Wstęp do oświecenia

NAZWA: Oświecenie przypada w krajach europejskich na wiek XVIII, choć korzeniami tkwi w stuleciu poprzednim. Nazwa jest związana z przeświadczeniem o szczególnej misji, jaką epoka ta miała odegrać w dziejach kultury europejskiej. Oświecenie to inaczej "wiek rozumu", "wiek filozofów", bo właśnie rozum ludzki miał być naturalnym światłem wskazującym drogę poznania świata i człowieka po okresie ciemności, za jaki uznano barok. To właśnie w epoce oświecenia gwałtownie rozwinęła się filozofia, nauka, dokonywały się wielkie przemiany społeczne, polityczne i ustrojowe. Za kolebkę oświecenia uważa się trzy kraje zachodnioeuropejskie: Anglię (koniec XVII w.), Holandię i Francję (XVIII w.).

ETAP	EUROPA	POLSKA - OD 1772 ZABORY
początek oświecenia	koniec XVII w. - Anglia: bezkrwawa rewolucja, w rządach zaczęło uczestniczyć mieszczaństwo, konstytucyjna Anglia stała się wzorem dla całej Europy; 1689 r. - ukazał się List o tolerancji J. Locke'a, odkrycia I. Newtona; 1715 r. - Francja: śmierć Ludwika XIV	lata dwudzieste XVIII w.: kryzys ideologii sarmackiej, krytyka mentalności, stylu życia, samowoli szlachty; pojawiły się echa nowego prądu; lata 1730-1764 (według jednego z badaczy oświecenia, M. Klimowicza) to w Polsce tzw. wczesne oświecenie, druga data - wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego; 1752 r. - reforma szkolna zakonu jezuitów, 1740 r. - utworzenie Collegium Nobilium, 1747 r. - zbiory Biblioteki Załuskich zostały oddane do użytku publicznego
rozkwit oświecenia	połowa XVIII w. - Francja: tu nowe prądy przyjęły formę najbardziej radykalną - działali Wolter (wolterianizm), J. J. Rousseau (russoizm), D. Diderot i cały "obóz filozofów", którzy występowali przede wszystkim przeciwko absolutyzmowi; 1. 1751-1772 powstało 28 tomów Encyklopedii; obok nich działali znani filozofowie: D. Hume, Condorcet, swoje bulwersujące ogół powieści wydał markiz D. A. F. de Sade (idee libertynizmu wolnomyślicielstwa, sceptycyzmu wobec spraw religijnych); główne hasła tego okresu: wolność, własność, braterstwo, humanizm, dobroczynność, indywidualizm, ład, pacyfizm, niechęć do irracjonalizmu	1765-1787: "czasy stanisławowskie", wokół króla powstał silny ośrodek kulturalny i reformatorski; po 1 rozbiorze (1772 r.), który wywołał zmianę stanowiska szlachty, rozpoczęto reformę państwa; pisali: A. Naruszewicz, I. Krasicki, S . Trembecki, F. D. Kniaźnin, J. U. Niemcewicz; 1765 - powstał pierwszy teatr publiczny, czasopismo "Monitor" i pierwsza świecka szkoła - Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów); 1770-1788 "obiady czwartkowe"; 1770-1777 - wychodziły "Zabawy przyjemne i pożyteczne" - pierwsze czasopismo literackie; 1773 - powstała Komisja Edukacji Narodowej; 1783 - powstał ośrodek puławski skupiony wokół Czartoryskich
schyłek oświecenia	ostatnie ćwierćwiecze XVIII w. - kryzys idei, krytyka rozumu, doświadczenia jako niedoskonałych narzędzi poznania świata i człowieka; zaznaczyły się nowe dążenia (okres "burzy i naporu" w Niemczech), powstały filozoficzne dzieła I. Kanta zawierające już pierwiastki nowego, romantycznego spojrzenia na świat	1787-1795: stworzono nową koncepcję narodu szlachecko-mieszczańskiego: 1788-1792 - obradował Sejm Wielki (Czteroletni), na którym uchwalono Konstytucję 3 maja (1791 r); nastąpił rozwój publicystyki - H. Kołłątaj, S. Staszic, F. S. Jezierski; 1790 r. - powstał Powrót posła J. U. Niemcewicza; rozwinęły się teatr i opera - działał W. Bogusławski; działa Kuźnica Kołłątajowska - ważny ośrodek literacki; 1793 - II rozbiór Polski; 1795 r. - koniec polskiego oświecenia, III rozbiór Polski, całkowite załamanie idei oświeceniowych; odtąd coraz częściej pojawiało się pytanie: jak odzyskać niepodległość - właściwe już romantyzmowi
Czas trwania	ok. 80 lat	ok. 60. lat

Racjonalizm: najważniejszym prądem umysłowym oświecenia był niewątpliwie racjonalizm (łac. rationalis - rozumowy). Początek racjonalizmowi dał francuski filozof i uczony Kartezjusz (1596-1650). Według Kartezjusza jedynym źródłem rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum. Myśl tę rozwinął holenderski filozof Baruch Spinoza (1632-1677) utrzymujący, że prawdą jest tylko to, co można rozumowo określić i uzasadnić. Wynikiem rozwoju racjonalizmu była krytyka wierzeń religijnych, przejawiająca się w ateizmie (pogląd, zgodnie z którym odrzucano istnienie Boga) lub deizmie (traktowanie Boga jako czystej idei, stwórcy nie ingerującego w dzieje świata, odległego i niepoznawalnego).

Empiryzm: Obok racjonalizmu rozwinął się empiryzm. Za jego twórcę uważa się Francisa Bacona (1561-1626), angielskiego filozofa, prawnika i polityka. Według empirystów proces poznawania świata i prawdy powinien być oparty na doświadczeniu i eksperymencie. Prawdziwe jest więc tylko to, co można potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia. Empiryzm stał się punktem wyjścia dla innego angielskiego uczonego, Johna Locke'a (1632-1704), który wprowadził słynne pojęcie tabula rasa (biała karta). Zgodnie z tym poglądem, umysł każdego człowieka jest początkowo podobny do nie zapisanej karty. Dopiero wszystko to, co składa się, na życie ludzkie (a więc wychowanie, wiedza, doświadczenie), zostaje utrwalone w umyśle i składa się na indywidualność każdego człowieka. Wynika stąd, że rozum ludzki można dowolnie kształtować, formować. Empiryści twierdzili, że wszelka wiedza ma więc źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i wewnętrznym (refleksja). Wielkie zasługi w umocnieniu racjonalizmu miał angielski matematyk, fizyk i filozof, Izaak Newton (1642-1727). Odkrył i określił trzy zasady dynamiki i prawo ciążenia, a także potwierdził odkrycia Mikołaja Kopernika.

Utylitaryzm: W oświeceniu upowszechniła się również postawa ideowa i społeczna, określana mianem utylitaryzmu. Utylitaryzm to dążenie do bycia użytecznym i pożytecznym dla innych, do osiągnięcia szczęścia powszechnego, rozumianego jako największe szczęście największej liczby ludzi. Zgodnie z utylitaryzmem, społeczeństwo nie powinno dążyć do szczęścia kosztem jednostki, podobnie zresztą jak jednostka nie może być szczęśliwa kosztem całej społeczności.

Punktem wyjścia prądów oświeceniowych był niewątpliwie humanitaryzm, akcentowanie godności i wartości każdego człowieka i zwrócenie uwagi na hasło braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi. Wraz ze zmierzchem oświecenia pojawia się na zachodzie Europy prąd przeciwstawiający się racjonalizmowi, czyli irracjonalizm. Irracjonalizm wynikał z przekonania, że w życiu człowieka nie może liczyć się wyłącznie to, co rozumowe, że wiele miejsca powinny zajmować również: uczucie, intuicja, wiara i instynkt.

WZORZEC OSOBOWY

Tak, jak w każdej epoce, również w oświeceniu wykształcił się charakterystyczny wzorzec osobowy. Przede wszystkim był to człowiek "oświecony" - gruntownie wykształcony, oczytany, zorientowany w najnowszych prądach kulturowo-filozoficznych. Nie lekceważył historii, przeszłości, ale i nie przeceniał ich wartości. Niechętnie odnosił się do autorytetów, obowiązujących obyczajów, konwencji, cechował go antytradycjonalizm zachowań, swoboda myślenia, skłonność do finezyjnego, lekkiego, kunsztownego dowcipu, umiejętność prowadzenia interesującej, eleganckiej, pełnej galanterii konwersacji. Człowiek "oświecony" to Europejczyk w pełnym znaczeniu tego słowa, doskonale zna ogólnoeuropejski język konwersacji i korespondencji - francuski, oraz oświeceniowe konwencje miłości, "maniery" mówienia, gestykulacji i mody. Jest ciekawy świata, otwarty, tolerancyjny, towarzyski, gotowy na przyjęcie tego, co nowe, nieznane.

Wolterianin - zwolennik filozofii Woltera. Wierzy w Boga jako podstawę prawa moralnego, a nie istotę miłości, okazuje mu cześć poprzez filozoficzne poddanie się temu, co nieuniknione. W stosunkach z ludźmi kieruje się uczynnością i sprawiedliwością - w ten sposób rozumie bycie moralnym. Wierzy w postęp, czyli wzrost dobrobytu i wolność, jest tolerancyjny, liberalny, otwarty, cechują go realizm i indywidualizm. W postępowaniu stara się być możliwie najbardziej skuteczny, obiera konkretny cel i konsekwentnie dąży do jego osiągnięcia.

Klasycyzm - w architekturze prąd ten przejawił się ponownym zainteresowaniem sztuką grecką i poszukiwaniu w niej ideału piękna. Zaczęto budować ściśle według wzorów antycznych, zerwano z nadmiernym zdobnictwem, barokowym chaosem i nieregularnością formy, na rzecz regularnych, uporządkowanych, monumentalnych, poważnych form.

W literaturze klasycyzm przejawił się dbałością twórców o czystość formy, jasność i elegancję języka oraz zaangażowaniem artystów w sprawy społeczne, polityczne, obyczajowe.

Sentymentalizm - kierunek w sztuce, którego głównymi środkami wyrazu stały się: uczuciowość, nastrojowość. Od poł. XVIII w. nurt ten towarzyszył klasycyzmowi. Zwolennicy sentymentalizmu entuzjazmowali się urokami pejzażu wiejskiego, prostotą życia na łonie przyrody. Urządzano ogrody sentymentalne - pełne nastrojowych zakątków, miejsc wymarzonych do lektury sentymentalnych romansów, ruin, sadzawek, altan ukrytych w malowniczej zieleni. Ale sentymentalizm to także specyficzny sposób bycia, przesadne, nienaturalne, teatralne okazywanie uczuć, czułostkowość, łzawość, tkliwość, przywiązywanie nadmiernej wagi do miejsc i pamiątek związanych z osobistymi przeżyciami. W modę weszła także ludowość: zabawy towarzyskie wzorowano na zabawach ludowych, często dla potrzeb towarzystwa "przysposabiano" pieśni ludowe. Zwolennicy sentymentalizmu uznali miłość za uczucie najsilniejsze i najważniejsze w życiu. Stąd właśnie ono jest tematem wielkich powieści sentymentalnych: J. J. Rousseau Julia, czyli nowa Heloiza, J. W. Goethe Cierpienia młodego Wertera.

W Polsce sentymentalizm pojawił się w ostatnim dwudziestoleciu XVIII w., a jego ośrodkiem stały się Puławy i dwór Czartoryskich.

Rokoko - nazwa pochodzi od francuskiego rocaille oznaczającego m.in. rodzaj dekoracji, w której na pierwszym planie znajdowały się fantazyjnie skręcone muszle, małżowiny, grzywy fal, rośliny morskie, płomienie. W architekturze styl rokoka cechuje lekkość, finezja, dbałość o drobiazg, szczegół. Zagościł on na dobre w sztuce użytkowej - wystrój wnętrz buduarów, gabinetów, meble, bibeloty, porcelana, wyroby złotnicze. Charakterystyczne cechy literackiego rokoka to: lekkość, wdzięk, operowanie maską, aluzją, groteską, hedonizm, literatura tego rodzaju miała służyć głównie rozrywce.

STYL	ARCHITEKTURA	MALARSTWO	LITERATURA
klasycyzm	budowle D. Merliniego, A. Corazziego, Łuk Triumfalny w Paryżu	obrazy M. Bacciarellego	większość utworów poetyckich epoki
sentymentalizm	rezydencja Czartoryskich w Puławach	obrazy A. Watteau	twórczość Karpińskiego i Kniaźnina
rokoko	działalność lombardzkiej rodziny Fontanów; rezydencja Potockich w Radzyniu, Pałac Bielińskich w Starym Otwocku; przebudowa pałacu Ossolińskich, kościół Paulinów na Skałce w Krakowie	obrazy A. Watteau	twórczość J.A. Morsztyna, S. Trembeckiego

W 1747 r. oddano do użytku publicznego potężne zbiory Biblioteki Załuskich. Dokonał tego Józef Andrzej Załuski, a biblioteka, zwana Biblioteką Rzeczypospolitej, stała się centrum myśli naukowej kraju.

Najważniejsze polskie instytucje życia kulturalnego i politycznego XVIII wieku powstały po 1764 r. Naczelnym zadaniem obozu skupionego wokół króla stała się walka z sarmacką ciemnotą oraz propagowanie reform, koniecznych w zaistniałej sytuacji historyczno-politycznej. 1765 rok szczególnie obfitował w ważne wydarzenia kulturalne i polityczne. Po pierwsze, w tym właśnie czasie, z inicjatywy Stanisława Augusta, w Warszawie rozpoczął swą działalność pierwszy w Polsce stały teatr publiczny. Tutaj wystawiano sztuki Franciszka Bohomolca, Franciszka Zabłockiego oraz Wojciecha Bogusławskiego, w których atakowano zabobony szlachty, uleganie obcym wpływom, wyśmiewano głupotę i zacofanie Sarmatów. Teatr ten działał do marca 1767 r., później król został zmuszony do zawieszenia jego przedstawień.(W teatrze, czyli Operalni Saskiej, rozpoczęły występy trzy zespoły: francuski, włoski i polski. Ten ostatni zainaugurował sezon artystyczny 19 listopada komedią Józefa Bielawskiego Natręci. Choć sztuka nie odniosła sukcesu, zajmuje osobne miejsce w dziejach polskiej dramaturgii.)

Lata 70. to okres tak zwanych obiadów czwartkowych. Były to spotkania króla (na Zamku lub w Łazienkach), na które przychodzili najwybitniejsi działacze polityczni oświecenia, a także najwybitniejsi poeci i publicyści. Dyskutowano, czytano nowe utwory, omawiano plany reform. Obiady czwartkowe odbywały się w latach 1770-1788, a uczestniczyli w nich między innymi Stanisław Konarski, Franciszek Bohomolec, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki.

Gdy papież przeprowadził kasację zakonu jezuitów, który w Polsce prowadził większość szkół, pojawiła się szansa na uzdrowienie sytuacji w polskiej oświacie. Państwo przejęło wtedy majątki i kolegia pojezuickie, a sejm w 1773 r. na wniosek króla powołał Komisję Edukacji Narodowej, czyli pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Naczelne hasło KEN brzmiało: „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”, a wprowadzano je w życie poprzez zdecydowaną reformę całej oświaty Rzeczypospolitej. Zreformowano obie Akademie (Wileńską i Krakowską), podporządkowano im szkoły średnie, a tym z kolei elementarne.

Kolejnym ważnym krokiem na drodze reformy systemu nauczania było powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, którego celem stało się opracowanie i wydanie nowych podręczników szkolnych. Uwieńczeniem wszelkich działań stronnictwa reformatorskiego stała się Konstytucja 3 maja uchwalona przez Sejm Wielki w 1791 r. Wykształcenie u znacznej grupy Polaków przez ideologię oświecenia poczucia własnej tożsamości narodowej, kulturowej oraz świadomości politycznej umożliwiło społeczeństwu przetrwanie nadchodzących 123 lat niewoli pod zaborami.

---