orientacja zawodowa przewodnik nauczyciela gimnazjum i szkoły podstawowej streszczenie książki

L. Krawczyk, A. Kulpa, M. Maicka

„Orientacja zawodowa. Przewodnik nauczyciela gimnazjum i szkoły podstawowej”

Warszawa 1999

Człowiek rozwija się, zmienia i kształtuje w procesie każdej aktywności, głównie zaś w toku pracy, zaspokajając potrzeby właściwie dla danego stadium rozwojowego (dzieciństwo, wiek szkolny, dorastanie, młodość, dorosłość, dojrzałość).

A. Masiow uważa, że wszyscy mamy hierarchiczny układ potrzeb i jeśli praca je zaspokaja, uważamy, że nas satysfakcjonuje. Są to następujące grupy potrzeb:

Fizjologiczne - wynikają z funkcjonowania organizmu ludzkiego i sprowadzają się do oddychania, jedzenia, picia, snu, seksu, itp. Są to potrzeby wrodzone, z którymi człowiek przychodzi na świat. Są one najsilniejsze ze wszystkich potrzeb.
Bezpieczeństwa - to potrzeba redukcji wszelkich zagrożeń, poczucia zależności, opieki, oparcia, protekcji, wolności od lęku, niepokoju i chaosu.
Przynależności i miłości - wywołują działania zmierzające do nawiązania kontaktów międzyludzkich, szukania przyjaźni, oparcia i zrozumienia u innych, przynależności do wybranej grupy społecznej, dążenia do tworzenia grup nieformalnych, przezwyciężania alienacji, osamotnienia i obcości. Niezaspokojenie tej potrzeby hamuje rozwój jej osobowości, jest przyczyną niezadowolenia, nieprzystosowania do otoczenia, a nawet prób samobójczych.
Uznania i prestiżu - wiążą się z pragnieniem potęgi, wyczynu, wolności, potrzeby respektu i uznania ze strony innych ludzi, dążenia do dobrego statusu społecznego, sławy, dominacji, zwracania na siebie uwagi. Ta potrzeba jest często powodem bohaterskich wyczynów, niezwykle cennych sukcesów zawodowych, sportowych i in. Zaspokojenie tej potrzeby daje wiarę we własne siły, przekonuje o własnej wartości, wzmacnia poczucie godności osobistej. Natomiast niezaspokojenie tej potrzeby przyczynia się do narastania kompleksów niższości, hałaśliwego demonstrowania własnego ja, chęci górowania za wszelką cenę, itp.
Samorealizacji - są warunkiem koniecznym do utrzymania poczucia spokoju i równowagi. Przejawiają się dążeniem do maksymalnego wykorzystania uzdolnień i kwalifikacji, do pełnego rozwinięcia swoich możliwości, zainteresowań.

Gdy zaspokojone zostaną potrzeby znajdujące się niżej w hierarchii (np. fizjologiczne), wówczas do głosu dochodzą następne według stopnia ważności potrzeby (bezpieczeństwa).

Wymienione potrzeby, poza fizjologicznymi i bezpieczeństwa, należą do potrzeb wyższych, właściwych tylko człowiekowi i wyznaczających rozwój jego osobowości, charakteru, umiejętności współżycia z ludźmi.

Jeżeli człowiek nie ma zaspokojonych potrzeb natury fizjologicznej, to stara się je zaspokoić w pierwszym rzędzie i wcale nie jest zainteresowany dążeniem do zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu, zdobywaniem prestiżu, szacunku czy doznań estetycznych. Dopiero po zaspokojeniu potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa ludzie dążą do realizacji potrzeb społecznych i psychologicznych.

W procesie zaspokajania potrzeb istnieje hierarchiczny porządek, poczynając od potrzeb podstawowych, a kończąc na samorealizacji. Idealna satysfakcjonująca człowieka praca zaspokaja potrzeby na wszystkich pięciu poziomach. Teoria Masłowa wyjaśnia dlaczego praca pozwalająca jedynie utrzymać się, odczuwana jest jako frustrująca i stresująca.

Praca może zaspokajać podstawowe potrzeby, nie stwarzać niebezpieczeństw, ale jeżeli nie stymuluje, nie daje perspektyw ani satysfakcji, staje się źródłem stresu i niezadowolenia.

Istotnym problemem życiowym dla każdego człowieka jest zawsze praca i zawód. Praca dlatego, że jest źródłem dochodów, organizacji czasu, płaszczyzną kontaktów społecznych, zadowolenia, samorealizacji, a zawód - ponieważ jest źródłem poczucia tożsamości, poczucia jakości życia, identyfikacji z rolą społeczną.

Praca jako sposób zdobycia środków do życia. Pracę podejmujemy przede wszystkim ze względu na oczekiwany rezultat - za zarobione pieniądze można sobie coś kupić, a w posprzątanym i czystym mieszkaniu przyjemnie nam przebywać. Dzięki pracy uzyskujemy coś, czego w inny sposób nie moglibyśmy uzyskać i bez czego trudno byłoby nam żyć.

Praca jako źródło zadowolenia i satysfakcji. Praca która, będąc źródłem dochodu, może być także źródłem przyjemności i okazją do ćwiczenia zdolności oraz umiejętności. Ludzie wykonują określony zawód nie tylko ze względu na korzyści materialne związane z wykonywaniem tych zawodów, ale również dlatego, że są one dla nich w jakiś sposób fascynujące.

Dla człowieka, który swe powołanie widzi w twórczości, w sztuce, w badaniach czy w dobrowolnej pracy społecznej, powstaje wewnętrzna sytuacja przymusowa wymagająca trudu, jak dla tego, kto pracą musi utrzymać rodzinę albo zabiegać o pozycję społeczną pod naciskiem wysokich ambicji. Satysfakcja z pracy, że nie można od niej odstąpić, nawet jeśli nic i nikt z zewnątrz do niej nie przymusza.

Praca jako możliwość samorealizacji. Jedną z bardzo istotnych, przyczyn skłaniających nas do podjęcia jakiejś pracy jest przekonanie, że właśnie w niej możemy się najpełniej zrealizować, wykorzystać swoje zdolności i umiejętności oraz predyspozycje.

Względy społeczne pracy. Presję społeczna - ludzie, którzy nie chodzą do pracy, w sposób niezauważalny, ale skuteczny, zostają z czasem odsunięci na margines, tracą swoje prawa i przywileje wynikające z uczestnictwa w życiu społecznym, mają ograniczone możliwości nawiązywania kontaktów, a w rezultacie często popadają w marazm, stagnację, pasywność i depresję.

Przyczyny, dla których ludzie pracują, zmieniają się, w zależności od ich potrzeb, które nie są stałe, lecz podlegają różnym przeobrażeniom. Maslow wyróżnia 2 grupy potrzeb:

potrzeby wynikające z niedostatku - zaspokojenia potrzeba powoduje jej wygaszenie; zaspokojenie ich zapobiega niedoborowi, chorobie
potrzeby rozwoju - zaspokojenie potrzeby wzmacnia ją zamiast ugasić, a odczuwanie samej potrzeby jest przyjemne, zaspokojenie ich daje zdrowie oraz radość działania i twórczości. Potrzeby rozwoju nie są nigdy zaspokojone, najważniejszymi motywami podjęcia pracy powinny być te, które powodują samorealizację, integrację osobowości, zapewniają zdrowie psychiczne, indywidualizację, autonomię, pobudzają twórczość, samodzielność, produktywność, ułatwiają realizację możliwości człowieka.

G.H. Hofstede przedstawił hierarchię motywów pracy: najważniejszym motywem jest treść pracy: angażująca praca, szkolenia, samodzielność, nadążanie za aktualnościami, wykorzystanie własnych umiejętności, zgodność pracy z zamiłowaniami, zdolnościami i wiadomościami; nagrody za pracę - awanse, uznanie, premie; motyw relacji interpersonalnych: współpraca, przyjazna atmosfera w pracy, sprawne funkcjonowanie, cele rodzinne: godziny pracy, czas wolny, dogodne miejsce zamieszkania; motywy środowiskowe i dodatkowe korzyści z pracy: warunki fizyczne, wentylacja, oświetlenie, przestrzeń, bezpieczeństwo pracy, stałość pracy itp.

J.F. Lisa - hierarchia motywów pracy u polskich pracowników:

płace (zarobki),
przyjemna atmosfera społeczna
zgodność wykonywanej pracy z zamiłowaniem, zdolnościami,
możliwość awansu,
zdobywanie nowych wiadomości i umiejętności,
uznanie z racji wykonywanej pracy,
możliwość wykazania się umiejętnościami i wiadomościami,
poczucie bezpieczeństwa pracy,
odpowiednie warunki pracy, tj. pomieszczenie, oświetlenie, temperatura, wentylacja,
wypełnianie nadmiaru wolnego czasu przez pracę.

Lis dodaje, że zarobki stają się motywem najważniejszym wtedy, gdy pracownik ma, słabe warunki materialne i/lub ma dużo zastrzeżeń do warunków pracy.

Żeby pracować, należy zdobyć zawód. Trafnie wybrany zawód przynosi osobiste zadowolenie i sukcesy Zawód wybrany nietrafnie prowadzi do zniechęcenia i niezadowolenia, a praca w nim staje się udręką. Decyzję o wyborze zawodu musi się podjąć samodzielnie.

R. Hoppock określił zależności między zawodem a potrzebami:

Zawody są wybierane dla realizacji określonych potrzeb człowieka.
Wybierając zawód, człowiek wierzy, że dzięki niemu zaspokoi swoje podstawowe potrzeby.
Potrzeby mogą być intelektualnie uświadomione lub też mogą być tylko, niewyraźne odczuwane jako pociągająca w określonym kierunku atrakcja. Każda z obu tendencji ma wpływ na wybór zawodu.
Rozwój kariery zawodowej zaczyna się wtedy, gdy uświadomimy sobie po raz pierwszy, że wybrany zawód może spełnić nasze potrzeby.
Wybór zawodu jest tym trafniejszy, im lepiej potrafi się ocenić, w jakim stopniu zaspokaja nasze potrzeby, a to zależy od naszej wiedzy o sobie, wiedzy o zawodach i umiejętności jasnego myślenia.
Poznanie samego siebie pomaga uświadomić sobie, czego się chce i co się ma do zaoferowania.
Wiedza o różnych zawodach pokazuje, które zawody mogą spełnić nasze potrzeby, co nam oferują i jakie mają wymagania.
Satysfakcja z pracy zależy od tego, czy zaspokaja ona w naszym odczuciu potrzeby. Stopień zadowolenia jest określony stosunkiem tego, co się ma, do tego, czego się pragnie.
Satysfakcja może być wynikiem pracy która zaspokaja nasze aktualne potrzeby lub też pracy, która będzie je zaspokajała.
Można zmienić zawód, jeśli wierzy się, że jego zmiana wpłynie na lepsze zaspokojenie naszych potrzeb.

Podsumowując: wśród sil napędowych życia i motywów działania człowieka na plan pierwszy wysuwa się praca. Coraz częściej przekształca się ona ze środka zarobkowania w działalność osobistą, stanowiącą wyraz zainteresowań i potrzeb człowieka. Praca daje szansę rozwijania twórczych postaw ludzi i wydaje się być kluczem do rozwoju kariery zawodowej.

Zainteresowania

Zainteresowanie jest to względnie trwała obserwowalna dążność do poznawania otaczającego świata przybierająca postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym nasileniu, przejawiająca się w selektywnym stosunku do otaczających zjawisk, to znaczy:

w dostrzeganiu określonych cech przedmiotów oraz związków, zależności między nimi, a także wybranych problemów;
w dążeniu do ich zbadania, poznania, rozwiązania;
oraz w przeżywaniu różnorodnych uczuć (pozytywnych i negatywnych) związanych nabywaniem i posiadaniem wiedzy.

Zainteresowanie ujmowane jako proces zakłada określony stosunek do przedmiotów lub osób. Stosunek ten cechuje tendencja do mobilizacji uwagi i trwałego jej skupiania na przedmiocie, dążenie do zajmowania się nim i pozytywne nastawienie uczuciowe. Stosunek ten ma charakter poznawczy: przedmiot budzi zaciekawienie, a jego poznawanie wiąże się z przyjemnością.

Zainteresowania są to specyficzne nastawienia poznawcze i emocjonalne na przedmioty i zjawiska otaczającego świata. O prawdziwym zainteresowaniu świadczy działanie, skłonność wykonywania w tej dziedzinie jakichś czynności. Ktoś kto przejawia jakieś zainteresowani wykonuje cały szereg czynności zmierzających do pogłębienia wiedzy z zakresu interesującej go problematyki, np. czyta.

Zainteresowania związane są z potrzebami człowieka. Gdy nie są zaspokojone podstawowe potrzeby biologiczne, wówczas zainteresowania kierują się przede wszystkim na przedmioty, które mogą zaspokoić tę potrzebę.

Ludzie różnią się między sobą siłą zainteresowań i ich kierunkiem. Są osoby o silnych zainteresowaniach społecznych, intelektualnych lub estetycznych czy ogrodniczych i są takie, których zainteresowania są słabe. Pierwsi angażują się w działalność zmierzającą do zaspokojenia zainteresowań. Samo poznanie niezależnie od tego, czy daje jakiekolwiek korzyści praktyczne, ma dla nich znaczenie podstawowe. Niekiedy z ogromnym wysiłkiem, kosztem różnorodnych wyrzeczeń, zdobywają wiedzę, znajdując w tym największą satysfakcję i zadowolenie, np. czytelnicy książek potrafią czytać całą noc, jeśli mają jakąś pasjonującą książkę, mimo zmęczenia i mimo świadomości, że nazajutrz nie będą zdolni do pracy.

Inne osoby pozostają obojętne wobec odległych wydarzeń, niezbyt interesują się tym, co się wokół nich dzieje, jeśli tylko poczucie bezpieczeństwa ich bądź osób im bliskich nie zostaje zagrożone. Samo poznanie, wiedza, nie ma dla nich wartości, chyba że staje się środkiem do zaspokojenia jakichś innych potrzeb.

O sile zainteresowań świadczą działania jakie człowiek podejmuje czy jest zdolny podjąć w celu ich zaspokojenia. Wskaźnikiem może być wielkość jednokierunkowego wysiłku, czas jego trwania i pokonywania przeszkód, różnorodność podejmowanych działań. Należy nadać im charakter aktywny, aby stały się motorem aktywności osoby.

Przejawy zainteresowań są różnorodne.

Zainteresowania bywają bardziej lub mniej trwałe.

Zdarza się, że zainteresowania człowieka nie pokrywają się z jego zdolnościami.

Nie wszyscy ludzie mają jednakowe zainteresowania.

Zdarza się, że jedna osoba może mieć wiele zainteresowań.

Osoba, która rozwija jakieś jedno bardzo wąskie zainteresowanie, wzbogaca swoje doświadczenie poznawcze, może też osiągnąć sukcesy w określonej dziedzinie, ale jednocześnie inne dziedziny życia są jej stosunkowo mało znane. Dlatego też korzystne jest rozwijanie zainteresowań wielostronnych.

Brak znajomości swoich zainteresowań może prowadzić do błędnych i trudnych do naprawienia decyzji o wyborze kierunku dalszego kształcenia i właściwego wyboru zawodu.

Im głębsze i bardziej wielostronne są zainteresowania człowieka, tym bardziej, wzbogaca się jego życie psychiczne i rozwija osobowość. Wybór szkoły i zawodu powinien być podyktowany między innymi już istniejącymi zainteresowaniami. Człowiek zainteresowany tym co robi, pracuje znacznie wydajniej, szuka nowych rozwiązań. Praca przynosi mu zadowolenie, a osiągane sukcesy mobilizują do dalszego rozwoju zainteresowań zawodowych.

Uzdolnienia

Termin zdolności odnoszony jest najczęściej do zdolności ogólnych; uzdolnienia odpowiadają zdolnościom specjalnym (kierunkowym).

Zdolnością nazywa się zespól czynników organicznych i związanych z nimi funkcjonalnie właściwości psychicznych umożliwiających szczególnie sprawne wykonywanie różnorodnych czynności i bardziej skomplikowanych działań.

Zdolności stanowią te różnice między ludźmi, które decydują o niejednakowych rezultatach w uczeniu się i działaniu przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu oraz w porównywalnych warunkach zewnętrznych.

Borys T. Tiepłow określił zdolności jako dyspozycje psychiczne pozwalające na rozwój pomyślnej działalności człowieka, a W. Szewczuk stwierdził, że tam gdzie stopień sprawności wykonywania jakiegoś działania jest wyższy od średniego, mówimy o zdolności.

Człowiek zdolniejszy to ten, który uczy się szybciej i dochodzi do lepszych ilościowo i jakościowo efektów. Zdolności nie należy utożsamiać z wiedzą i umiejętnościami. Jeśli dwóch uczniów w tej samej klasie posiada jednakową wiedzę i umiejętności, np. z matematyki, to w przypadku pierwszego są one rezultatem ogromnej pilności i pracy, natomiast drugi w wyniku posiadanych zdolności osiągnął je szybko i bez większego wysiłku.

Wyróżnić można: zdolności ogólne - inteligencja, spostrzegawczość, wyuczalność, wyobraźnię, zręczność (sprawność ruchową) oraz zdolności specjalne, np.: matematyczne, językowe, plastyczne, muzyczne, techniczne, sportowe czy organizacyjne.

Zdolności wybitne nazywa się talentem, a człowieka przerastającego ludzi utalentowanych - geniuszem. Geniusz przypisujemy tylko tym nadzwyczaj uzdolnionym ludziom, którzy zapoczątkowali lub stworzyli w swej dziedzinie nową epokę, przekroczyli ramy twórczości wtórnej, doskonalącej jedynie konwenanse, prądy. Genialność oznacza wyjątkowe zdolności twórcze.

Geniuszami byli tacy ludzie, jak: Arystoteles, Leonardo da Vinci, Kartezjusz, Isaac Newton, Jan Sebastian Bach, Fryderyk Chopin, Jan Matejko. Uzdolnienia geniusza tworzą zawsze określony profil. Pewne zdolności mogą być wysoko rozwinięte, podczas gdy inne wykształcają się tylko w słabym stopniu.

Uświadomienie sobie własnych uzdolnień przed podjęciem decyzji o wyborze zawodu jest niezwykle istotne, ponieważ różne zawody wymagają różnych, uzdolnień.

Przy wyborze zawodu ważne jest, aby uzdolnienia pokrywały się z zainteresowaniami.

Zdolności jako czynniki podstawowe przyczyniają się do rozwoju zainteresowań. Jest to prawidłowość bardziej oczywista aniżeli sytuacja odwrotna, w której zainteresowania przyczyniają się do rozwoju uzdolnień.

U podstaw każdej zdolności leżą wrodzone zadatki np. budowa oka.

Wytężoną pracą można nadrobić pewne braki wypływające z niedostatecznej sprawności analizatorów, nigdy jednak do rozwoju zdolności nie wystarczy jedynie posiadanie sprawnie funkcjonujących analizatorów. Konieczna jest własna aktywność, ukierunkowanie na rozwijanie zdolności oraz korzystne wpływy środowiskowe.

Tak więc same uzdolnienia nie gwarantują powodzenia w nauce szkolnej, a późnej w pracy zawodowej. Sukcesy i sława nie przychodzą same, nawet jeżeli jest się wszechstronnie uzdolnionym. Trzeba jeszcze systematycznie pracować, bo wówczas uzdolnienia mogą się rozwijać.

Edison, że geniusz to 2% talentu, a 98% potu.

Praca dla ludzi sukcesu nie jest trudem skazańca, lecz źródłem satysfakcji. Nie odczuwając zadowolenia z samego procesu działania, byłoby bardzo trudno pracować i uczyć się wytrwale całymi latami. Osoby, które nie lubią pracy, znajdują pobudkę do działania jedynie w wizji upragnionego celu końcowego. Lecz nie czerpią zadowolenia z działania.

Zamiłowanie do pracy w określonej dziedzinie może być uznane za wskaźnik zdolności; każdy z nas lubi robić to, co mu się udaje. Trudno oczekiwać, by osoba pozbawiona zdolności w jakiejś dziedzinie znajdowała satysfakcję w jej uprawnianiu. Tak więc zdolności często idą w parze z zamiłowaniem, pracowitością i kompetencją, które przynoszą z czasem wyniki wyzwalające nową energię.

Istnieje związek między postawą człowieka do pracy, a rozwojem jego zdolności. Traktując pracę jako celową działalność człowieka, należy stwierdzić, że twórcza postawa do pracy rozwija zdolności i podnosi je na wyższy poziom. W procesie nauki, zabawy i pracy człowiek odkrywa swoje nowe możliwości, kształtując twórczą postawę do nauki i pracy, co przyczynia się do rozwoju ich różnych specjalnych uzdolnień. Natomiast formalny stosunek do nauki i pracy hamuje rozwój zdolności, podczas gdy postawy twórcze umożliwiają kompensowanie określonych braków, jakie pojawiają się w rozwoju jednostki.

Badania M. Tyszkowej ujawniły różnice w hierarchii wartości młodzieży o wysokim i przeciętnym poziomie zdolności umysłowych. Młodzież zdolna na pierwszych pozycjach w hierarchii stawiała te wartości, które mają znaczenie dla samorealizacji przez własną aktywność, twórczą pracę i związki z innymi ludźmi, widząc w tym szansę własnego rozwoju. U uczniów przeciętnie zdolnych związki z innymi, ludźmi oraz rozwój własnej osobowości przybierały charakter wartości bardziej samoistnych. Była to różnica znamienna, rzutująca na formowanie planów na przyszłość i dokonywanie wyboru celów życiowych oraz dróg ich osiągania.

U uczniów zdolnych zainteresowania częściej wywoływały podejmowanie aktywności zmierzającej do ich zaspokojenia i rozwijania. Aktywność ta stawała się często podstawą krystalizowania się planów dotyczących dalszego kształcenia i przyszłej pracy.

Plany dotyczące własnej przyszłości wyraziła przeważająca większość badanej młodzieży. Jednak u uczniów zdolnych obejmowały one dłuższe okresy i szerszy zakres celów. W obu badanych grupach plany uwzględniały dalszą naukę, choć u uczniów zdolnych częściej były to plany kształcenia w szkole wyższej. Uczniowie zdolni częściej formułowali plany w trybie warunkowym i przewidywali możliwość różnych sposobów ich realizacji, co świadczyło o większej dojrzałości i lepszej orientacji w warunkach społecznych i własnych możliwościach.

Podsumowując: Zdolności spełniają ważną rolę w życiu człowieka. Decydują one o jego powodzeniach bądź niepowodzeniach, o sukcesach i zadowoleniu z wykonywanej pracy, o efektach aktywności ucznia w szkole, o umiejętności organizowania nauki, pracy, wypoczynku. Zdolności decydują o przynależności do takich grup, jak: twórcy, artyści, naukowcy itp. Same zdolności nie zapewniają sukcesów w rozlicznych działaniach ludzkich.

Temperament

Temperament jest to wrodzona zdolność do silniejszego czy słabszego przeżywania swojego życia, do silniejszej czy słabszej aktywności psychicznej. Temperament stanowi tę część składową naszej osobowości, która najsilniej jest związana z naszą cielesnością, z tzw. konstytucją fizyczną.

Temperament przejawia się w procesach emocjonalnych, intelektualnych i motoryce i zachowaniu się.

Każdego człowieka charakteryzują:

określona siła procesów nerwowych,
ich ruchliwość
wzajemny stosunek siły pobudzenia i hamowania (zrównoważenie).

Cechy te stanowią fizjologiczne podłoże temperamentu.

Zależność typów psychicznych od siły procesów nerwowych:

Siła procesów nerwowych wyraża się w wielkości oraz czasie reakcji, a także w szybkości wytwarzania się odruchów warunkowych (określonych zachowań). Każdy potrafi określić szacunkowo, w wymiarze: duża - mała, wielkości swych reakcji na to, co dzieje się wokół niego oraz odpowiedzieć na pytanie, czy reaguje zwykle szybko, czy wolno. O dużej sile procesów nerwowych mówi się wówczas, gdy wielkość reakcji jest znaczna, czas krótki, a odruchy warunkowe wytwarzają się szybko. Przeciwne cechy wskazują na małą siłę. Tak więc w zależności od siły procesów nerwowych wyróżnia się typ silny i typ słaby.

Stosunek siły procesów pobudzania (wyrażających się w reagowaniu) do siły procesów hamowania (wyrażających się w powstrzymywaniu od reakcji) może wskazywać na równowagę lub na przewagę któregoś z nich. O równowadze mówimy wówczas, gdy silnym procesom pobudzenia odpowiadają silne procesy hamowania i na odwrót. Potrafisz np. silnie reagować, jednak umiesz też powstrzymywać się od reakcji. W przypadku braku równowagi przeważa pobudzanie bądź hamowanie. Reagujesz na ogół silnie, nie potrafisz jednak powstrzymać się od reakcji - wskazuje to na przewagę procesów pobudzenia. Reagujesz słabo, a często w ogóle powstrzymujesz się od reakcji - może to świadczyć o przewadze procesów hamowania. Tak więc typ silny dzieli się na zrównoważony i niezrównoważony.

O ruchliwości procesów nerwowych informuje szybkość, z jaką w tym samym ośrodku nerwowym mogą następować kolejno po sobie procesy pobudzenia i hamowania. Duża ruchliwość wyraża się bezbłędnym i dokładnym reagowaniem w sytuacji szybkiego następowania po sobie bodźców - tych, na które należy reagować i tych, na które reakcje trzeba powstrzymać. O dużej ruchliwości świadczy łatwość zachodzenia zmian w ustalonej kolejności działania bodźców pobudzeniowych (wywołujących reakcję) i hamulcowych (nie wywołujących reakcji). Pojawiające się błędy i trudności informują o małej ruchliwości procesów nerwowych, ich powolności. Typ silny zrównoważony dzieli się na typ ruchliwy i spokojny (powolny).

Pawłów wyodrębnił 4 typy układu nerwowego:

słaby zarówno pod względem pobudzania, jak i hamowania,
silny niezrównoważony,
silny zrównoważony o malej ruchliwości procesów nerwowych,
silny zrównoważony o dużej ruchliwości procesów nerwowych.

Cechy temperamentu są dość trwałe i mają duże znaczenie przy wyborze zawody.

Cztery typy temperamentu:

Osoba, którą cechuje duża siła procesów nerwowych, ich równowaga i duża ruchliwość - to sangwinik. Sangwinik to człowiek łatwo się zapalający, ale i szybko gasnący, żywego usposobienia, aktywny, ale niewytrwały rozpraszający się i zmienny w swych działaniach, łatwo poddający się uczuciom radości, gniewu, obrazy i szybko o nich zapominający. Łatwo dostosowuje się do zmiennych warunków życia.
Osoba, która cechuje się dużą silą procesów nerwowych, ich równowagą i powolnością to flegmatyk. Jest on mało pobudliwy, nie ulegający gwałtownym uczuciom i nie podejmujący łatwo nowych działań, ale wytrwały w działaniach raz podjętych i w uczuciach, długo zachowujący raz powstałą sympatię lub urazę. Reaguje spokojnie i powoli. Niechętnie zmienia otoczenie.
Osoba, która odznacza się dużą silą procesów nerwowych przy równoczesnym ich niezrównoważeniu - to choleryk: o usposobieniu gwałtownym wybuchowym, którego cechuje impulsywność, silne, szybko powstające reakcje uczuciowe. Wytrwały w działaniach i uczuciach.
Osoba odznaczająca się słabym typem układu nerwowego to melancholik. Posiada usposobienie łagodne, bierne, cechuje go brak impulsywności, silne, wolno powstające reakcje uczuciowe. Raczej posępny wykazuje skłonność do zadumy i refleksji. Niewiele ujawnia ze swych przeżyć. Bywa nieśmiały i lękliwy.

Znajomość cech temperamentu powinna stanowić ważne kryterium wyboru zawodu.

Przy dużej sile procesów nerwowych nie ma przeszkód do wyboru zawodów wymagających wysiłku fizycznego i psychicznego np. mechanicznych, budowlanych lub pedagogicznych i medycznych.

Przy małej sile procesów nerwowych bardziej wskazane są zawody nie stwarzające obciążeń fizycznych i psychicznych. Są to zawody umożliwiające indywidualny rytm prący, np. usługi i naprawy (elektroniczne, radiowe, elektrotechniczne) precyzyjne lub ekonomiczne.

Jeżeli występuje stosunkowo mała ruchliwość procesów nerwowych, tzn. lubi się spokój, ciszę, samotność, staranność i cierpliwość: laboranta, kreślarza, kartografa, zegarmistrza, montera elektronicznego, optyka, zawód z grupy zawodów ekonomicznych.

Jeżeli poziom ruchliwości jest wysoki (lubi się zmianę, ruch, towarzystwo): zawody z grupy wymagającej kontaktu z ludźmi (np. nauczyciel, fryzjer, ekspedient, pielęgniarka, instruktor terapii zajęciowej, asystent stomatologa) lub charakteryzujących się zmiennością sytuacji, np. dziennikarz, kierowca, geodeta, policjant.

Równowaga ważna jest w zawodach wymagających odpowiedzialności, częstych kontaktów z ludźmi i wykonywania prac dla ludzi (lekarz, pielęgniarka, kelner, nauczyciel, ekspedient, opiekunka dziecięca, manikiurzystka, sanitariusz).

Gdy stwierdzi się, że równowaga procesów nerwowych jest mała, powinno unikać się zawodów, w których występują duże napięcia nerwowe, które zmuszają do kontaktów z ludźmi, szczególnie z dziećmi czy chorymi.

Dobrze jest, jeśli cechy temperamentu idą w parze z wymaganiami, jakie w tym zakresie stawia zawód. Można wówczas z łatwością wykonywać obowiązki zawodowe. I odwrotnie - rozbieżność między temperamentem a wymaganiami zawodu znacznie utrudnia pracę.

Obraz siebie

Zdaniem Combsa i Snygga obraz siebie jest organizacją wszystkich właściwości, które jednostka nazywa swoimi lub sobą Na jego treść składają się trzy grupy cech:

Cechy fizyczne - obejmują właściwości budowy i funkcjonowania organizmu (wygląd zewnętrzny, budowa ciała i ewentualne defekty tej budowy, wzrost, stan zdrowia, funkcjonowanie poszczególnych narządów, sprawność fizyczna).
Cechy psychiczne, wśród których można wyróżnić kategorie właściwości:

intelektualnych - dość szeroko pojętych (właściwości spostrzegania, myślenia, wyobraźni, uwagi, inteligencji, zdolności, sprawności uczenia się),
emocjonalnych (zrównoważenie emocjonalne bądź niezrównoważenie, niepokój, energia w działaniu, sposób reagowania na niepowodzenia, kontrolowanie własnego postępowania, stosunek do podejmowania działań wytrwałe dążenie do celu).

Cechy społeczne (koleżeńskość, prawdomówność, towarzyskość, złośliwość, zazdrość), czyli te właściwości, które wywierają wpływ na jakość stosunków - pozytywnych i negatywnych - jednostki z innymi osobami czy grupa społeczną.

Wymienione trzy grupy cech są to z reguły informacje o dużym ładunku emocjonalnym, mające formę ocen cząstkowych samego siebie. Wpływ tych ocen na nasze postępowanie jest ogromny. Od nich zależy, czy pewne zadania lub szansę życiowe podejmujemy czy odrzucamy. Jeśli zbudujemy obraz siebie jako kogoś śmiałego, odważnego, zachowujemy się śmiało i odważnie. Jeśli uważamy się za nieudacznika, pechowca, nasze działania są nieudane, a zachowania pechowe.

Istnieje przekonanie, że obraz własnych cech psychicznych i fizycznych warunkuje zachowania w wielu sytuacjach, a na podstawie znajomości obrazu siebie można przewidzieć zachowanie jednostki.

Obraz samego siebie składa się z dwóch podstawowych elementów: z wiedzy o sobie samym i z elementu oceniającego, zwanego samooceną. Samoocena jest stopniem, w jakim kłoś akceptuje siebie i określa się jako zasługujący na pochwałę, bezwzględnie bądź w porównaniu z innymi.

Nie wszyscy ludzie mają jednakową samoocenę i stąd można mówić o różnych rodzajach samooceny. Może ona być zawyżona, zaniżona bądź adekwatna.

O wysokości samooceny należy mówić porównując stosunek między pozycją posiadaną do której jednostka aspiruje. Jeśli bardzo dobry uczeń kl. III ma nadzieję, że złoży egzamin do szkoły zawodowej, tym samym wyraża on niższy poziom aspiracji od swojego kolegi, który jest uczniem dostatecznym i ma podobne oczekiwania. Jeżeli jednostka ma wysokie aspiracje i jest przeświadczona, że potrafi trudne zadania wykonać lepiej lub w tym samym czasie osiągnąć więcej od innych, to znaczy że jej samoocena jest wysoka. Natomiast jeśli ktoś jest przekonany, że pod wieloma względami nie jest w stanie dorównać innym, to samoocena jego może być określana jako niska, zaś w przypadku, kiedy jednostka ocenia swoje możliwości jako przeciętne, mamy do czynienia z samooceną o średnim poziomie wysokości.

Poziom samooceny nie jest czymś stałym, może ulegać wahaniom w zależności od wieku jednostki, zdobytych doświadczeń życiowych, odniesionych sukcesów lub niepowodzeń, zdrowia, urody, posiadanych środków materialnych. Jest to spostrzeżenie bardzo optymistyczne, dowodzi bowiem, że można się zmieniać na każdym etapie życia.

Z samooceną zaniżoną mamy do czynienia wtedy, gdy jednostka przypisuje sobie niższe możliwości niż posiada rzeczywiście, a nie docenia swoich możliwości, ocenia moralną wartość swoich czynów niżej niż na to zasługują, spodziewa się od innych ludzi mniej, niż to jest uzasadnione. Niska samoocena powoduje obniżenie poziomu oczekiwań co do efektów dalszej działalności. Jednostka oczekuje niskich wyników, toteż gdy, staje przed większymi wymaganiami, obawia się niepowodzeń i konieczności dalszego obniżenia samooceny. Niekiedy postawa ta przeradza się w uogólniony lęk przed podejmowaniem jakichkolwiek lub sporadycznych zadań.

Samoocena niska oznacza brak wiary we własne siły, ciągle niezadowolenie z siebie. Wiąże się z poczuciem bezradności i przekonaniem, że się jest gorszym od innych, Taki sąd jednostki o sobie ogranicza jej aktywność, doprowadzając do rezygnacji z podjętych zadań. Ludzie o zaniżonej samoocenie niejednokrotnie wolą zrezygnować z bardziej atrakcyjnego typu szkoły, pracy lub funkcji społecznej, gdyż nie wierzą w możliwość poradzenia sobie. Przeżywają ciągle napięcie wewnętrzne, niepokój, który może spowodować nieoczekiwane dla otoczenia zachowania, ponieważ osoba oceniająca się ujemnie lub mająca poczucie niższości może wykazywać zachowania obronne, które wyrażają się w agresji albo regresji czy apatii. Zachowania takie maskują wewnętrzne zagrożenie, które może przejawiać się ciągłym szukaniem uznania ze strony otoczenia lub też w izolacji, unikaniu tych osób, które uważane są za źródło zagrożenia.

Osoby o zaniżonym poczuciu własnej wartości obawiają się nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi, nieufnie podchodzą do okazywanej sympatii, mając głęboko zakodowane przekonanie, że na nią nie zasługują. Osoby o niskiej samoocenie uzyskują gorsze wyniki w nauce, niż osoby o wysokiej samoocenie, mimo posiadania takich samych możliwości intelektualnych. Kobiety o niskiej ocenie swojej kobiecości nie dbają o siebie, nie wierząc, aby mogło to mieć wpływ na ich życie - jednak gdy czyjeś silne przywiązanie lub sympatia zmieni ten stosunek do siebie, często okazują się być atrakcyjnymi osobami.

Uczeń o zaniżonej samoocenie najczęściej zachowuje się biernie na lekcjach, niechętnie wykonuje nowe i trudniejsze zadania, a zmuszony do ich podjęcia pracuje z niewiarą w sukces. Jest mało aktywny społecznie, cichy, nie sprawia kłopotu. Dokonuje też mało wysiłków, szybko zniechęca się przy występowaniu najmniejszych trudności i rezygnuje z dalszej pracy. W rezultacie osiąga niższe oceny, niż pozwalają jego możliwości. Poddany silnej presji podjęcia zadania może zwiększyć wysiłek i osiągnąć rezultaty. Osiągnięcia takie wiele go jednak kosztują, zdobywa je bowiem w niepokoju i lęku przed niepowodzeniem.

Należy zaznaczyć, że okresowo dużo ludzi odczuwa niezadowolenie z siebie - jest ono korzystne, bo wpływa na poprawienie nieodpowiedniego postępowania. Natomiast stan chronicznego niezadowolenia z siebie odbija się niekorzystnie na całej działalności jednostki. Człowiek o negatywnej samoocenie przejawia nieustanną chęć poprawiania wszystkiego, co robi i dlatego trudno mu skończyć w terminie podjętą pracę czy doprowadzić ją do końca. Często przenoszą niezadowolenie na innych. Nie doceniają swoich możliwości, zbyt krytycznie oceniają swoje szansę i zamiast zdawać egzaminy do szkoły średniej, wybierają szkoły zawodowe. Tak więc niedocenianie swoich możliwości może negatywnie wpłynąć na wybór kierunku kształcenia.

Samoocena zawyżona polega na przypisywaniu sobie wyższych możliwości, niż się faktycznie posiada. Występuje, gdy człowiek przecenia swoje możliwości i bezkrytycznie podejmuje się zadań, narażając się z tego powodu na zawód i przykre uczucia. Nie osiągając tego, co zakładał, stara się pomniejszyć swoją winę, usiłuje przerzucić odpowiedzialność za niepowodzenie na innych lub okoliczności wykonywania zadania i w ten sposób utrzymać dotychczasową samoocenę.

Uczniowie posiadający zawyżoną samoocenę sprawiają zawód innym z powodu złego wykonania bądź niezrealizowania podjętych zadań. Nie są popularni w otoczeniu, uważa się ich za zarozumiałych, przesadnie pewnych siebie. Na ich konfliktowe stosunki z otoczeniem wpływa fakt, że mają zbyt wygórowane, nierealistyczne wymagania w stosunku do innych, które zazwyczaj nie zostają spełnione. Sytuacja taka powoduje powstawanie pretensji, urazów, poczucia zawodu i krzywd.

Osoby o zawyżonej samoocenie cechuje bezkrytyczna aprobata siebie i swojego postępowania. Występuje u nich przekonanie, że wszystko co robią, sięga ideału. Ich samozadowolenie, całkowita akceptacja siebie, uniemożliwia powstanie motywacji do dokonania jakichkolwiek zmian w sobie. Ze względu na brak krytycyzmu nie są skłonni przyznać się do winy, nie nadają się do współpracy. Ich ideą przewodnią jest chęć błyszczenia za wszelką cenę, dążenie do tego, by zawsze i wszędzie być pierwszym, imponować otoczeniu, zyskiwać przewagę, narzucać własne zdanie innym. Przyjmują do wiadomości tylko to, co pokrywa się z ich wyobrażeniem o sobie. Brak sukcesu lub ujemna opinia otoczenia nie dociera do ich świadomości. Przeceniają swoje możliwości, nie mają dystansu do tego, co robią. Mając np. przeciętne oceny szkolne, ubiegają się o przyjęcie do renomowanych liceów ogólnokształcących czy technicznych. Tak więc przecenianie swoich możliwości może negatywnie wpłynąć na wybór kierunku kształcenia.

Jeśli człowiek prawidłowo ocenia swoje możliwości, wtedy jego samoocena jest adekwatna, czyli trafna. Następstwem adekwatnej samooceny jest podejmowanie zadań odpowiadających możliwościom, co pozwala na uniknięcie niepowodzeń i chroni przed przykrymi doznaniami emocjonalnymi, marnowaniem wysiłku. Trafna samoocena stanowi jeden z warunków efektywnego funkcjonowania człowieka oraz jest ważnym czynnikiem w prawidłowym przystosowaniu do otoczenia. Jednostki adekwatnie oceniające swoje możliwości lepiej dają sobie radę z sytuacjami trudnymi niż osoby o samoocenie nietrafnej - zaniżonej czy zawyżonej. Najczęściej należą do osób, które trafnie dokonują wyboru kierunku kształcenia.

Trzeba pamiętać, że obraz siebie jest ogromnie ważny, ale jest czymś subiektywnym. Nie zawsze potrafimy ocenić siebie prawidłowo. Podobnie jak przecenianie swoich możliwości, tak i niedocenianie może negatywnie wpinać na wybór kształcenia i kariery zawodowej.

Typ czynności nerwowych

silny

słaby

niezrównoważony

zrównoważony

ruchliwy

powolny