CZY MUZYKĄ MOŻNA LECZYĆ ?
Muzykoterapia stanowi najstarszą i najbardziej rozwiniętą formę terapii przez sztukę. Związek między muzyką a medycyną sięga początków historii ludzkości. Leczenie muzyką znane było już w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie. W antycznej Grecji powstawały teorie Pitagorasa i Platona o leczniczym wpływie muzyki na organizm człowieka. Arystoteles (384 - 322 p.n.e.) uważał, iż muzyką można oddziaływać na człowieka, gdyż wyzwala ona jego stany afektywne i właśnie takim synonimem oczyszczenia, czyli ,,katharsis”, były dla niego tańce kultowe.
Eksplozja zainteresowań tą problematyką przypada na XVII i XVIII wiek.
Badacze i teoretycy tego okresu jak np. Kircher, Brendel, Nikolai czy Roger byli zwolennikami metody leczenia muzyką opartą na założeniach medycznych i filozoficznych.
W XIX wieku nie stworzono żadnych nowych koncepcji teoretycznych na temat leczenia muzyką, dopiero po II wojnie światowej, muzykoterapia zyskała charakter naukowy i zaczęto ją traktować jako równorzędną z innymi gałęziami medycyny.
W Polsce pionierami muzykoterapii w okresie XX - lecia międzywojennego byli prof. Aleksandrowicz i dr Cwynar. Przez wiele lat głównymi ośrodkami w zakresie rozwijania różnych metod i form w zakresie muzykoterapii były - Akademia Muzyczna we Wrocławiu, gdzie działał prof. T. Natanson oraz Klinika Nerwic Instytutu Psychoneurologicznego w Warszawie, w której dr E. Galińska przez długi okres prowadziła muzykoterapię grupową.
Rozwój muzykoterapii, jak wynika z poznanych publikacji, przebiega w dwóch różnych kierunkach: na terapię indywidualną i grupową.
Muzykoterapia indywidualna zakłada oddziaływanie muzyką na każdą jednostkę. Całe postępowanie terapeutyczne, tj. metody, środki i czas trwania, jest zależne od wzajemnych relacji między terapeutą a pacjentem oraz od rodzaju dolegliwości. Muzyka traktowana jest jako samodzielny ,,lek”, który niekiedy może zastąpić środki farmakologiczne, niezależny od psychoterapii.
Kierunek ten reprezentowany jest głównie przez szkołę szwedzką, a propagatorem tej koncepcji jest Pontvik.
Muzykoterapia grupowa rozwinęła się w szkole amerykańskiej, która opiera swą działalność na opisie zaobserwowanych reakcji powstałych podczas słuchania muzyki różnych stylów. Podobne poglądy prezentuje większość polskich muzykoterapeutów.
Większe efekty terapeutyczne daje muzykoterapia w połączeniu z innymi
formami oddziaływania, tj. łączenie muzyki ze śpiewem, ruchem, tańcem, słowem, rysowaniem, pisaniem, światłem i dotykiem. Podczas słuchania muzyki, która działa przede wszystkim na emocje, następuje wpływ sfery słuchu na wzrok, somestezję i kinestezję.
Współczesne badania psychologów i pedagogów szkolnych dowodzą, iż w środowisku przedszkolnym i szkolnym obserwuje się wzrastającą liczbę dzieci z zaburzeniami w rozwoju osobowości. Dzieci te mają trudności w nauce, w dostosowaniu się do otoczenia, nierzadko sprawiają kłopoty wychowawcze rodzicom i nauczycielom.
U wielu uczniów stwierdza się znaczny stopień nadpobudliwości; mają obniżone procesy hamowania, słabo kontrolują swoje zachowania, z trudem odróżniają to, co jest dobre, słuszne, od tego, co złe i niepożądane. Są nadmiernie ruchliwi, impulsywni, przekorni, często używają obraźliwych zwrotów.
W grupie uczniów z zaburzeniami nerwicowymi obserwuje się także dzieci z
obniżoną aktywnością psychoruchową; sprawiają wrażenie bardzo powolnych, ociężałych, biernych, niezdecydowanych i niesamodzielnych. Często postrzega się je jako mało zdolne, gdyż w pracy potrzebują więcej czasu na opanowanie określonego materiału. W istocie ich poziom umysłowy jest prawidłowy, a wolne tempo nauki wynika z przewagi procesów hamowania, które wytworzyły się jako mechanizm obronny z lęku przed porażką, niepowodzeniem.
Przyczyny reakcji nerwicowych mogą być różne. Powstają najczęściej wskutek niekorzystnych oddziaływań wychowawczych zarówno środowiska rodzinnego, jak i szkolnego (np. wrogie, niechętne nastawienie dorosłych do dzieci, brak lub niewielki kontakt emocjonalny z podopiecznymi, niedojrzałość, niezrównoważenie albo nadmierna troskliwość opiekunów).
Wielu psychologów i pedagogów szkolnych zaleca, aby w trakcie lekcji wprowadzać ćwiczenia, które pełnią funkcje dydaktyczne i terapeutyczne. Szkoła powinna nie tylko dostarczać wiedzy z określonych dziedzin nauki, ale przygotowywać dzieci do samodzielnego i twórczego działania, uczyć, jak pokonywać trudności i przeżywać niepowodzenia, jak żyć w zgodzie ze sobą i otoczeniem, odczuwać radość i sens z wykonywanej przez siebie pracy.
Szczególnie korzystne warunki dla oddziaływań terapeutycznych są lekcje „muzyki" oraz inne zajęcia np. muzyczno - rytmiczne.
Głównym celem działań muzykoterapeutycznych w szkołach, szczególnie w młodszym wieku szkolnym, z uwagi na stan rozwoju psycho-ruchowego i olbrzymią potrzebę ruchu jest:
- rozładowanie napięć emocjonalnych,
- wpływanie na efektywność pracy umysłowej,
- rozwijanie twórcze i emocjonalne poprzez łączenie muzyki, plastyki i poezji,
- działanie pobudzające lub relaksujące,
- zachęcanie do aktywnego muzykowania (śpiew, gra na instrumentach),
- działanie przeciwstresowe,
- wyciszanie agresji,
- stymulowanie koncentracji uwagi i pamięci bezpośredniej,
- pomaganie w akceptacji społecznej.
Jeden z czołowych muzykoterapeutów w Polsce dr Maciej Kierył opracował schemat OZURA (Odreagowanie, Zrytmizowanie, Uwrażliwienie, Relaks i Aktywizacja), wg którego opracowywane zestawy ćwiczeń pozwolą na stymulowanie, wywołanie oraz ukierunkowanie aktywności dziecka.
Poniżej podaję przykładowy model zajęć z muzyki z elementami muzykoterapii.
Odreagowanie
1. Krótkie, dość szybkie ćwiczenia ruchowe lub emisyjne w celu zmniejszenia napięcia psychofizycznego (zadania wykonywane na tle muzyki dynamicznej, o wyraźnie zaznaczonym rytmie lub bez podkładu muzycznego; swobodny spontaniczny taniec)
2. Seria „trzech oddechów" (rodzaj „przerywnika" wprowadzanego na różnych etapach zajęć; ma zapobiegać znużeniu i osłabieniu koncentracji);
3. Pytanie skierowane do dzieci: „Jak się dzisiaj czujesz?" lub „Jak się teraz czujesz?" (pytanie o charakterze diagnostycznym i terapeutycznym; stawiane na początku i na końcu zajęć w celu ustalenia przez nauczyciela, jakie jest aktualne samopoczucie dzieci; wprowadzane także po to, aby nauczyły się uważnego i głębszego „wsłuchiwania się" w swoje ciało, lepiej rozróżniały i nazywały różnorodne stany emocjonalne, zdobyły świadomość, iż u podłoża złego samopoczucia leży zawsze określona przyczyna; stosowane również i po to, aby każdy uczeń poszerzył wiedzę na swój temat, jak i pozostałych członków grupy);
4. Krótka rozmowa z dziećmi w celu ustalenia, co robią w wolnym czasie, jaka panuje w domu atmosfera (np. jak spędziłeś weekend, minione święta itp.), a także przygotowania się do aktywnego udziału w dalszych zajęciach grupowych.
Zrytmizowanie
1. Krótkie ćwiczenia muzyczno-ruchowe lub zadania z udziałem instrumentów perkusyjnych poddane dyscyplinie rytmicznej; stosowane w celu pogłębienia odreagowania oraz uporządkowania i zintegrowania grupy (kontynuacja fazy poprzedniej; wszystkie wykonywane zadania powinny mieć ścisły związek z realizowanym tematem i stanowić wprowadzenie do głównego etapu zajęć);
2. Seria „trzech oddechów" (ewentualnie ćwiczenie emisyjne).
Uwrażliwienie
l. Realizacja głównych treści tematu z jednoczesnym włączeniem ćwiczeń terapeutycznych (np. elementy pantomimy, psychodramy muzycznej); ekspozycja zadań związanych z:
a) percepcją muzyki - nauka pełnego, głębokiego i świadomego odbioru muzyki; uwrażliwienie na jej przebieg, nastrój, charakter; uświadomienie, że istnieje ścisły związek między emocjami odbiorcy a słuchanym lub wykonywanym utworem; nauka rozróżniania, nazywania i wyrażania różnych stanów emocjonalnych;
b) ekspresją - ćwiczenia muzyczno-ruchowe, elementy pantomimy, psychodramy muzycznej; opanowanie podstawowych wiadomości z zasad muzyki (np. o wartościach rytmicznych, metrum, artykulacji, dynamice, agogice itp.), rozwój zdolności muzycznych, m. in. nauka wyrażania różnych stanów emocjonalnych za pomocą ruchów, gestów, mimiki lub ilustracji na instrumentach perkusyjnych, głosem własnych odczuć bądź tematów narzuconych przez nauczyciela (terapeutę);
c) plastyką - wykonywanie prac plastycznych do wysłuchanych utworów muzycznych; zaznaczenie przez dzieci zauważonych elementów muzycznych (np. budowa, forma, charakter utworu, artykulacja, barwa, dynamika, agogika itp.), które decydują o wyrazie, nastroju; eksponowanie własnych odczuć, refleksji, skojarzeń; ćwiczenia te służą zarówno rozwijaniu wyobraźni, zdolności muzycznych, jak i wzbogacaniu sfery uczuciowej i usprawnianiu czynności umysłowych (koncentracji, pamięci, uwagi, szybkiego myślenia); stwarzają chęć do indywidualnych wypowiedzi, wyrażania osobistych przeżyć i „bezpiecznego" wyładowania nadmiernie nagromadzonej energii;
2. Seria „trzech oddechów".
Relaks
1. Ćwiczenie izometryczne - polega na stopniowym, aż do maksimum, napinaniu mięśni; rozwija i wzmacniają wszystkie partie mięśni, poprawia kondycję fizyczną i redukuje napięcie nerwowe;
2. Trening relaksacyjny z elementami wizualizacji (przeżycia zmysłowego)przy spokojnej, cicho odtwarzanej muzyce terapeuta podaje sugestie odprężenia, odpoczynku, spokoju, ciepła, przebywania na łonie przyrody (osoby poddawane treningowi powinny znajdować się w wygodnej pozycji, np. leżącej, w pomieszczeniu izolowanym od silnych, nieoczekiwanych bodźców, rozpraszających uwagę).
Aktywizacja
1. Wysłuchanie utworu o żywszym tempie, miłym nastroju, ewentualnie krótkie ćwiczenia ruchowe (przywrócenie naturalnej aktywności życiowej i motywacji do działania);
2. Wysłuchanie i analiza dwóch lub trzech kontrastujących miniatur instrumentalnych bądź fragmentów większych form wokalno-instrumentalnych i instrumentalnych (uwrażliwienie na podstawowe elementy w muzyce; nauka świadomego odbioru utworów);
3. Pytanie: „Jak się teraz czujesz?"
Proponowany przykładowy model zajęć z muzyki z elementami muzykoterapii pozwoli na wyrabianie postaw:
a) poznawczej - rozszerza możliwości poznawania zmysłowego i
pozazmyslowego,
b) emocjonalnej - pomaga poznać własne emocje,
c) behawioralnej - wspiera gotowość do działania i konkretnych zachowań.
Nauczyciel może wprowadzać na lekcji 10 -15 minutowe przerywniki muzykoterapeutyczne dla relaksu lub odreagowania napięć.
Przygotowanie i przeprowadzenie zajęć muzykoterapeutycznych dla dzieci jest procesem trudnym i złożonym. Wymaga znajomości psychiki dziecka, wiedzy dotyczącej specyfiki zaburzeń, znajomości różnorodnych form i metod pracy. Na pewno potrzebne jest duże zaangażowanie i zdolność widzenia świata oczami uczniów, aby zajęcia były dla nich atrakcyjne. Atrakcyjne z wielu punktów widzenia: pod kątem metod pracy, tematów i problemów, walorów aplikacyjnych i zastosowań. Nie ma tu uniwersalnego przepisu i ściągawki metodycznej do prowadzenia takich zajęć. Efektywność pracy zależeć będzie od bogactwa osobistej walizki technik i narzędzi nauczania, osobistej otwartości i kreatywności oraz określonego stosunku do uczniów. Pożądana jest umiejętność improwizacji oraz stworzenie odpowiednich warunków do prowadzenia zajęć: estetyka pomieszczenia, sposób rozmieszczenia słuchaczy i wysoka jakość odbioru muzyki.
Myślę, że artykuł ten zachęci niektórych nauczycieli do podjęcia takich zadań, które są możliwe do zrealizowania a nawet ciekawe, zabawne i pouczające
. Opracował:
Grzegorz Kornacki
Aneks
Problem doboru repertuaru do zajęć muzykoterapeutycznych nie został jeszcze dokładnie zbadany. Podane przykłady są dyskusyjne, ale nie ulega wątpliwości, że utwory muzyczne należy dobierać tak, aby zainteresowały uczestników grupy.
Przykładowy zestaw utworów muzycznych stosowanych przez niektórych muzykoterapeutów polskich
Utwory liryczne, pełne zadumy:
1. F. Mendelssohn - Koncert skrzypcowy e-moll,
2. E. Grieg - Śmierć Azy (muzyka do dramatu H. Ibsena Peer Gynt),
3. R. Wagner - Wstęp do Tristana i Izoldy,
4. F. Liszt - Marzenie miłosne,
Utwory dramatyczne, patetyczne:
1. L. van Beethoven - Sonata f-moll, op.57 „Appasionata"
2. F. Chopin - Polonez As-dur
3. R. Wagner - Cwałowanie Walkirii
4. P. Dukas - Uczeń czarnoksiężnika (scherzo symfoniczne)
Utwory szybkie i wesołe:
l. A. Chaczaturian - fragmenty z baletu Spartakus,
2. M. Ravel - Rapsodia hiszpańska
3. M. Rimski-Korsakow - Lot trzmiela z opery Bajka o carze Sałtanie
4. G. Bacewicz - Oberek
Utwory o tematyce dziecięcej:
l. R. Schumann - Sceny dziecięce
2. M. Ravel - Suita Moja Matka Gęś
3. S. Prokofiew - Baśń symfoniczna Piotruś i wilk
4. G. Bacewicz - Suita dziecięca (na fortepian)
Utwory wzmacniające, bohaterskie, dynamiczne:
l. F. Liszt- Walc Mefisto
2. F. Chopin - Etiuda „Rewolucyjna"
3. S. Prokofiew - Marsz z baletu Romeo i Julia
4. G. Verdi - Marsz z opery Aida
Bibliografia
1. Breitenfeld D.: Muzykalność dziecięca - leczenie dzieci za pomocą
muzyki, w: Zeszyty Naukowe PWSM we Wrocławiu, 1975,
2. Galińska E.: Kierunki rozwojowe w polskiej muzykoterapii, w: Zeszyty
Naukowe PWSM we Wrocławiu, 1988,
3. Kierył M.: Stymulacja rytmiczno - ruchowa w terapii dzieci przewlekłymi
chorobami układu oddechowego, Rabka 1990,
4.Lewandowski K.: Muzykoterapia dziecięca, Gdańsk 1996,
5. Natanson T.: Wstęp do nauki o muzykoterapii, Ossolineum 1979,
6. Schwabe Ch.: Leczenie muzyką chorych z nerwicami i zaburzeniami
czynnościowymi, tłum. z niemieckiego M. Murkowa,
Warszawa 1972,
7. Stadnicka J.: Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową, WSiP 1998,
8. Wierszołowski J.: Psychologia muzyki, Warszawa 1970.
9. Żychowski T.: Wychowawcza funkcja muzyki w resocjalizacji nieletnich,
Warszawa 1983.