Łukasz Górnicki

„Dworzanin polski”

opr. Roman Pollak (BN I 109)

WSTĘP

• obraz renesansowego życia towarzyskiego w twórczości Boccaccia - Filocolo i Dekameronie: opowieści, zabawy, rozmowy o miłości - krytyczne spojrzenie na kler, swobodny ton żartów i anegdot, lekka i swawolna treść; stopniowo tematyka poważnieje - pojawiają się zagadnienia polityczne, teologiczne, eschatologiczne (dusza), filozoficzne (szczęście), społeczne (szlachectwo)

• dalsze podniesienie poziomu rozmów towarzyskich - upowszechnienie kultury antycznej (np. założenie we Florencji Akademii Platońskiej) - w tym okresie Marsilio Ficino przekłada na łacinę dialogi Platona (1483/4) oraz wydaje komentarz do „Uczty” - chrystianizuje platońską teorię miłości

• od schyłku XVw. zebrania i dyskusje są coraz częściej oderwane od rzeczywistości, stają się pustym teoretyzowaniem, wyrazem bezpłodnej erudycji - na tym etapie powstają estetyzujące szesnastowieczne traktaty i dialogi - m.in. B. Castiglione

• życie Włoch ostatniego okresu renesansu zostało uchwycone w „Orlandzie szlonym” Ariosta, „Księcia” Machiavella, „Dworzaninie” Castiglione'a

• „Orland Szalony” - zespolenie prawdy i zmyślenia w świetliste pasmo obrazów, scen, postaci prawdziwych i żywych mimo baśniowego charakteru poematu; miłość i nienawiść, brzydota i piękno, męstwo i tchórzostwo, wierność i zdrada, podłość i szlachetność - spotęgowane, sprzęgnięte w kontrastach, a przez to tym wyraźniejsze - przesuwają się tu w całej swej ludzkiej prawdzie, bezpośredniości i prostocie ujęcia, w zmysłowej konkretności realistycznych szczegółów

• „Książę” Machiavella - wyraża z całą bezwzględnością twardą rzeczywistość, wolną od fantazji i upiększeń, dochodzi do głosu myśl przenikająca w głąb ustrój państwowy, odzywa się ból patriotyczny, szukający dróg ratunku; trzeźwe ukazanie ciemnych stron bytu społecznego

• „Dworzanin” Castiglione'a - „złoty środek” - zamyka się w zacisznym, arkadyjskim ustroniu, gdzie z arystokratyczną wytwornością i snobizmem trudnej sztuki życia i obcowania z ludźmi oraz służby swemu feudalnemu panu

• Baltazar Castiglione (1478 - 1529) - hrabia, całe życie poruszał się w kolisku dworskich pojęć, przeżyć i wrażeń, poseł książęcy w Rzymie, poseł papieski przy boku cesarza Karola V w Hiszpanii (tam poznał go Dantyszek)

• „Il Cortegiano” - wyidealizowana podobizna samego autora, odbicie jego zainteresowań i ideologii, pracy nad „Dworzaninem” poświęcił osiem lat (1508 - 1516), wydanie w 1528r.; należy do literatury moralizującej, wywodzi się z formy zwanej speculum (zwierciadło) - będącej obrazem idealnego człowieka, księcia, urzędnika

• sylwetki 25 osób: szlachta, dyplomaci, przedstawiciele kleru i rycerstwa, poetów i literatów, rzeźbiarz, muzyk, błazen, 4 kobiety

• księga II - poświęcona żartom, facecjom i anegdotom - pochodzącym zarówno z lektur, jak i z tradycji ustnej i autopsji pisarza

• księga III - wywody o „dwornej pani”, problem wyższości jednej płci nad drugą oraz przykłady cnoty niewieściej

• księga IV - zagadnienia polityczne - sprawa wyższości monarchii nad republiką, problem pokoju i wojny, obowiązków władcy wobec poddanych

• „Dworzanin” odtwarza dość wiernie życie towarzyskie na dworze w Urbino i kreśli zgodnie z rzeczywistością sylwetki osób uczestniczących w „grze rozmownej” - ale widoczna jest skłonność do idealizowania, do przemilczania stron i rysów ujemnych (arkadyjska słoneczność i pogoda, brak zgrzytów i rozdźwięków)

• przekłady: hiszpański (1534), francuski (1537), angielski (1561), niemiecki (1560), łaciński (1606), polski (1566)

II TCHNIENIE RENESANSU W POLSKIEJ KULTURZE OBYCZAJOWEJ I TOWARZYSKIEJ

• do czasów Zygmunta Starego nad innymi warstwami społeczeństwa góruje w Polsce duchowieństwo - biskupi i opaci otoczeni są hucznym dworem, urządzają biesiady pełne śpiewu, muzyki, nie stronią od facecji, dykteryjek, a nawet pląsów, posiadają wykwintne siedziby i letnie rezydencje (np. bp Zawisza, bp Jan Łodzia)

• wiersz Słoty „o chlebowym stole” - echa rycerskiego kultu kobiety i wesołych biesiad w myśl zasady, że „paniami stoi wiesiele”

• połowa XV w. - przełom renesansowy - bunt chłopów wobec niesprawiedliwości feudalizmu, pojawienie się husytyzmu, obrona godności języka narodowego, początek wojny trzynastoletniej, pokój toruński, przybycie Kallimacha - ostre starcia ideologiczne między stanami, klasami i grupami społecznymi

• Grzegorz z Sanoka - doświadczył nowego stylu życia podczas wędrówek po Włoszech i Węgrzech, w trzeciej ćwierci XV wieku wcielił go w życie w Dunajowie pod Lwowem: wykwintne zebrania, urozmaicane muzyką i śpiewem, starannie dobrane grono przyjaciół; rozmowy poważne lub żartobliwe, przechadzki, lektury; obecność obcokrajowców - np. Kallimacha

• Kallimach - Toskańczyk, dyplomata, polityk, epikurejczyk, stylista i poeta; szerzył renesansowy obyczaj w Krakowie

• Jan Dantyszek - w młodości pracował w królewskiej kancelarii, pisał wierszyki łacińskie lekkiej treści, podróżował (Hiszpanii), później biskup warmiński i stateczny literat

• dwór Bony liczył 100 osób włoskiego i polskiego pochodzenia - w tym 17 kobiet

III „DWORZNIN POLSKI”

• tematyka rozmów: pojmowanie szlachectwa, zmienność strojów, gra w szachy

• Łukasz Górnicki (1527-1603), studiował w Krakowie i Padwie, później przebywał na dworze Samuela Maciejowskiego - biskupa krakowskiego i kanclerza koronnego, wyjeżdżając do Włoch i Siedmiogrodu, po 1559 został sekretarzem w kancelarii królewskiej, następnie królewskim bibliotekarzem

• „Dworzanin polski” - pierwszy okres twórczości, prawd. lata 1559-1565, „rozmowy dworzan prądnickie”; wprowadził niedawno zmarłe szanowane osoby: bp. Samuela Maciejowskiego, Kryskiego, Wapowskiego