwe, gdy rządy w nich powierzy się filozofom, lub gdy panujący staną się filozofami. Za Homerem i Modrzewski przytaczają wiersz z Iliady głoszący, że władca zawsze musi czuwać dla zapewnienia bezpieczeństwa innym. Często też powołują się obaj na słynne powiedzenie Plutarcha, że pochlebca deprawujący władcę podobny jest do zbrodniarza, który zatruł źródło dostarczające wody wszystkim obywatelom. Większość odwołań do pisarzy antycznych, które odnajdujemy w dziele Modrzewskiego, znajdziemy również w pismach Erazma. Są to przykłady obiegowe, które weszły na stałe do kultury nowożytnej, zostały wchłonięte przez piśmiennictwo europejskie.
C. Modrzewski i Erazm - literatura praktyczna, konkretne cele, wskazania
Inny typ pokrewieństwa między twórczością Modrzewskiego i Erazma, praca Holendra De institutio principis Christiani. Oba dzieła: De republica i De institutio principis, należą do literatury praktycznej, podającej konkretne wskazania. Modrzewski domagał się reform w państwie polskim i w tej sprawie apelował do króla Zygmunta Augusta, któremu w liście dedykacyjnym ofiarował swoje księgi De republica. Erazm, mianowany radcą Karola V, opracował z tej okazji Institutio principis Christiani, dzieło, które ma pouczać. Erazmowi i Modrzewskiemu chodziło więc o konkretne cele - nie ograniczali się do przytaczania przykładów z literatury antycznej i Biblii, ale świadomie nawiązywali do czasów sobie współczesnych. Frycz Modrzewski pisał o polityce królów polskich, o stosunkach z Turkami, o sytuacji na Węgrzech, wspominał wiele wybitnych osobistości swoich czasów, Erazm przypominał ważne wydarzenia w Europie: podróże Filipa I do Hiszpanii, anarchię po śmierci Karola Śmiałego, wojny o Niderlandy, wojny Francji z Wenecją i inne wydarzenia polityczne.
D. Modrzewski i Erazm - wspólny sposób przedstawiania problemów, dwa programy, temat wojny i pokoju, idealne państwo, idealny władca
Modrzewskiego zabierającego głos 40 lat po ogłoszeniu przez Erazma Institutio principis, żyjącego w innych warunkach politycznych i społecznych niż humanista holenderski, łączył z nim sposób przedstawiania problemów - obaj autorzy podawali w swoich książkach dwa programy. Modrzewski poza projektem reform, które, jak sądził dadzą się przeprowadzić we współczesnym my państwie, podawał w sowich księgach obraz państwa idealnego. Erazm sam przyznawał, że w Institutio principis chodziło mu o pokazanie idealnego władcy, ale także wyjaśniał, w jakim stopniu pragnienia jego dadzą się urzeczywistnić w Europie jego czasów. Czytelnik polski w De republica (F. Modrzewskiego) poznawał konkretny projekt poprawy swojego państwa, a równocześnie oglądał idealny (a więc nie osiągalny) obraz tego właśnie państwa, a nie idealnego państwa „w ogóle”. W Institutio principis Christiani Erazm, chociaż mówił o władcy idealnym, nie zapomniał, że pisze do rządzącego w konkretnej sytuacji przedstawiciela rodu Habsburgów. O tym, że pouczenia w Institutio mają mieć także charakter rzeczywistych wskazówek, świadczy przedstawienie w tym utworze zagadnień pokoju i wojny. Biorąc pod uwagę realne stosunki w ówczesnym świecie, Erazm-pacyfista nie mógł z rad udzielanych księciu wyłączyć wskazówek dotyczących podejmowania wojny. Podobnie Modrzewski rozważał problem pokoju i wojny mając na uwadze konkretną sytuację Polski i jej położenie w Europie. Tak jak Erazm zalecał Modrzewski unikanie wojen wszelkimi sposobami. Przedstawiał niemal słowami Erazma szkody moralne i materialne, które każda wojna sprowadza. Tak jak Erazm zachęcał do zachowywania zgody z sąsiednimi narodami. Radził tak jak Erazm odwoływać się w sprawach spornych do arbitrów. Uznawał jednak też tak jak Erazm okoliczności zmuszające do wystąpienia zbrojnego. Dalsze rozważania Modrzewskiego na temat wojny i pokoju są związane z konkretnymi polskimi warunkami i nie pozostają w związku z tezami Erazma z Rotterdamu, radcy Habsburgów. Natomiast obaj humaniści mieli takie same poglądy na nietrwałość wiecznie zrywanych w Europie układów i przymierzy. Obaj też uważali za bezpodstawne roszczenia terytorialne monarchów sięgających po argumenty „historyczne”. Słusznie dowodzili, że każdy narów w swoich działaniach zmienia kilkakrotnie granice. W przekonaniu więc obu humanistów nie miała usprawiedliwienia wojna podjęta w celu odzyskania terytoriów, które były własnością państwa w odległych wiekach.
E. Modrzewski i Erazm - dynamicznie historyczny charakter rozwoju życia społecznego, pojęcie prawdziwej wolności, porównanie państwa do ciała, zło jest wynikiem niewiedzy, potęga ludzkiego rozumu
Frycz Modrzewski i Erazm z Rotterdamu podejmowali dynamicznie historyczny charakter rozwoju życia społecznego. Rozwój ludzkości rozumieli jako ciągłą zmianę. Zdawali sobie także sprawę, że pewne normy prawne w nowych, zupełnie zmienionych warunkach stają się niesprawiedliwe i nie powinny nadal obowiązywać. Pojęcie prawdziwej wolności definiowali jako podporządkowanie się sprawiedliwym prawom. Przypominali, że każdemu obywatelowi przysługuje opieka ze strony państwa, krzywda nie powinna dotykać żadnego stanu. Występowali przeciw mianowaniu na urzędy ludzi pozbawionych zalet, a szczycących się wyłącznie szlacheckim pochodzeniem. Obaj byli zwolennikami ustroju monarchicznego, ale takiego, gdzie naczelne funkcje sprawuje król, a wysokie urzędy piastują ludzie rzeczywiście cnotliwi. Erazm i Modrzewski zwalczali zasadę, że „princeps legibus solutus” („panujący nie podlega prawu”). Modrzewski przypominał władcy, że wszystko zależy od ludu. Erazm jeszcze bardziej akcentował zależność rządzącego stwierdzając, że „Państwo może istnieć bez księcia, ale książę bez państwa istnieć nie może”. Za przykładem autorów starożytnych i św. Pawła obaj humaniści porównywali państwo do ciała, w którym każdy członek pełni inną funkcję, ale wszystkie służą wspólnemu dobru i gwarantują zdrowie całemu ciało. Król jest członkiem najważniejszym i najbardziej dostojnym. Ma spełniać rolę rozumu niepodlegającego afektom. Gdy król szkodzi państwu, jako jego członek wyrządza szkodę również sobie samemu. Gdy doznaje krzywy jeden z członków, cierpi całe ciało-państwo. W idealnym państwie i Erazma, i Modrzewskiego król, uosobienie rozumu i sprawiedliwości, ma wychowywać, uszlachetniać obywateli. Ma obowiązek uczynić ich równymi, oczywiście nie ze względu na majątek i zaszczyty, ale ma ich doprowadzić przez właściwe wychowanie do posiadania w takiej samej mierze najwyższych walorów moralnych. Aby tego dokonać, musi nauczyć ich poskramiania namiętności i kierowania się tylko rozumem. Zło bowiem w przekonaniu obu pisarzy jest wynikiem niewiedzy. Obu uczonych łączy więc wiara w potęgę ludzkiego rozumu. Uznają prymat rozumu we wszystkich sprawach ludzkich, ale równocześnie pozostają gorliwymi chrześcijanami.
Tak więc podobieństwo między Erazmem i Modrzewskim wypływa głównie z podobieństwa ich głównych założeń filozoficznych.
1