Zasady prawa wyborczego są zespołem decyzji politycznych , które w istocie przesądzają o ogólnym charakterze wyborów. Zasady te można generalnie określić jako historyczne ukształtowane fundamentalnie założenia dotyczące bezpośrednio uprawnień obywateli odpowiadających im zadań organów władzy publicznej w postępowaniu wyborczym. Wypracowane na przestrzeni XIX i XX wieku przez konstytucjonalizm państw demokratycznych, współcześnie są uznawane za niezbędny warunek zarówno przeprowadzania demokratycznych wyboró3mjak i funkcjonowania wszelakiej demokracji. Zasady te tworzą pewien katalog , który w zależności od tego , czy jest zgodny z przyjętymi standardami demokratycznymi, przesada o określonym postrzeganiu wyborów. Podstawowy katalog prawa wyborczego z reguły określany w ustawach zasadniczych, co pozwala na ugruntowanie procedur demokratycznych czy wyłanianiu ciał przedstawicielskich. Czasami katalog ten jest uzupełniany w ordynacjach wyborczych, które ustanawiają wiele instytucji służących realizacji zasad określonych w konstytucji.

A zatem katalog prawa wyborczego zawiera następujące zasady:

-powszechności -w przeciwieństwie do ograniczeń tworzonych przez różnego rodzaju cenzury;

• równości- w przeciwieństwie do jakiejkolwiek uprzywilejowanych jednych, kosztem dyskryminacji drugich;

• bezpośredniości w przeciwieństwie do pośredniości wyborów, gdzie wyborcy wybierają elektorów, ci zaś decydują o obsadzie organu przedstawicielskiego;

• tajności głosowania - w przeciwieństwie do wyborów jawnych, dających możliwość zapoznania się z treścią oddanego przez wyborcę głosu;

• wolności w przeciwieństwie do przymusowości uczestniczenia w wyborach.

Wymienione zasady uzupełniane są przez reguły odnoszące się do podziału mandatów . W klasycznej wersji można wyróżnić wybory większościowe i wybory proporcjonalne.

W Polsce zgodnie ze standardami przyjętymi w innych demokracjach, zasady prawa wyborczego są określone w przepisach rangi konstytucyjnej oraz we właściwych ordynacjach wyborczych.

Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. Określa, że:

• wybory do Sejmu są powszechne, bezpośrednie i odbywają się proporcjonalnie oraz odbywają się w głosowaniu tajnym

• - wybory do Senatu są powszechne , bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym

• Prezydent Rzeczypospolitej wybierany jest w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym

• - wybory do organów stanowiących samorządu terytorialnego są powszechne , równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym.

Z analizy wyżej wskazanych zasad wynika, iż nie są one jednolite. Można nawet wyciągnąć wniosek, że część zasad pominięto w ustawie zasadniczej celowo. Ma to nie zamykać możliwości ukształtowania sposobu wyłaniania określonych organów przez ustawodawstwo zwykłe. Zwraca tu uwagę pominięcie zasady równości w wyborach do Senatu , jak również sposobu podziału mandatów w wyborach do Senatu i do organów stanowiących samorządu terytorialnego. Niektórzy przedstawiciele doktryny zwracają uwagę na to , iż pominięcie części zasad w konstytucji może być również wynikiem braku koncepcji ustawodawcy co do sposobu wyboru określonych organów, w momencie tworzenia odnośnych regulacji prawych.

Przepisy konstytucji , zgodnie z założeniem ustrojodawcy, uszczegółowiły poszczególne ordynacje wyborcze. Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 - Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej wart. 130 powtarza za konstytucja , że wybory do Sejmu są powszechne, równe bezpośrednie i proporcjonalne oraz odbywają się w głosowaniu tajnym. W art. 187 z kolei określa, że wybory do Senatu są powszechne, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Ordynacja wyborcza przyniosła w zakresie wyborów do Senatu bardzo istotne uściślenie. Otóż art. 189 zastrzega, że senatorów wybiera się według zasady większości .

Ustawa z dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w art. 2, 4 ,5 i 6 określa , ze wybory są powszechne, równe i bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Nie wprowadza zatem dodatkowych zasad w porównaniu z Konstytucją. Nieco inaczej jest z Ordynacją wyborczą do rad gmin , ad powiatów i sejmików województw , ustawa z dnia 16 lipca 1998. Ustawa powtórzyła za Konstytucją, iż wybory do ad gmin są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym ponadto uściśliła , że wyborach do rady w gminie liczącej do 20 tyś mieszkańców wybory są większościowe, zaś w gminie liczącej powyżej 20 tyś mieszkańców- proporcjonalne.

Do początku XX w. prawa wyborcze były ograniczane niedemokratycznymi cenzusami (majątku, wykształcenia, pochodzenia), współcześnie w rozwiniętych demokracjach stosuje się demokratyczne cenzus wieku (niekiedy ograniczenia ze względu na wykonywany zawód lub funkcję społeczną - np. zawodowi żołnierze).

Rozróżnia się czynne (prawo do wybierania) i bierne prawo wyborcze (prawo bycia wybranym). W Polsce czynne prawo wyborcze, czyli prawo wybierania mają wszystkie osoby posiadające obywatelstwo polskie, które do dnia wyborów ukończyły 18 lat. Praw wyborczych nie posiadają osoby ubezwłasnowolnione (choroba psychiczna, niedorozwój) lub skazane prawomocnym orzeczeniem sądu na pozbawienie praw publicznych albo praw wyborczych. Bierne prawo wyborcze, czyli prawo wybieralności ma każdy obywatel polski, któremu przysługuje prawo wybierania (czynne prawo wyborcze), stale zamieszkuje przez co najmniej 5 lat na terytorium Polski oraz ukończył do dnia wyborów 21 lat w przypadku wyborów do Sejmu, 30 lat do Senatu i 35 lat, jeżeli ubiega się o urząd prezydenta.

Podstawą oceny demokratyczności wprawa wyborczego jest spełnienie następujących zasad: równości, powszechności, bezpośredniości (w znaczeniu formalnym) oraz tajności. Zasady te tworzą tzw. czteroprzymiotnikowe demokratyczne prawo wyborcze (uwzględniając system wyborczy - większościowy lub proporcjonalny - uzyskuje się pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze).

Powszechność oznacza, że czynne i bierne prawo wyborcze mają wszyscy dorośli obywatele, którym prawo nie zabrania wzięcia udziału w wyborach (ze szczególnie społecznie istotnych względów).

Równość polega zarówno na przyznaniu każdemu obywatelowi 1 głosu, jak i na nadaniu każdemu głosowi takiej samej siły. Każdy przedstawiciel powinien przypadać na okręg o podobnej ilości osób z czynnym prawem wyborczym - osiąga się to przez tzw. geografię wyborczą, czyli odpowiednie ukształtowanie okręgów wyborczych.

Równość w znaczeniu formalnym powinna realizować się przez zapewnienie wyborcom oddania jednakowej ilości głosów w wyborach oraz umożliwienie uczestnictwa w głosowaniu na takich samych zasadach. Wyklucza to istnienie sytuacji, w której jednemu wyborcy przypadałaby większa ilość głosów niż innym (wybory pluralne) lub jeden wyborca może głosować w imieniu innych (dawna hiszpańska zasada przewidywała oddawanie przez głowę rodziny głosów przysługujących wszystkim jej pełnoprawnym członkom). Oznacza ona również konkretne wymogi w stosunku do osób podlegających biernemu prawu wyborczemu takim jak zebranie odpowiedniej ilość podpisów z poparciem niezbędnych do rejestracji czy też ściśle określone zasady prowadzenia kampanii wyborczej. Równe traktowanie kandydatów powinno przejawiać się w ustalonym, takim samym dla wszystkim korzystaniu z praw, w tym dostępu do mediów publicznych. Należy jednak zauważyć, że we współczesnym świecie kandydaci startują jako przedstawiciele partii lub ugrupowań, a między tymi organizacjami nie ma zastosowania bezwzględna zasada równości, można tu mówić wyłącznie o tzw. zasadzie proporcjonalnej równości szans. Zasada równości nie oznacza traktowania wszystkich jednakowo. Powinna być regułą pozwalającą stosować prawo w podobny sposób wobec obywateli ale tak aby ich uczestnictwo w wyborach odbywało się na optymalnie zbliżonych zasadach. Stwarzanie preferencyjnych warunków mniejszościom narodowym zamieszkujących na terenie państwa demokratycznego nie stanowi pogwałcenia zasady równości. Wręcz przeciwnie - ma stanowić jej rozszerzenie przez zapewnienie obywatelom państwa innego pochodzenia narodowego realizacji ich postulatów w podobnym stopniu co postulaty własnych obywateli.

Materialna równość to jednakowa dla każdego wyborcy siła głosu. Oznacza to, że głos każdego wyborcy powinien przynosić tożsamy skutek dla wyników wyborów.W przypadku wyborów parlamentarnym zasada równości realizowana jest poprzez przyjęcie ustalonego kształtu i rozmiaru okręgów wyborczych oraz określenie, w przypadku wyborów proporcjonalnych, metody ustalania wyników wyborów.

Zasada tajnego głosowania rozumiana jest jako możliwość podjęcia przez wyborcę decyzji w warunkach zachowania tajemnicy.

W zależności od metody ustalania wyników wyborów wyróżnia się dwa systemy wyborcze:
1) większościowy - najczęściej w okręgach jednomandatowych (nie zawsze np. w polskich wyborach do Senatu mamy okręgi dwumandatowe i trzymandatowe), kandydat musi uzyskać więcej głosów niż inni. Większość może być traktowana w sposób bezwzględny - zwycięski kandydat musi otrzymać ponad 50% głosów w okręgu, jeśli tego wyniku nie osiągnie organizowana jest druga tura najczęściej pomiędzy dwoma kandydatami, którzy w pierwszej uzyskali najlepsze wyniki (taki system obowiązuje w Polsce w wyborach na prezydenta). Większość traktuje się też w sposób względny - zwycięzca musi zgromadzić po prostu więcej głosów od innych kandydatów (obowiązuje w polskich wyborach do Senatu).

2) proporcjonalny - w okręgach wielomandatowych dokonuje się rozdziału mandatów między konkurujące listy partyjne proporcjonalnie do odsetka uzyskanych głosów. Ustalenie podziału mandatów dokonuje się według arytmetycznych systemów matematycznych. Spośród kilkunastu takich metod w Polsce wybrano system d'Hondta.

Z systemem proporcjonalnym wiąże się często tzw. lista państwowa. Przedłożona jest ona przez partie, które zarejestrowały listy okręgowe w co najmniej połowie okręgów (w Polsce takich mandatów jest 69). Ma ona na celu wzmocnienie najsilniejszych ugrupowań konkurujących w wyborach, aby łatwiej można było utworzyć większość w parlamencie.

W celu uniknięcia niedogodności tego systemu (zwłaszcza rozbicia parlamentu na wiele małych ugrupowań) wprowadza się też tzw. progi (klauzule) zaporowe - mandaty przyznawane są tylko tym listom, które w skali kraju przekroczyły pewien procent poparcia, np. w polskim parlamencie reprezentowane są tylko partie, które zdobyły co najmniej 5% głosów, dla koalicji wyborczych bariera ta wynosi 8%, natomiast w podziale miejsc z list ogólnopolskich uczestniczą ugrupowania, które przekroczyły 7%.

System wyborczy Rzeczpospolitej Polskiej Marek Chamj, Wiesław Skrzydło, Zakamycze 2002

Prawo wyborcze obywateli B. Banaszak, Warszawa 1996

Prawo konstytucyjne P. Tuleja , Warszawa 1998

Prawo konstytucyjne P. Tuleja , Warszawa 1998

Prawo konstytucyjne P. Tuleja , Warszawa 1998

---