Temat nr 2 Źródła. Rodzaje i praca ze źródłami
Zagadnienia
Pojęcie źródła, wiedza źródłowa i pozaźródłowa;
Podział źródeł;
Wydawnictwa źródłowe;
Krytyka źródeł;
Ad1
DEFINICJE (pierwsza powstała w XIXw.)
definicje węższe:
E. Bernheim (1889r): źródło jest rezultatem ludzkich działań i jest przeznaczone do poznania i sprawdzenia faktów historycznych.
Ch. Langlois (1989r): źródło historyczne to ślady pozostawione przez myśli i czyny ludzi z przeszłości.
G. Labuda (1957r): źródło historyczne to wszystkie pozostałości psychofizyczne i społeczne, które będąc wytworem pracy ludzkiej, a zarazem uczestnicząc w rozwoju życia społeczeństwa nabierają przez to zdolności „odbijania” tego rozwoju
definicje szersze niepełne:
M. Handelsman (1921r): źródło historyczne to utrwalony i zachowany ślad myśli, działania lub ogólnie życia ludzkiego.
St. Kościałkowski (1954r): źródło historyczne to wszelki ślad istnienia czy działania ludzkiego w przeszłości.
definicje szerokie:
W.Moszczeńska (1960r): źrółęm historycznym może być wszystko, każda rzecz w najszerszym znaczeniu.
J.Topolski (1968r): źródłem historycznym są wszelkie źródła poznania historycznego (bezpośrednio i pośrednio), tzn. wszelkie informacje o przeszłości społecznej gdziekolwiek się one znajdują, wraz z tym, co owe informacjie nam przekazują (kanał informacyjny).
KLASYFIKACJA ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH
I. Klasyfikacje źródłoznawcze: kryterium podziału wynika z analizy źródła (forma, pochodzenie, treść)
klasyfikacja formalna (charakter porządkujący) - cechy zewnętrzne, forma; podział wg. J. Lelewela (Historyka, 1815r)
pomniki nieme (niepisane)- źródła /
tradycja, przekazy ustne
klasyfikacje genetyczne - sposób powstawania źródła (archiwa, wg. wytwórcy)
prywatne -źródła - urzędowe
II. Klasyfikacje metodologiczne: metodologiczna funkcja źródła w procesie rekonstrukcji dziejów.
źródła:
a) pośrednie: za pośrednictwem osób trzecich
b) bezpośrednie: bezpośrednio od osób trzecich.
* J.G Droysen (1858r):
1. pozostałości: oprócz tych źródeł, które powstały celowo do przekazywania informacji również źródła archeologiczne
2. źródła: sporządzone w celu przekazywania informacji przyszłym pokoleniom: historiografia
3.pomniki: źródła, które powstały celowo dla osób spokrewnionych: nagrobki, epitafia, medale, dokumenty.
* Bernheim:
1. pozostałości (pozostałości + pomniki wg. Droysena): bezpośrednio powstałe po pokoleniach (źródła bezpośrednie)
2. tradycja: wiadomości o przeszłości w postaci przetworzonej przez człowieka (źródła pośrednie)
III. Klasyfikacje materialne (treściowe)
poboczne- źródła - podstawowe
* G. Labuda: kryterium podziału - stopień „odbijania” określonej formy działań człowieka przez dane źródło
a) źródła ergotechniczne: działalność gospodarcza (bezpośrednio), działalnosć społeczna (pośrednio): narzędzia, budynki, źródła informacji o demografii np. spisy ludności
b) źródła socjotechniczne: działalność społeczna (bezpośrednio), działalność gospodarcza (pośrednio): księgi brackie, księgi zmarłych, listy.
c) źródła psychotechniczne: związane z myślą ludzką np. filozofia, religiia, sztuka, historiografia.
d) tradycja: wszystko to, co tkwi w ludziach jako pamięć o wydarzeniach z przeszłości: relacje świadków, legendy, wspomnienia.
Ad1
Historia" pochodzi od greckiego słowa ἱστορία (historia), pierwotnie znaczącego "badanie, dochodzenie do wiedzy" oraz "wiedza zdobyta poprzez badanie".
Zajmuje się ona dochodzeniem do prawdy o zdarzeniach minionych na podstawie: świadectw bezpośrednich, źródeł oraz wyników badań nauk pomocniczych historii.
Badaniem historii zajmuję się m. in metodologia, którą cechuje poszukiwanie logicznej konstrukcji przyczynowo-skutkowej przy krytycznym podejściu do źródeł historycznych. Dzięki badaniom historycznym poznajemy przeszłość. W metodologii ustalamy fakty historyczne, tworząc proces dziejowy. Pomaga nam w tym wiedza źródłowa i pozaźródłowa. Mówiąc o ich roli i znaczeniu w badaniach historycznych należy najpierw wyjaśnić, czym są owe pojęcia.
Wiedzę źródłową czerpiemy ze źródeł historycznych, służących do rozwiązania konkretnego problemu badawczego. Istnieje wiele definicji źródła historycznego. Najogólniejsza stworzona przez E. Bernheima, mówi o źródłach jako „ materiale, skąd nasza nauka czerpie swe poznanie”1. Spośród autorów polskich M. Hendelsman źródłem nazywa „ utrwalony i zachowany ślad myśli, działania lub najogólniej życia ludzkiego”2. Bardziej rozbudowaną definicję podaje G. Labuda. Pisze on: „Źródłem historycznym nazwiemy wszystkie pozostałości psychofizyczne i społeczne, które będąc wytworem pracy ludzkiej, a zarazem uczestnicząc w rozwoju życia społeczeństwa, nabierają przez to zdolności odbijania tego rozwoju. Wskutek tych swych właściwości źródło jest środkiem poznawczym, umożliwiającym naukowe odtworzenie rozwoju społeczeństwa we wszystkich jego przejawach”3. Wiemy jednak, że źródła historyczne nie mogą „odbijać” przeszłości, gdyż, ta jest praktycznie nieskończona w swych szczegółowych przebiegach, co znaczy, że można ją badać na wielu płaszczyznach. Wiąże się to z faktem, że można jedynie badać źródła historyczne i wydobywać z nich informacje o tej, minionej już, przeszłości, a następnie opierając się na tych informacjach, przy wykorzystaniu wiedzy pozaźródłowej, i przy odwołaniu się do profesjonalnych zasad pracy historycznej, konstruować historyczną narrację.
Źródło pozostanie zawsze najcenniejszym dobrem historyka, należy jednak pamiętać, że same źródła nie wystarczą. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że informacje źródłowe mają tym większą zdolność mówienia, im bardziej różnorodne pytania będziemy im stawiali, to zaś wymaga wszechstronnej wiedzy pozaźródłowej.
Wiedza pozaźródłowa jest przedmiotem badania, na podstawie, którego historyk dokonuje kolejnych aktów poznania, formułuje pytania badawcze oraz poszukuje na nie odpowiedzi. Wiedza ta jest źródłem informacji, których nie można znaleźć w źródłach.
Źródłem wiedzy pozaźródłowej jest obserwacja rzeczywistości, której historyk sam osobiście nie dokonuje. Dokonują oraz dokonywali tego, również przedstawiciele innych nauk i pozostali historycy. Mówiąc ogólnie, na wiedzę pozaźródłową składają
się: własna obserwacja historyka tzw. doświadczenie życiowe, rezultaty badań historycznych przeprowadzonych przez innych historyków oraz przez siebie i rezultaty badawcze innych nauk.
Wiedza pozaźródłowa o charakterze historycznym służy przede wszystkim do realizacji zadania opisu zdarzeń minionych tzn. szukania odpowiedzi na pytanie:, dlaczego tak było.
Wiedza pozaźródłowa dzieli się na potoczną i naukową4. Potoczna to ta, którą opieramy na własnych przekonaniach i zdrowym rozsądku, czyli wiedza o zachowaniu człowieka, ogólna znajomość epoki oraz popularny pogląd na świat. Na wiedzę naukową składa się przede wszystkim wiedza historyczna, przyswajana w toku własnych badań oraz w sposób naukowy przez innych. Z tym wiąże się posiadanie wiedzy teoretycznej, która ma przede wszystkim znaczenie inspirujące w stawianiu pytań oraz organizujące odpowiedzi przez dostarczanie im kategorii pojęciowych.
Wiedza źródłowa i pozaźródłowa, uzupełniają się tworząc, schemat badania historycznego.
Najpierw należy wybrać dziedzinę badania, następnie postawić pytanie o jego przedmiot. Wiąże się to z problemem selekcji. Kryteria selekcji pozostają zaś w ścisłym związku z danym systemem wartości (będącym funkcją wiedzy ludzkiej). Wraz z postawieniem pytania kończy się wyłączna rola wiedzy pozaźródłowej. W toku szukania odpowiedzi na pytania, musimy się uciec do informacji źródłowych.
Informacje źródłowe to wszelkie wiadomości uzyskane przez badacza w wyniku obserwacji źródeł, niezależnie od tego, w jakiej postaci są one w źródłach i w jaki sposób badacz do nich dotarł5.
Najpierw należy zauważyć, że informacje zawarte w źródłach historycznych są potencjalne i efektywne6. Potencjalnymi nazywamy te, które tkwią w źródle, lecz na razie nie sformułowano odpowiednich pytań, aby je z niego wydobyć. Informacje można nazwać efektywnymi, ponieważ nigdy nie możemy być pewni, że daną informację źródłową właściwie zrozumieliśmy. Należy przy tym pamiętać, że wszystkie informacje źródłowe są obarczone interpretacją historyka. To, co nie
zostało jeszcze ze źródeł wydobyte, a nie wiemy, co tym czymś jest, ma charakter potencjalny. Można powiedzieć, że to, co nowego wnoszą kolejne prace historyczne wywodzi się przede wszystkim z przekształcenia informacji potencjalnych w informacje efektywne.
Z punktu wiedzenia procedury badawczej, w tym procedury zmiany potencjalnych informacji źródłowych na efektywne wykorzystuje się podział źródeł na pośrednie i bezpośrednie oraz adresowane i nieadresowane7. Za tym podziałem kryje się przekonanie o tym, ze źródła bezpośrednie jakoby bezpośrednio „odbijają” przeszłą rzeczywistość, podczas gdy źródła pośrednie czynią to za pomocą informatora, ( którym jest najczęściej autor źródła). W przypadku natomiast źródeł adresowanych i nieadresowanych nacisk położony jest na istnienie czy nieistnienie relacji perswazji między autorem źródła i odbiorcą informacji.
Źródła nieadresowane pozbawione są elementu perswazyjnego, czyli nie są nacechowane emocjonalnie, w przeciwieństwie do źródeł adresowanych.
Źródła bezpośrednie, zaś milczą bez interpretacji historyka8, natomiast w przypadku źródeł pośrednich już w samym źródle zawarta jest interpretacja. Historyk, chcąc wydobyć z takich źródeł informacje, musi przeprowadzić reinterpretację źródła.
Wróćmy jednak do schematu badania historycznego.
W toku ustalania faktów historycznych i konstruowania narracji historycznej rola wiedzy źródłowej jest największa. Ustalamy, bowiem fakty na podstawie źródeł, chociaż trudno sobie wyobrazić, żebyśmy wydobyli z nich jakiekolwiek informacje bez użycia wiedzy pozaźródłowej.
Zatem źródła historyczne, które są podstawą wiedzy źródłowej, pozwalają na ustalenie faktów historycznych, tym samym stają się solidną bazą narracji, która jest bardzo skomplikowanym tworem.
Jak już wcześniej wspomniałam, bez źródeł oczywiście historyk nie może się obejść, są one niezbędnym, aczkolwiek niewystarczającym elementem jego pracy, stanowią tylko punkt wyjścia dla pracy konstrukcyjnej historyka, a nie jej podstawę.
Najważniejszą rolą wiedzy źródłowej jest zatem ustalenie faktów historycznych, które w następstwie tworzą narrację historyczną.
Źródło historyczne, poprzez które badacz dociera do faktu, jest nie tylko świadectwem, relacją o fakcie badanym, lecz także samodzielnym faktem społecznym. Wiedza źródłowa dostarcza nam nie tylko suchych faktów ale również ich funkcję społeczną, która poprzez pryzmat badania historycznego pokazuje nam pewne społeczne i grupowe interesy9. Dla historyka mają również znaczenie czynniki, które powołały do życia źródło, które może być bezpośrednią konsekwencją badanego faktu. Tak więc, z faktu - źródła można odczytać szerokie spektrum stadiów historycznych.
Jak wiadomo dotarcie do prawdy tkwiącej w źródle wymaga specjalnych procedur m. In. krytyki źródła. W niej odwołujemy się przede wszystkim lub przynajmniej w równym stopniu do wiedzy pochodzącej spoza rozpatrywanego źródła. W tym momencie musimy również orzec o wiarygodności lub autentyczności tylko przez porównanie.
Historyk odczytuje źródła w świetle swej wiedzy i wartościowań. W tym momencie decydującą rolę odgrywa wiedza pozaźródłowa. O postępie prac badawczych decyduje wiedza, którą posiadamy w momencie formułowania pytania oraz ta która jest punktem wyjścia do decyzji o postawieniu pytania. Dzięki tej wiedzy uzyskujemy pełniejsze widzenie rzeczywistości. Od wiedzy pozaźródłowej w dużym stopniu zależy podjęcie decyzji co do stawiania pytań w danej dziedzinie. Oznacza to, że wpływa ona na proces selekcji, istotny w badaniu historycznym o czym już wcześniej wspomniałam. Kiedy wartości wyznawane przez historyka zmieniają się, zmienia się również dziedzina problemu badawczego, co powoduje również modyfikację założenia stawianych pytań.
Wiedza pozaźródłowa umożliwia nam nie tylko stawianie pytań ale także formułowanie odpowiedzi. Jest to tzw. funkcja interferencyjna wiedzy pozaźródłowej. Polega ona na pełnieniu przez informacje pozaźródłowe roli przesłanek we wnioskowaniach historycznych. Uwidacznia się ona najbardziej w momencie dedukcyjnego ustalania faktów oraz budowania wyjaśnień przyczynowych.
Reasumując wiedza źródłowa i pozaźródłowa jest niezbędnym elementem badania historycznego.
Wiedza źródłowa stanowi zbiór informacji o faktach historycznych, o których informacji mogą dostarczyć jedynie źródła historyczne. Podział na źródła, a zarazem informacje efektywne i potencjalne odzwierciedla stan i rolę wykorzystania źródeł i przypomina, że ich moc informacyjna jest nieskończona, zależna bowiem od stawianych im pytań, te zaś od naszej wiedzy pozaźródłowej i naszego pojmowania zadań nauki historycznej. Ale oprócz tego wiedza pozaźródłowa umożliwia nam wybór dziedziny badania, ustalenie źródeł do zbadania problemu, co dzieje się najczęściej przy pomocy naszego doświadczenia. Umożliwia również wyjaśnienie przyczynowe, ustalenie praw, ujęcie historyczne badanego problemu oraz ostateczną ocenę faktów historycznych. W efekcie ujmuję wyniki badawcze w ostateczną syntezę.
Ad 2
Źródła historyczne można z punktu widzenia ich statusu ontologicznego podzielić na:
Materialne, wśród których wyróżnić można z kolei:
pisane - zawierające informację utrwaloną za pomocą pisma na papierze, papirusie, skórze, glinianych tabliczkach, monetach czy jakichkolwiek innych nośnikach; wśród źródeł pisanych wyróżnić można:
historiograficzne (opisowe) - kroniki, roczniki, pamiętniki, wspomnienia, spisy kazań, dzieła literackie itp.
narracyjne - pamiętniki, kroniki
normatywne (dokumentacyjne, aktowe) - powstałe jako dowód czynności prawnej (dokumenty, akta, spisy inwentarza gospodarczego, sprawozdania, protokoły - powstałe na użytek administracji, dokumentacja obrad parlamentu, konstytucje, dekrety)
epistolarne (wszelkiego rodzaju korespondencja)
hagiograficzne - żywoty świętych,
biograficzne - żywoty cesarzy, monarchów,
epigraficzne - napisy na kamieniach, ścianach budowli historycznych
niepisane:
wykopaliskowe (źródła archeologiczne) - szczątki naczyń, uzbrojenia, przedmioty codziennego użytku, pozostałości obiektów mieszkalnych czy grobów
ikonograficzne
obiekty architektoniczne - zamki, świątynie, stare kamienice,
dzieła sztuki- obrazy, posągi, rzeźby, biżuteria,
Niematerialne: (legendy, obyczaje itd.)
Podział z punktu widzenia metodologicznego wyróżnia źródła:
potencjalne - te, z których można wydobyć informacje
efektywne - te, z których informacje wydobywamy
Źródła mówią nam tylko to, o co je zapytamy. Źródła efektywne w danym badaniu historycznym nie tracą swojego potencjalnego charakteru.
Z punktu widzenia pochodzenia zawartych w nich informacji:
bezpośrednie - zawierają informacje możliwe do uzyskania bez pośrednictwa osób trzecich - można wyróżnić wśród nich tradycję oraz pozostałości.
pośrednie - relacjonujące przebieg wypadków za czyimś pośrednictwem.
Kolejny podział to:
źródła adresowane: powstałe z myślą o przekazaniu informacji o przeszłości np. historykowi (mogą one zawierać celowe zniekształcenie prawdy historycznej oraz być przekazem nieświadomie zniekształconym przez osobisty punkt widzenia twórcy źródła)
źródła nieadresowane: w tym przypadku historyk pojawia się jako wtórny odbiorca i korzysta z informacji otrzymanych od niehistoryka np. urzędowe materiały statystyczne albo źródła archeologiczne
Źródła pośrednie zawsze mają charakter adresowany. Źródła bezpośrednie mogą być zarówno adresowane (np. pomniki), jak i nieadresowane.
Ad 3. Wydawdnictwa źródłowe
RODZAJE KSI
Ę
GOZBIORÓW.
1) wydawnictwo zwarte - publikacja wydana od razu jako całość lub publikacja o przewidzianym zakończeniu
a) książki
b) broszury (5-48 stron w praktyce międzynarodowej)
c) odbitki- artykuł z czasopisma lub pracy zbiorowej wydrukowany osobno z tego samego składu drukarskiego, stanowi część większej publikacji, ale nadano mu własny tytuł i odrębną numerację stron.
d) nadbitki- artykuł z czasopisma lub pracy zbiorowej wydrukowany osobno z tego samego składu drukarskiego, bez zmiany numeracji stron, z tytułem nagłówkowym.
2) wydawnictwo ciągłe- wydawnictwo o nieplanowanym z góry zakończeniu, jest numerowane lub co najmniej datowane i posiada zawsze ten sam tytuł
a) periodyczne- ukazujące się regularnie w stałych odstępach czasu.
-czasopisma (od tygodnika do rocznika)
-gazety (częstotliwość większa od tygodników)
b) zbiorowe ciągłe- składające się z tomów podzielonych na zeszyty, obejmujące prace różnych autorów, wspólny tytuł i numeracja tomów, ale ukazują się nieregularnie.
c) wydawnictwo seryjne- składające się z oddzielnych tomów, z których każdy stanowi samoistną całość pod względem edytorskim, ale poza tytułem własny zawiera tytuł serii; obejmują książki samoistne piśmienniczo i wydawniczo o wspólnej tematyce, posiadające wspólny tytuł serii i szatę graficzną.
3) zbiory specjalne- to pojęcie, które pojawiło się w bibliotekarstwie już w połowie XIX wieku, kiedy to pojawiła się koncepcja wyodrębnienia z ogólnych zbiorów pewnych zespołów obiektów ze względu na ich cechy formalne. Były to przeważnie rękopisy, kartografia, ikonografia, najstarsze druki - inkunabuły, zbiory szczególnie cenne, rzadkości o charakterze muzealnym. Na przełomie XIX i XX wieku wyodrębniono zbiory fotografii, nut. Dziś mianem tym określa się zespoły materiałów bibliotecznych wymagające szczególnych sposobów opracowania, udostępniania i konserwowania. Są to grupy dokumentów wymagające z różnych względów innego niż "zwykłe" druki traktowania. Jest jeszcze jeden moment wyróżniający zasób zbiorów specjalnych w bibliotece a przynajmniej jego starszą część-ich wartość zabytkowa, pochodzenie, wiek oraz zainteresowanie jakie wzbudzają
zwłaszcza wśród przedstawicieli nauk historycznych
Ad4
krytyka źródeł polega na stwierdzeniu autentyczności śladów pewnej działalności ludzkiej (źródło historyczne) oraz odczytaniu ich znaczenia (wydarzenie historyczne) w świetle przyczyn i warunków ich powstania w procesie historycznym. Niezbędna w poznawaniu przebiegu minionej aktywności (np. chronologia) i jej wytworów. W procesie oceny jakości źródła pomocnych jest szereg metod, tzw. Nauk Pomocniczych Historii.
Ma fundamentalne znaczenie w metodologii badań historycznych. Jest jedną z wielu metod badań naukowych
Krytyka zewnętrzna i krytyka wewnętrzna
Zdobywanie wiedzy o źródle tak, by stało się one źródłem gotowym do wykorzystywania informacji, podzielić można na:
krytykę zewnętrzną, która polega na określeniu czasu, miejsca powstania danego źródła historycznego oraz jego autora; nazywana erudycyjną;
krytykę wewnętrzną, która polega na analizie treści źródła historycznego oraz na zbadaniu wiarygodności autora; nazywana hermeneutyką.
Józef Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Ossolineum, Wrocław 1967
Bobińska Celina „ Historyk. Fakt. Metoda”, Warszawa 1964 r.;
Łepkowski Tadeusz „ Człowiek i historia”, Warszawa 1977 r.;
Moszczyńska Wanda „ Metodologii historycznej zarys krytyczny”, Warszawa 1977r.;
Pomorski Jan „Historia, metodologia, współczesność”, Lublin1998 r.;
Topolski Jerzy „ Metodologia historii”, Warszawa 1973 r.;
Topolski Jerzy „Wprowadzenie do historii”, Poznań 1998 r.