Rzeczpospolita w okresie panowania Zygmunta III Wazy (1587 - 1632) i Władysława IV (1632 - 1648). podr., s. 136 - 146, s. 164 - 168, mapy - podr., s. 72, 138,140, . oprac. RM

1.„Srebrny wiek” w historii Rzeczpospolitej - panowanie Zygmunta III Wazy i Władysława IV

2. Wolna elekcja w 1587 r.

- Zygmunt III Waza - syn króla Szwecji Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki (siostry Zygmunta II Augusta) - wybór na króla przez obóz średnioszlachecki Zygmunta Wazy (uzyskał poparcie Anny Jagiellonki i

Jana Zamojskiego), wybór przez obóz magnacko - senatorski arcyksięcia Maksymiliana Habsburga

- bitwa pod Byczyną w 1588 r. (pokonanie przez Jana Zamojskiego arcyksięcia Maksymiliana Habsburga ubiegającego się

o tron polski)

3. Przemiany wewnętrzne w Rzeczpospolitej w okresie panowania Zygmunta III Wazy

- wzrost znaczenia magnaterii (oligarchia magnacka) w okresie panowania Wazów (od Zygmunta III Wazy),

podr., s.165 - 166

przyczyny wzrostu znaczenia magnaterii:

▪ zanik samodzielnego ruchu politycznego średniej szlachty (ruchu egzekucyjnego)

▪ sojusz średniej szlachty z magnaterią jako przejaw antykrólewskiej opozycji i prób przeciwdziałania absolutystycznym

tendencjom monarchy (zwłaszcza Zygmunta III Wazy)

▪ wzrost zamożności magnaterii: tworzenie i powiększanie latyfundiów magnackich, zwłaszcza na wschodnich kresach

Rzeczpospolitej (w wyniku unii lubelskiej), zob. mapy w podr., s.64, 72)

▪ wzrost politycznego znaczenia magnaterii (tzw. królewiąt): tworzenie przez magnatów prywatnych wojsk, prowadzenie

samodzielnej polityki zagranicznej

- przeniesienie przez Zygmunta III Wazę stolicy do Warszawy

- polityka wyznaniowa Zygmunta III Wazy (popieranie kontrreformacji, wpływ na króla jezuitów i

ks. Piotra Skargi, zaangażowanie króla w doprowadzeniu do unii brzeskiej w 1596 r.)

- dążenie Zygmunta III Wazy do poszerzenia zakresu władzy

▪ program polityczny stronnictwa regalistów (zwolennicy poszerzenia zakresu władzy króla, np. ks. Piotr Skarga, autor

Kazań sejmowych)

▪ opozycja szlachecka wobec królewskich dążeń do poszerzenia zakresu władzy

- rokosz Zebrzydowskiego (rokosz sandomierski) w latach 1606 - 1607

▪ przyczyny rokoszu: opozycja szlachty wobec królewskich dążeń do poszerzenia zakresu władzy

▪ bitwa pod Guzowem w 1607 r.: pokonanie rokoszan przez wojska królewskie (dowodzone przez hetmana Stanisława

Żółkiewskiego)

▪ skutki i znaczenie rokoszu Zebrzydowskiego: militarnie wygrał król (jego wojska pokonały rokoszan), ale politycznie

wygrali rokoszanie - król zobowiązał się zrezygnować z dążeń do poszerzenia zakresu władzy

4. Wojny Rzeczpospolitej ze Szwecją w I połowie XVII wieku (mapy w podr., s. 138, 140)

- przyczyny wojen:

▪ rywalizacja Rzeczpospolitej i Szwecji o wpływy w basenie Morza Bałtyckiego (o Dominium

Maris Baltici)

▪ objęcie przez Zygmunta III Wazę tronu szwedzkiego (w 1594 r. po śmierci ojca Jana III Wazy), a

następnie jego detronizacja w 1599 r. i powołanie na tron szwedzki stryja Zygmunta -

luteranina Karola IX Sudermańskiego

powody detronizacji w Szwecji Zygmunta III: dążył do rekatolizacji Szwedów, których

większość wyznawała już wtedy luteranizm

▪ konflikt między dwoma liniami dynastii Wazów: katolicką (królowie Polski: Zygmunt III Waza,

Władysław IV, Jan Kazimierz) i luterańską (królowie Szwecji: Karol IX Sudermański, Gustaw Adolf, Karol X Gustaw)

▪ dążenie polskiej linii Wazów do odzyskania tronu szwedzkiego (zwłaszcza Zygmunta III Wazy,

także Władysław IV i Jan Kazimierz będą nosili tytuł króla Szwecji)

▪ ogłoszenie przez Zygmunta III Wazy inkorporacji Estonii do Rzeczpospolitej (obiecanej w

pactach conventach, należącej już wówczas do Szwecji od I wojny północnej),

▪ dążenie Szwecji do opanowania południowych wybrzeży Bałtyku: do zdobycia Inflant, a następnie

ujścia Wisły (Prus Królewskich - Pomorza Gdańskiego)

• bitwa pod Kircholmem w 1605 r. w pobliżu Rygi: zwycięstwo hetmana Jana Karola Chodkiewicza nad wojskami szwedzkimi (dowodzonymi przez króla Karola IX Sudermańskiego) ▪ znaczenie bitwy pod Kircholmem: zwycięstwo wojsk Rzeczpospolitej mimo kilkakrotnej przewagi

Szwedów, o zwycięstwie zadecydowała husaria (ciężkozbrojna jazda, podr, s. 142), klęska Szwedów pod

Kircholmem uniemożliwiła im zajęcie Rygi (największego miasta w Inflantach), o bitwie pod Kircholmem,

podr., s. 137

• opanowanie przez Szwecję większości Inflant (wraz z Rygą) w 1621 r. i rozejm w Mitawie w 1622 r. (na mocy którego większość Inflant wraz z Rygą została opanowana przez Szwecję)

• wojna o ujście Wisły w latach 1626 - 1629 ▪ w Szwecji panował wówczas jeden z najwybitniejszych dowódców wojskowych XVII w. - król Gustaw Adolf (syn

Karola IX Sudermańskiego) sylwetka Gustawa Adolfa podr., s.139

▪ najważniejsze bitwy: bitwa morska pod Oliwą w 1627 r. (zwycięstwo floty polskiej dowodzonej

przez admirała Dickmanna), bitwa pod Trzcianą w 1629 r. (zwycięstwo wojsk polskich dowodzonych

przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego)

▪ mimo zwycięskich bitew pod Oliwą i Trzcianą, wojnę zakończył niekorzystny dla Rzeczpospolitej rozejm

w Starym Targu

• rozejm w Starym Targu (Altmarku) w 1629 r. (Szwecja utrzymuje większość Inflant, porty Prus Królewskich i Książęcych z wyjątkiem Gdańska, Królewca i Pucka, Szwecja będzie pobierać cła z handlu gdańskiego), budowa przez króla Władysława IV floty wojennej oraz portu Władysławowo

• rozejm w Sztumskiej Wsi w 1635 r.: został zawarty na 26 lat, Szwedzi utrzymali większość Inflant, wycofali się jednak z portów Prus Królewskich i Książęcych, musieli także zrezygnować z pobierania ceł z handlu gdańskiego, rozejm w Sztumskiej Wsi był zatem dla Rzeczpospolitej znacznie bardziej korzystny od rozejmu w Starym Targu, został zawarty już po śmierci Gustawa Adolfa (zginął w wojnie trzydziestoletniej, w bitwie pod Lutzen w 1632) za panowania jego córki Krystyny (1632 - 1654), czyli w okresie gdy Szwecja nie prowadziła tak aktywnej polityki zagranicznej jak za panowania jej ojca

5. Rzeczpospolita wobec Prus Książęcych i Brandenburgii w I połowie XVII w. (podr., s.139)

• wzrost politycznego znaczenia władców Brandenburgii w wyniku wojny trzydziestoletniej

oraz wojen polsko -szwedzkich

• przejęcie Prus Książęcych przez brandenburską linię Hohenzollernów w 1618 r. (po śmierci Albrechta Fryderyka, syna Albrechta Hohenzollerna)

• ostatni hołd lenny z Prus Książęcych (1641)

6. Wojny Rzeczpospolitej z Rosją w I połowie XVII wieku. (podr., s.141 - 142, teksty

źródłowe, s. 144 - 146)

• przyczyny wojen: ▪ osłabienie Rosji spowodowane kryzysem wewnętrznym w początkach XVII, w okresie tzw.

„wielkiej smuty” (okres „wielkiej smuty” przypada na lata 1598/1605 - 1613, czyli od śmierci ostatniego

przedstawiciela dynastii Rurykowiczów w 1598 r. lub od śmierci cara Borysa Godunowa w 1605 r., do objęcia

tronu carskiego przez założyciela nowej dynastii - Michała Romanowa w 1613 r.)

▪ dążenie Dymitra Samozwańca do zdobycia tronu moskiewskiego i obalenie panującego wówczas

Borysa Godunowa, który został carem po wygaśnięciu dynastii Rurykowiczów w 1598 r. (Samozwaniec

podawał się za Dymitra, który był zmarłym w dzieciństwie jednym z synów cara Iwana IV Groźnego,

o Dymitrze Samozwańcu, podr., s. 144 - 145) ▪ poparcie dla Dymitra Samozwańca części polskiej szlachty, zwłaszcza magnaterii (tzw.

królewiąt), dążącej do zdobycia w Rosji łupów i ziemi (w wyniku nadań Dymitra), wsparcia

udzielił zwł. wojewoda Jerzy Mniszech, którego córka Maryną wyszła za mąż za Dymitra

Samozwańca (o Dymitrze Samozwańcu, podr., s. 144 - 145)

▪ dążenie szlachty polsko - litewskiej do ekspansji ekonomicznej i politycznej w Rosji (zdaniem

niektórych historyków była to polska odmiana nowożytnego kolonializmu), zob. tekst współczesnego

polskiego historyka prof. Janusza Tazbira w podr., s.146

▪ dążenie Rzeczpospolitej do odebrania Rosji ziemi smoleńskiej (utraconej przez WKL w 1514) oraz

czernihowsko - siewierskiej (utraconej przez WKL w 1503)

• I dymitriada w latach 1604 - 1605 (wyprawa zbrojna Dymitra Samozwańca do Rosji, w celu zdobycia tronu carskiego, wspierana przez wojska prywatne kilku magnatów i grupę biednej szlachty) oraz wkroczenie do Moskwy Dymitra Samozwańca, wkrótce po śmierci cara Borysa Godunowa w 1605 r.

• zamordowanie na Kremlu Dymitra Samozwańca (w wyniku spisku rosyjskich bojarów) i objęcie tronu carskiego przez Wasyla Szujskiego w 1606 r.

• tzw. II dymitriada (wyprawa drugiego Dymitra Samozwańca, wspierana przez wojska prywatne kilku magnatów i grupę biednej szlachty, miała charakter bardziej łupieżczy niż polityczny, wojska II dymitriady uległy rozproszeniu na obszarze Rosji)

• sojusz Wasyla Szujskiego ze Szwecją i wybuch wojny Rosji z Rzeczpospolitą w 1609 r.

• oblężenie Smoleńska przez wojska Rzeczpospolitej(1609 - 1611)

• bitwa pod Kłuszynem 4 VII 1610 r. (zwycięstwo hetmana Stanisława Żółkiewskiego nad wojskami rosyjskimi , które usiłowały dokonać odsieczy obleganego Smoleńska, wzięcie do niewoli cara Wasyla Szujskiego)

skutki bitwy pod Kłuszynem: wzięcie do polskiej niewoli cara Wasyla Szujskiego, wkroczenie do Moskwy i na Kreml wojsk polskich

• wkroczenie do Moskwy i na Kreml wojsk polskich hetmana Stanisława Żółkiewskiego (w wyniku bitwy pod Kłuszynem)

• rokowania polsko - rosyjskie (hetmana Żółkiewskiego z rosyjskimi bojarami) w sprawie objęcia tronu carskiego przez syna Zygmunta III Wazy - królewicza Władysława (bojarzy postawili następujące warunki: Władysław ma przejść na prawosławie, a w przyszłości już jako car nie mógłby objąć tronu polskiego, warunki te odrzucił król Zygmunt III, który nie mógł zgodzić się na zmianę wyznania swego syna, a ponadto sam chciałby zostać carem)

• zerwanie przez rosyjskich bojarów rokowań w sprawie objęcia tronu carskiego przez królewicza Władysława

• odzyskanie przez Rosjan Kremla w 1612 r. (po dwuletnim oblężeniu) obsadzonego przez polską załogę w 1610 r. po bitwie pod Kłuszynem (zob. współczesny rosyjski film fab. 1612)

• objęcie tronu carskiego przez Michała Romanowa w 1613 r. (zakończenie okresu „wielkiej smuty” - kryzysu wewnętrznego w Rosji, początek panowania dynastii Romanowów)

• rozejm w Dywilinie w 1618 r. (Rosja utraciła na rzecz Rzeczpospolitej ziemię smoleńską oraz czernihowsko - siewierską), mapa w podr., s.140

• wojna w latach 1632 - 1634 (tzw. wojna smoleńska: wybuchła w okresie bezkrólewia w 1632 r. po śmierci Zygmunta III, kiedy car próbował bezskutecznie odzyskać Smoleńsk) i zawarcie między Rzeczpospolitą a Rosją pokoju w Polanowie w 1634 r.: Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu rosyjskiego, większość obszaru ziemi smoleńskiej i czernihowsko - siewierskiej pozostała w granicach Rzeczpospolitej, „po pokoju w Polanowie państwo polsko- litewskie miało obszar największy w swojej historii - prawie 1 mln km kw.” (s.142), mapa w podr., s.140

władcy Rosji od Iwana IV Groźnego do Piotra I Wielkiego

Iwan IV Groźny (15 - 1584), Fiodor (1584 - 1598): był ostatnim carem z dynastii Rurykowiczów, Borys Godunow (1998 - 1605), Dymitr Samozwaniec (1605 - 1606), Wasyl Szujski (1606 - 1610), Michał Romanow (1613 - 1645): był pierwszym carem z dynastii Romanowów Aleksy Michajłowicz (1645 - 1676), Fiodor (11676 - 1682), Zofia jako regentka (1682 - 1689), Piotr I Wielki (1682/1689 - 1725)

7. Rzeczpospolita wobec Stolicy Apostolskiej w dobie Zygmunta III Wazy i Władysława IV

- polityka wyznaniowa Zygmunta III Wazy: propagowanie kontrreformacji, zaangażowanie króla w

doprowadzeniu do unii brzeskiej w 1596 r., - prohabsburska polityka Zygmunta III Wazy w okresie wojny trzydziestoletniej zgodna była z

oczekiwaniami Stolicy Apostolskiej

- poselstwo podskarbiego (późniejszego kanclerza) Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w 1633 (koń Ossolińskiego

w trakcie uroczystego wjazdu do Rzymu zgubił ...złotą podkowę)

8. Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej. Zygmunt III Waza wobec Habsburgów.

- małżeństwa Zygmunta III Wazy z Habsburżankami: Anną i Konstancją

• konflikt między polską a szwedzką linią Wazów (oraz względy wyznaniowe) powodują poparcie Zygmunta III Wazy dla Habsburgów (np. wyprawa „lisowczyków” do Siedmiogrodu w 1619 r.)

• pomoc dla Habsburgów króla Polski Zygmunta III Wazy w okresie wojny trzydziestoletniej: wysłanie „lisowczyków” (oddziałów lekkiej jazdy pułkownika Aleksandra Lisowskiego, słynących z grabieży i okrucieństwa) do Siedmiogrodu, w celu skłonienia Gabora Bethlena do wycofania się spod Wiednia (wydarzenie to przeszło do historii jako tzw. pierwsza odsiecz Wiednia)

• przekazanie przez Habsburgów (pod zastaw długów) księstwa opolsko- raciborskiego królowej Marii Ludwice - żonie króla Polski Władysława IV (rządy Marii Ludwiki w księstwie opolsko- raciborskim w latach 1646 - 1666)

9. Wojna Rzeczpospolitej z Turcją w latach 1619 - 1621 (podr., s.142 - 143)

- przyczyny wojny:

▪ łupieżcze wyprawy Kozaków zaporoskich na miasta tureckie nad Morzem Czarnym (na łodziach - tzw.

czajkach)

▪ sojusz Zygmunta III Wazy z Habsburgami i wyprawa Lisowczyków na Siedmiogród, będący lennem Turcji

(w 1619 r.), zob. temat: Wojna trzydziestoletnia

▪ łupieżcze najazdy Tatarów z Chanatu Krymskiego (lenna Turcji) na południowo - wschodnie kresy

Rzeczpospolitej

▪ dążenie polskiej magnaterii do uzależnienia lenn tureckich - Mołdawii i Wołoszczyzny (np. wyprawy Jana

Zamojskiego do Mołdawii w latach 1595 - 1600)

• bitwa pod Cecorą w 1620 r. (zwycięstwo wojsk tureckich, zginął hetman Stanisław Żółkiewski)

• bitwa pod Chocimiem w 1621 r. (obrona Chocimia przez wojska polsko - litewskie, śmierć hetmana Jana Karola Chodkiewicza w oblężonej twierdzy)

• traktat pokojowy Rzeczpospolitej z Turcją podpisany w 1621 r. w Chocimiu (obie strony wyrzekają się wzajemnych roszczeń terytorialnych, potwierdzenie obowiązywania granicy sprzed wojny, król zadeklarował powstrzymać Kozaków przed kolejnymi wyprawami łupieżczymi Kozaków na miasta tureckie, sułtan deklaruje powstrzymywać Chanat Krymski przed wyprawami na południowo - wschodnie kresy Rzeczpospolitej oraz powoływać na hospodarów mołdawskich przychylnych Rzeczpospolitej kandydatów)

• plany wojny Turcją króla Władysława IV u schyłku panowania, odrzucone przez szlachtę (1646)

10. Rola husarii w wojsku Rzeczpospolitej XVII w. oraz w bitwach pod Kircholmem (1605),

Kłuszynem (1610), Chocimiem (1673), Wiedniem (1683), podr., s. 142

11. Najważniejsze bitwy w wojnach Rzeczpospolitej w I połowie XVII w. (za panowania

Zygmunta III Wazy i Władysława IV (przed powstaniem Chmielnickiego w 1648 r.) , mapa w podr., s. 140

Miejsce bitwy	Rok	Z wojskiem jakiego państwa bitwa została stoczona	Dowódca wojsk Rzeczpospolitej - imię i nazwisko	Położenie geograficzne miejsca bitwy	Wynik bitwy dla Rzeczpospolitej: zwycięstwo + klęska -
Kircholm	1605	Szwecja	hetman Jan Karol Chodkiewicz	w pobliżu Rygi	+
Kłuszyn	1610	Rosja	hetman Stanisław Żółkiewski	między Smoleńskiem a Moskwą	+
Cecora	1620	Turcja	hetman Stanisław Żółkiewski	na obszarze Mołdawii (tureckiego lenna)	-
Chocim I	1621	Turcja	hetman Jan Karol Chodkiewicz	na obszarze Mołdawii (tureckiego lenna), w pobliżu Dniestru i granicy z Rzeczpospolitą	+
Oliwa	1627	Szwecja	admirał Dickmann	w pobliżu Gdańska	+
Trzciana	1629	Szwecja	hetman Stanisław Koniecpolski	na Pomorzu Gdańskim	+

12. Rozejmy i traktaty pokojowe Rzeczpospolitej w I połowie XVII w. (za panowania

Zygmunta III Wazy i Władysława IV), mapa w podr., s. 140

Miejsce zawarcia rozejmu lub traktatu pokojowego	Rodzaj układu - rozejm lub traktat pokojowy	Rok zawarcia	Z jakim państwem
Dywilino	rozejm	1618	Rosja
Chocim	traktat pokojowy (pokój)	1621	Turcja
Stary Targ (Altmark)	rozejm	1629	Szwecja
Polanowo	traktat pokojowy (pokój)	1634	Rosja
Sztumska Wieś	rozejm	1635	Szwecja

13. Teksty źródłowe, podr., s. 144 - 146

4

---