63a. We fragmencie wiersza podanym w trakcie egzaminu rozpoznaj system wersyfikacyjny i format. Podmiot dramatyczny. Agnieszka Tkaczyk

Podmiot dramatyczny

Podmiot dramatyczny to zdegradowany lub prymitywny narrator; jego wypowiedzi to didaskalia, w tym miejsca zdarzeń i imiona bohaterów. Porządkuje wypowiedzi przywołując imiona postaci w chwili ich wypowiadania się. Buduje akcję utworu poprzez wymianę zdań bohaterów. Stara się być bezosobowy, co mówi nam, że to nie podmiot tworzy zdarzenia, ale los, że dzieją się w realnym świecie. Podmiot jest poza światem przedstawionym. Jego postawa jest dyskretna, bezosobowa.

Podmiot dramatyczny i jego wypowiedź
Stwierdzenie istnienia podmiotu dramatycznego, o którym zwykle mówiło się, że właśnie nie istnieje lub że istnieje nie w taki sposób jak w pozostałych rodzajach literackich (bez bliższego określenia, w jaki sposób istnieje i jakie są jego funkcje), sprawia, że należy go tu opisać nieco precyzyjniej. Stwierdzenie takie oznacza, że przypisujemy mu funkcje strukturalne, w dziele nadrzędne, jakkolwiek konwencja rodzajowa polega na ich ukrywaniu, a wyeksponowaniu wypowiedzi postaci literackich.
Jako podmiot literacki dzieli on z podmiotem lirycznym i narratorem zasadniczo te same funkcje, a wyróżnia się spośród nich odmiennym stosunkiem do świata przedstawionego, co sprawia, że sam kształt świata jest inny niż w liryce i epice i że formy językowo-stylistyczne, determinowane przez stosunek podmiotu dramatycznego do świata przedstawionego dramatu również są inne, a w każdym razie pełnią jedynie dramatowi właściwe funkcje.

- Tekst podmiotu dramatycznego nazywamy didaskaliami
- Podmiot dramatyczny wypowiada się w dramacie, informując o miejscu zdarzeń, imionach oraz zachowaniu postaci, wyznacza co kto mówi (wyraża się też poprzez czyny i słowa bohaterów, przedstawiane bezpośrednio w procesie ich stawania się).

Didaskalia są literackimi wskazówkami, sugestiami, uwagami i zarazem objaśnieniami autora, dotyczącymi gry aktorów, reżyserii i scenografii sztuki, będącymi w formie przypisów do tekstu. Swoje narodziny didaskalia miały już w starożytności, w dramacie starogreckim. Wówczas przy okazji głównie świąt ku czci boga Dionizosa organizowano przedstawienia teatralne. Didaskalia wykonywał chór w formie śpiewanej. Była to swoista forma, gdyż działo się to na początku -parodos, między epeisodiami na orchestrze i na końcu- exodos. Śpiew zawierał tekst - komentarz- stasimon, wykonywane pod nieobecność aktora. W dramacie klasycznym tekst poboczny pełnił funkcję:scenograficzną, dopowiedzeniową, opisywał ruch sceniczny, dekoracje, rekwizyty, osobowość bohatera. W miarę upływu czasu dramat zawierał coraz więcej didaskaliów. Bardzo dużo można dostrzec w utworach Wyspiańskiego, a u Witkacego zauważalna jest aż eksplozja tekstu pobocznego. Coraz częściej dopuszczano, aby aktor improwizował tekst. Pojawiła się przewaga elementów wizualnym nad tekstem. Od samego początku pełniły znaczącą rolę w dramacie. Do podstawowych funkcji należą: funkcja informująca, charakteryzująca, uzupełniająca, wzbudzająca emocje u odbiorcy- ekspresyjna, scenograficzna, odzwierciedlająca usposobienie postaci, a także ich gesty, przyzwyczajenia i nawyki. Didaskalia to unaocznienie akcji, wyrażające stan psychiczny bohatera. Przy analizie tekstu pobocznego bardzo ważne są biograficzne aspekty autorów. Jakkolwiek didaskalia w utworze dramatycznym sprawiają wrażenie tekstów równoległych i niezależnych względem dialogów, a przede wszystkim tekstów nierówno wartościowych, to jednak warunkują one sprawność i skuteczność tak organizowanej komunikacji literackiej ujawniając sens strukturalnych funkcji podmiotu dramatycznego w utworze.

We fragmencie wiersza podanym w trakcie egzaminu rozpoznaj system wersyfikacyjny i format.

SYSTEMY WIERSZA POLSKIEGO

Wiersz średniowieczny

- poezja meliczna (przeznaczona do wykonywania z muzyką)

- najważniejsza melodia, natomiast rytmizacja nie mogła wybić się czoło

- najczęściej jedno zdanie lub też jeden jego pełny fragment tworzył wers, zdanie zamykało się najczęściej w dystychu

- rymy nie zawsze występowały we wszystkich wersach utworu, często pojawiały się rymy wewnętrzne, były też niezwykle zróżnicowane, najczęstszy ich układ - parzysty

- sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony.

Był on typowy dla średniowiecznej poezji, stąd jego nazwa. Był wierszem asylabicznym, tj. miał różną liczbę sylab w wersach. W wierszu zdaniowy rymowano różnej długości zdania. Poszczególne wersy były połączone rymami, ale w wierszy średniowiecznym zdaniowym nie było rytmu. Ma to związek z jego melicznym charakterem - wykonywano go przy akompaniamencie muzyki, a jego rytm był podporządkowany melodii. Czasem wiersz ten nazywamy z tego powodu rymowo-zdaniowym. Występujące w tym wierszu rymy były gramatycznymi (tak zwane częstochowskie) - rym polegał na współbrzmieniu takich samych form gramatycznych. W średniowiecznym wierszu zdaniowym pojawiają się też rymy męskie i żeńskie (częstsze) oraz wewnętrzne i zewnętrzne.

Wiersz sylabiczny:

- regularny system wersyfikacyjny nazywa się sylabizmem

- twórcą w Polsce był J. Kochanowski

- ustaliły się normy pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej (tzn. bez odwołań do organizacji pozajęzykowej, jaką była organizacja muzyczna)

- zerwano z rygorem zgodności podziałów wersowych i zdaniowych

- wiersz sylabiczny posiada:

• jednakową liczbę sylab w wersie

• stały wewnątrzewersowy dział międzywyrazowy po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki, w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe

• stały akcent na przedostatniej sylabie wersu, czyli stałą klauzulę paroksytoniczną

•akcent paroksytoniczny przed średniówką (to nie jest reguła)

•regularnie rozłożone rymów o ustabilizowanej przestrzeni półtarozgłskowej, a więc tzw. rymów żeńskich

- nie rymowany sylabowiec nazywa się wierszem biały

- rygorystyczne przestrzeganie równej liczby sylab umożliwiło wybór i rozgraniczenie różnych rozmiarów (formatów) wierszowych

- w sylabowcu bardzo wyraźnie uwidacznia się przerzutnia (zadanie jej polega przede wszystkim na ujawnieniu istniejących w mowie wierszowej dwojakich sygnałów intonacyjnego członowania, np. zaznaczanie granic zdań lub wersów; przerzutnia podkreśla uczucie; czasem może przygłuszyć klauzule, imitując mowę potoczną). Lubili ją Słowacki i Mickiewicz.

Renesansowy wiersz sylabiczny - od XV wieku można zaobserwować tendencję do zachowywania stałej liczby sylab w wersach. Dało to początek powstałemu w XVI wieku wierszowi sylabicznemu. Twórcę tego wiersza był Jan Kochanowski. Podstawę sylabizmu stanowi stała liczba sylab w poszczególnych wersach. Wersy dłuższe od 8-zgłoskowych posiadają średniówkę (stałą przerwę międzywyrazową po takiej samej ilości sylab w każdym wersie). Ważna cechą tego wiersza jest stały akcent, padający na przedostatnią sylabę w wersie oraz na sylabę poprzedzającą średniówkę. Najczęściej pojawiają się rymy żeńskie.

Obok rymowanego sylabowca występował sylabowiec nierymowany, zwanym białym. Jan Kochanowski wprowadził go w dramacie "Odprawa posłów greckich".

Wyróżniamy szereg odmian sylabowca, w zależności od długości wersów. Najkrótszy jest 5-zgłoskowiec, a najdłuższy 14-zgłoskowiec. Najczęściej stosowano 8-, 11- i 13-zgłoskowiec. Wiersze krótkie pisane były najczęściej 8-zgłoskowcem, natomiast w większych utworach epickich posługiwano się 11- i 13-zgłoskowcem. Jednocześnie 13-zgłoskowiec był typowy dla klasycznej tragedii. Przykładem 8-zgłoskowca jest „Pieśń świętojańska o Sobótce”, 11-zgłoskowca „Myszeida” i „Monachomachia”, Ignacego Krasickiego, „Beniowski” Juliusza Słowackiego czy „Grażyna” Adama Mickiewicza, 13-zgłoskowca „Pan Tadeusz” czy „Wojna chocimska” W. Potockiego.
Sylabiczny system wersyfikacyjny uchodzi za szczególnie uniwersalny, choć od początku XIX wieku był wypierany przez pozostałe systemy wersyfikacyjne.

Wiersz sylabotoniczny:

- wykształcił się poprzez usiłowania podkreślenia wyrazistości rytmizacji mowy, m.in. za ojców ów dziwa uważa się Nowaczyńskiego, Elsnera i Królikowskiego, natomiast rozwój nastąpił pod piórem Mickiewicza i Słowackiego,

- narzuca wypowiedzi dodatkowe, w porównaniu z sylabizmem, rygory rytmizacyjne

- zasadę równozgłoskowości (sylabizm) uzupełnia zasadą stałego miejsca sylab akcentowanych; wewnętrzne uporządkowanie wersu powstaje w wyniku niezmiennego następstwa zgłosek akcentowanych i nie akcentowanych

- rytmicznej powtarzalności podlega budowa akcentowa całego sylabicznie określonego wersu

- rytmikę wierszy sylabotonicznych określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy całego wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząstek rytmicznych zwanych stopami

- stopy są to powtarzające się w wersie jednakowe pod względem układu akcentowego zespoły sylab, z których jedna jest zawsze akcentowana, inne zaś nie. Pojęcie to piękne wywodzi się z metryki klasycznej.

- najczęściej występujące w wierszu polskim stopy:

• trochej ( _ _ ) 2 sylaby

• jamb ( _ _ ) 2 sylaby

• daktyl ( _ _ _ ) 3 sylaby

• amfibrach ( _ _ _ ) 3 sylaby

• anapest ( _ _ _ ) 3 sylaby

• dystrochej (peon trzeci) ( _ _ _ _ ) 4 sylaby

- o zaklasyfikowaniu konkretnego wiersza do poszczególnego układu stóp decyduje typ następstwa akcentów w wersie, przy czym mogą być brane pod uwagę nie tylko akcenty główne, ale i poboczne.

- zestrój akcentowy - to sensowny znaczeniowo zespół sylab podporządkowanych wspólnemu akcentowi głównemu. Zestrojem może być zarówno pojedynczy wyraz (np. poznanie) jak i zespół wyrazów (np. czy znasz go), w którym wyrazy niesamodzielne akcentowo przyłączają się do wyrazu o akcencie samodzielnym. Zestrój akcentowy t najmniejsza obdarzona znaczeniem cząstka, na jaką mówiąc dzielimy każdą wypowiedź

- nie uważa się za naruszenie budowy stopowej wypadku, kiedy stopa przed średniówką bądź w klauzuli jest niepełna, pozbawiona jednej lub nawet dwu ostatnich nie akcentowanych sylab, zjawisko to nazywa się kataleksą; analogiczny przypadek, kiedy to w stopie przed średniówką lub w klauzuli występuje nie akcentowana sylaba nadliczbowa zwie się hiperkataleksą

- wiersze sylabotoniczne, których wersy nie dają się „podzielić” na jednakowe stopy, a tylko na regularnie powracające układy stóp różnorodnych nazywa się logaedami

- regularny sylabotonizm występuje najczęściej w krótkich utworach lirycznych, „wygrywanych na jednej nucie”, mało udramatyzowanych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim stylizowanych pieśniowo czy ludowo

- heksametr (najbliżej jest spokrewniony właśnie z wierszem sylabotonicznym), czyli sześciostopowiec: 4 pierwsze - daktyle lub trocheje, 5 - zawsze daktyl, ostatnia - trochej, przykłady: „Powieść Wajdeloty”, str. 185-187

- cechy heksametru:

• rozmiar wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab

• stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie ( _ _ _ _ _ ), tzw. adoniczny spadek klauzulowy

• pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana (może to być akcent poboczny)

Romantyczny wiersz sylabotoniczny - system ten rozwinął się i upowszechnił w dobie romantyzmu. Oprócz zasady sylabizmu, na której się opiera, jego dodatkową jednostką organizacyjną jest stopa. Została ona przejęta z greckiego metrum. W antycznej metryce miarą wiersza była stopa, powtarzająca się regularnie grupa krótkich oraz długich sylab. W szesnastowiecznej Polsce obserwujemy zanik iloczasu, a na kształtowanie się stopy ma wpływ system akcentacyjny. Tak więc w wierszu polskim stopą będzie powtarzająca się regularnie grupa akcentowanych oraz nieakcentowanych sylab, tak zwany zestrój akcentowy. W sylabotonizmie najczęściej pojawiają się następujące stopy: trochej o schemacie Z z (Z - zgłoska akcentowana, z - zgłoska nieakcentowana), jamb z Z, daktyl Z z z, anapest z z Z, amfibrach z Z z, peon trzeci z z Z z.

Z wierszem sylabotonicznym spotykamy się w niedużych utworach lirycznych, a także w dramatycznych fragmentach, gdzie może pojawić się połączenie stóp różnego rodzaju.

- odmiana sylabotonizmu, tj. heksametr polski - jest to wiersz sześciostopowy, w którym cztery pierwsze stopy to daktyle lub trocheje, piąta to daktyl, a szósta to trochej. Z heksametrem polskim spotykamy się w dramacie „Konrad Wallenrod”, w opowieści Wajdeloty, gdzie jest różna długość wersów (14 - 16 sylab).

Wiersz toniczny:

- powstanie wersyfikacji tonicznej było rezultatem nadania samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach

- twórca w Polsce - J. Kasprowicz

- wyróżniająca i podstawowa cecha rytmiki to równozetsrojowość wersów, chociaż nie zawsze osiąga pełną regularność; nieistotny jest ani regularny rozkład akcentów, ani ustalony rozmiar sylabiczny

- przy opisie należy pamiętać, że zestrojowa budowa tekstu nie zawsze daje się w pełni jednoznacznie określić (dużo zależy od słownej interpretacji, albo po „ingardenowsku” od konkretyzacji warstwy słowno-brzmieniowej)

- granice składniowo-intonacyjne obok rozczłonkowania graficznego i ewentualnych rymów sygnalizują miejsce wersowych klauzul; nadaje to dużą wyrazistość ale i pewną monotonię rytmice tonicznej, przerzutnie stają się lepiej „widoczne”

- najpopularniejsze odmiany: trójzestrojowiec i sześciozestrojowiec z regularnym wewnętrznym przedziałem składniowo-intonacyjnym (może stanowić współczesny odpowiednik heksametru; czasem występują wiersze dwu- lub czterozestrojowe

- modernistyczny wiersz toniczny - ma stałą liczbę zestrojów akcentowych (to jest powtarzających się grup akcentowanych i nieakcentowanych zgłosek). Wiersz toniczny cieszył się popularnością w okresie Młodej Polski (np. „Księga ubogich”).

Wiersz nieregularny:

- odwołuje się do sposobów rytmizacji wykształconych w ramach tamtych systemów

- wykorzystuje osłuchanie z pewnymi tkwiącymi w pamięci i świadomości postaciami rytmicznymi, jest nieustanną do nich aluzją i nawiązaniem

- odmiany:

• nieregularny wiersz sylabiczny:

- nieregularność polega przede wszystkim na nierównozgłoskowości wersów

- przez utwór może przebiegać kilka pasm rytmicznych opartych na różnych wersowych długościach, niektóre wersy mogą być zwolnione z tej „prawidłowości”

- opiera się na jednym, dominującym formacie podstawowym, który podlega modyfikacjom przez włączanie weń wersów innej długości, np. str. 196

- najczęściej spotykana postać to przeplot kilku formatów, przy czym zdarzać się mogą kilkuwersowe wstawki równosylabiczne, np. str. 197

- trudniejszymi i rzadszym sposobem układu jest grupowanie wersów w porządku rosnących lub malejących długości, np. str. 197

- występuje często w dramatach Słowackiego i Mickiewicza

- kojarzony bywa z najwyższym napięciem emocjonalnym

- występuje w odach klasycystycznych i nie tylko takich; w scenach szaleństwa bohaterów i objawiania się sił nadprzyrodzonych (

- przykłady: „Wielka improwizacja”, „Widzenie ks. Piotra”, Kordian: monolog na szczycie Mont Blanc „Prolog”, scena przed sypialnią cara i w szpitalu wariatów; IV cz. „Dziadów”, fantastyczne sceny w „Balladynie”, słowa wróżki Rozy w „Lilli Wenedzie”

• nieregularny wiersz sylabotoniczny, str. 198-200:

- powstaje w wyniku ograniczeń regularności uporządkowania sylabotonicznego

- zaburzoną są tu albo stała liczba sylab w wersach albo stałe rozłożenie akcentów albo jedno i drugie na raz

•nieregularny wiersz toniczny, str. 201-203:

- najmniej klarowny, zbliżający się niejednokrotnie do innego typu wierszy nieregularnych, bądź też do wiersza wolnego

- wykazuje skłonność do przybliżonego wyrównania w wersach ilości zestrojów bądź też do innej formy celowego ich komponowania (np. do przeplotu wersów równozestrojowych)

Wiersz wolny:

- nie odwołuje się lub też ma dla niego drugorzędne znaczenie jakikolwiek system rytmizacyjny

- początki w poezji Norwida, pełny rozkwit poezja awangardowa w dwudziestoleciu międzywojennym

- jest czymś pośrednim pomiędzy „przezroczystą” prozą a tradycyjnym wierszem

- zawiera chwyty przeciwprozaiczne, współdziałające z innymi (stylistycznymi i przedstawieniowymi) specyficznymi właściwościami poetyckiej wypowiedzi

- działania zapewniające mu wypowiedzi znamię wierszowości dotyczą przede wszystkim wierszowej intonacji oraz organizacji głoskowej

- system ten zachowuje zawsze możliwość gry dwojakimi układami: składniowym i wersowym

- podział na wersy jest arbitralnie ustanowiony przez autora; staje się poetycką interpretacją zdania przez autora; uzyskuje zdolność sugerowania przez podział wersowy nowej hierarchii semantycznej

- często pojawiają się takie chwyty jak onomatopeiczność, aliteracja i „stawianie słowa w pozycji jakby dwuznacznej”

- jest niepodatny na konwencjonalizację reguł budowy.

(Źródło: przede wszystkim - M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński „Zarys teorii literatury”, Warszawa 1991.)

---