Regulacyjna Teoria Temperamentu (RTT) Strelaua.

• Rozwijana od lat 60-tych XX wieku,.

• Opisuje wielowymiarową strukturę temperamentu i zakłada, że przejawia się on we wszystkich rodzajach zachowania człowieka.

• Strelau definiuje temperament jako „podstawowe, względnie stałe cechy osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych.”

• Podstawowym założeniem RTT jest twierdzenie, że pojęcie temperamentu odnosi się do formalnych cech zachowania. Zostało ono przedstawione przez Strelaua w 1974 roku w artykule pt. „Koncepcja temperamentu jako poziomu energetycznego i charakterystyki czasowej zachowania”. Formalne cechy zachowania opisują nie to, co i dlaczego robi jednostka, ale w jaki sposób działa. Jak zostało wspomniane w definicji temperamentu zacytowanej powyżej, cechy wyróżnione w RTT odnoszą się do dwóch wymiarów, na których można opisywać zachowania podmiotu - charakterystyki czasowej i energetycznej.

• Strelau używa pojęcia cechy - zauważa więc istnienie różnic między ludźmi w zakresie określonych charakterystyk zachowania. Inaczej mówiąc, według RTT cechy temperamentu wykazują zróżnicowanie interindywidualne, czyli można zaobserwować różnice w natężeniu poszczególnych cech temperamentalnych pomiędzy różnymi osobami. Jednocześnie nasilenie danej cechy u danej osoby jest względnie stałe w różnych sytuacjach i długim przedziale czasowym. Cechy temperamentu wykazują więc stałość intraindywidualną w dwóch aspektach - odpowiednio - sytuacyjnym i czasowym. Nie oznacza to jednak niezmienności temperamentu przez całe życie człowieka, ponieważ jest on w dużej mierze uwarunkowany biologicznie - zdeterminowany przez zachodzące w organizmie procesy fizjologiczne i biochemiczne.

Charakterystyka energetyczna zachowania (EPZ).

• „wszystkie te cechy, które są wyznaczane różnicami indywidualnymi w mechanizmach fizjologicznych odpowiedzialnych za poziom energetyczny organizmu, tj. gromadzenie (kumulowanie) i rozładowywanie (wyzwolenie) zmagazynowanej energii.”

• Cechy EPZ determinują poziom pobudzenia powstającego pod wpływem danej stymulacji, a także to, jak rozbieżny jest on od poziomu optymalnego dla danej jednostki.

• Mechanizmy EPZ wpływają również na motywację ukierunkowaną na zlikwidowanie tej rozbieżności i przywrócenie optymalnego poziomu pobudzenia. Inaczej mówiąc cechy EPZ są odpowiedzialne za powstawanie i rozładowywanie pobudzenia wywoływanego przez różne bodźce stymulacyjne oraz za wielkość tego pobudzenia.

Charakterystyka czasowa zachowania (CCZ).

Czasową charakterystykę zachowania (w skrócie CCZ) Strelau określa jako „zespół cech charakteryzujących przebieg reakcji w czasie.” (Strelau, 1974, s. 20). Cechy CCZ determinują przebieg reakcji jednostki na bodźce stymulacyjne w czasie. Fizjologicznym podłożem cech CCZ jest labilność i ruchliwość procesów nerwowych jednostki. Labilność układu nerwowego jest to szybkość powstawania i zanikania procesów nerwowych, czyli to, jak szybko pojawia się reakcja na bodziec i po jakim czasie zanika. Natomiast ruchliwość układu nerwowego jest to szybkość zmian zachodzących w nim procesów, czyli to, jak szybko następuje zmiana z jednej reakcji na inną. (Tiepłow, 1956, za Zawadzki i Strelau, 1997).

Funkcjonalne sprzężenie cech temperamentu.

efektywna regulacja stymulacji - dopasowanie dopływającej ilości bodźców do jej indywidualnych potrzeb tak, aby nie wystąpił ani niedosyt, ani nadmiar stymulacji. W zachowaniu przejawia się to w poszukiwaniu lub unikaniu bodźców przez jednostkę - cechą odpowiedzialną za regulację stymulacji na poziomie behawioralnym jest więc Aktywność człowieka.

Efektywna regulacja stymulacji jest dla osoby źródłem pozytywnych emocji i zwiększa sprawność jej działania - dostarcza więc gratyfikacji. Natomiast nieefektywna regulacja dopływu bodźców jest przyczyną powstawania u człowieka negatywnych emocji. Jednostka dąży więc do efektywnej regulacji stymulacji (Eliasz, 1981; Strelau, 1985).

Przy interpretacji wyników FCZ-KT należy zwrócić szczególną uwagę na stopień zharmoni­zowania cech energetycznych (reaktywności emocjonalnej i wytrzymałości z aktywnością) oraz cech czasowych (żwawości z perseweratywnością). Poniżej opisano cztery struktury cech temperamentu, charakteryzujące się odmiennymi możliwościami przetwarzania stymulacji i odmiennym stopniem zharmonizowania cech temperamen­tu.

Żwawość

Osoby posiadające w dużym stopniu tę cechę wykazują tendencję do szybkiego reagowania, utrzymywa­nia dużego tempa wykonywanych czynności i łatwej zmia­ny zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmianę warun­ków zewnętrznych. Ludzie ci działają z niezwykłą żywością, potrafią łatwo dostosowywać się do otoczenia, są elasty­czni w zachowaniu i plastyczni intelektualnie, często reagują impulsywnie, zachowują się tak, jakby ciągle się spieszyli (są więc w pełni tego słowa znaczeniu zaprzecze­niem flegmatyzmu). Wykazują także dużą wytrwałość i sumienność w działaniu oraz ogólnie dużą wytrzymałość.

Perseweratywność

Osoby charakteryzujące się tą właściwością są skłonne do drobiazgowej analizy zdarzeń, wielokrotnego wracania do minionych już faktów życiowych (np. poszuki­wania argumentów uzasadniających podjęte już decyzje), długotrwałego ich przeżywania emocjonalnego i nad­miernej koncentracji na przeszłości (a także własnych stanach i problemach). Osoby te wykazują także dużą wrażliwość emocjonalną, tendencję do reagowania lękiem i napięciem emocjonalnym w sytuacjach stresowych oraz obniżoną wytrzymałość.

Wrażliwość Sensoryczna

Osoby charakteryzujące się tą właściwością wykazują dużą wrażliwość zarówno sensoryczną, jak i emocjonalną - są wrażliwe, delikatne i wysubtelnione emocjonalnie, a na poziomie poznawczym - spostrzegaw­cze, czujne i otwarte na otoczenie zewnętrzne.

Reaktywność Emocjonalna

Osoby posiadające w wysokim stopniu tę cechę wykazują dużą pobudliwość emocjonalną (reagują emocja­mi szczególnie łatwo i szczególnie silnie, nawet na naj­drobniejsze i zdawałoby się zupełnie nieważne zdarzenia, są nieśmiałe i otoczeniu łatwo jest urazić ich uczucia). Z drugiej strony wykazują one małą odporność emocjonalną i tendencję do załamywania się w trudnych sytuacjach (oraz tendencję do obniżania poziomu wykonania różnych zadań w warunkach stresowych). Ludzie ci często przeżywają stany napięcia emocjonalnego, są spięci i sztywni w zachowaniu, wykazują dużą labilność i małą dojrzałość emocjonalną, są podejrzliwi (wykazują brak ufności), niepewni siebie i przejawiają tendencję do wycofywania się z kontaktów społecznych i unikania sytuacji trudnych.

Wytrzymałość

Osoby charakteryzujące się tą właściwością wykazują dużą wytrzymałość na trudy i niewygody życia codziennego, potrafią radzić sobie w niekorzystnych warunkach otoczenia (np. hałasie) i pracować ze szczególną intensywnością lub szczególnie długo. Są one jednocześnie zdolne do wytrwałego działania i sumienne w wykonywaniu czynności. Ludzie ci wykazują także dużą odporność emocjonalną i dużą odporność na zagrożenia.

Aktywność

Osoby charakteryzujące się tą właściwością są bardzo aktywne zawodowo i społecznie, często także fizy­cznie (np. sportowo). Ludzie ci są towarzyscy, ekspansywni życiowo, elastyczni w zachowaniu, wykazują tendencję do podejmowania wielu różnych zadań, ale także skłonność do zachowań impulsywnych i podejmowania ryzyka. Wykazują także dużą odporność emocjonalną i ogólnie pozytywny nastrój. Jednocześnie osoby takie negatywnie reagują na brak zajęć i konieczność dłuższej immobilizacji oraz monotonię, brak nowych wrażeń i zmian w otoczeniu.

Interpretacja profilowa ma na celu opis psychologiczny jednostki: jej poszczególnych właściwości oraz całego tem­peramentu wraz z analizą stanu mechanizmów regulacji stymulacji.

Interpretacja funkcjonalna dotyczy natomiast znaczenia temperamentu: roli poszczególnych cech w pro­cesie adaptacji jednostki do wymagań stymulacyjnych środowiska oraz znaczenia adaptacyjnego całej struktury cech. Celem interpretacji funkcjonalnej jest opis (i przewidywanie) możliwości adaptacyjnych jednostki do środowiska zawodowego czy szkolnego i konsekwencji ewentualnej dezadaptacji.

Struktura zharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

Osoby charakteryzujące się taką strukturą tempera­mentu są to osoby: bardzo wytrzymałe; mało reaktywne emocjonalnie oraz bardzo aktywne. Wykazują także dużą wrażliwość sensoryczną, żwawość oraz małą perseweratywność.

Taka konfiguracja cech wskazuje na efektywną regulację stymulacji i ogólne nastawienie na poszukiwanie stymulacji (zwyczajowy poziom pobudzenia w granicach optimum).

Osoby te charakteryzują się ogólnie dużymi możliwościami przystosowawczymi.

Jak się wydaje, w tradycyjnej typologii Hipokratesa-Galena tej strukturze tem­peramentu odpowiada typ sangwiniczny.

Sangwinik cechuje się temperamentem reprezentującym silny, zrównoważony i ruchliwy układ nerwowy (wg teorii Pawłowa).

Sangwinik to osoba o optymistycznym podejściu do życia, otwarta na relacje interpersonalne, towarzyska, beztroska. Lubi być w centrum zainteresowania, władcza i dominująca, czasem dumna i spoglądająca na innych "z góry". Jest emocjonalna i spontaniczna, ma duże poczucie humoru, potrafi przyciągać do siebie ludzi. Tryska energią i entuzjazmem, jest twórcza, lubi komplementy, szybko przeprasza.

Struktura zharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

Osoby charakteryzujące się taką strukturą tempera­mentu są to osoby: mało wytrzymałe; bardzo reaktywne emocjonalnie oraz mało aktywne. Pyzatym mała żwawość i wrażliwość sensoryczną oraz duża perseweratywność.

Taka konfiguracja cech wskazuje na efektywną regulację stymulacji i nastawienie na rozładowywanie pobudzenia oraz unikanie stymulacji (zwyczajowy poziom pobudzenia w granicach optimum).

Z uwagi na małą wrażliwość sensoryczną i niską wytrzymałość, osoby te charakteryzują się raczej małymi możliwościami przys­tosowawczymi - funkcjonują one najlepiej w sytuacjach o małej wartości stymulacyjnej.

Jak się wydaje, ta struktura odpowiada typowi melancholicznemu.

Melancholik cechuje się temperamentem reprezentującym słaby układ nerwowy (wg teorii Pawłowa).

Ma trudności z podejmowaniem decyzji, brakuje jej wiary w siebie. Melancholik jest wrażliwy na krytykę swojej osoby, obraźliwy, nerwowy i skłonny do zadumy, spokojny, wyciszony, powściągliwy i mało elastyczny w zachowaniu. Lubi marzyć, oddawać się zadumie.

Struktura niezharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

Osoby charakteryzujące się taką strukturą tempera­mentu są to osoby bardzo wytrzymałe i mało reaktywne emocjonalnie oraz mało aktywne. Wykazują także małą (lub przeciętną) wrażliwość sensoryczną, żwawość i perseweratywność.

Taka konfiguracja cech wskazuje na nieefektywną regulację stymulacji i nastawienie na ograniczenie zachowań rozładowujących w efekcie niskiego (nieoptymalnego) poziomu zwyczajowego pobudzenia (bez tendencji do poszukiwania stymulacji).

Ta struktura odpowiada flegmatycznemu typowi temperamen­tu.

Flegmatyk cechuje się temperamentem reprezentującym silny, zrównoważony i bezwładny układ nerwowy (wg teorii Pawłowa).

Jest to osoba pogodna; o wysokim poziomie samokontroli; zrównoważona emocjonalnie, zdystansowana; preferująca pracę nie wymagającą pośpiechu i tempa; powolna w działaniu; potrafiąca zachować spokój, nawet w trudnych sytuacjach

Struktura niezharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

Osoby charakteryzujące się taką strukturą tempera­mentu są to osoby mało wytrzymałe i bardzo reaktywne emocjonalnie oraz bardzo aktywne. Wykazują też dużą (lub przeciętną) wrażliwość sensoryczną, perseweratywność i żwawość.

Taka konfiguracja cech wskazuje na nieefekty­wną regulację stymulacji i nastawienie na rozładowywanie wysokiego (nieoptymalnego) poziomu zwyczajowego pobudzenia (bez tendencji do unikania stymulacji).

Osoby takie wykazują skłonność do zachowań impulsywnych, są wybuchowe i łatwo reagują gniewem. Ta struktura odpowia­da cholerycznemu typowi temperamentu.

Według Pawłowa, choleryk to osoba o silnym i niezrównoważonym układzie nerwowym.

przeciwieństwo flegmatyka

Charakteryzuje go silne przeżywanie emocji oraz duża energia życiowa i aktywność. Cholerycy bywają uparci, a ich reakcje na bodźce są szybkie i często nieprzemyślane. Często żałują wypowiedzianych słów. Są nastawieni na działania i kierowanie. Wzbudzają wśród ludzi zaufanie i respekt, często pracują dla potrzeb grupy. Są szybcy w działaniu, preferują pracę, którą mogą sami zorganizować. Lubią przewodzić i organizować pracę innym. Gdy ktoś się z nim nie zgodzi, denerwuje się, krzyczy, staje sie agresywny.