ANTOLOGIA POEZJI POLSKO-ŁACIŃSKIEJ 1470 - 1543

Wstęp:

- odmienny od średniowiecznej charakter nowej poezji (zapoczątkowanej głównie przez cudzoziemców);

- wpływ włoskiego humanizmu, renesansu, pochwała starożytności;

- najwcześniejszy humanizm, z jakim zetknęła się Polska to humanizm XII wieku (szczególnie rozwinięty we Francji); Kadłubek - prekursor zainteresowania antykiem (akcenty antyczne w Kronice polskiej);

- XV wiek - wprowadzanie tendencji renesansowych do Polski: na Uniwersytecie Krakowskim czyta się autorów klasycznych (Wergiliusz, Horacy, Owidiusz);

- kształtowanie w Krakowie elity mieszczańskiej (urbanitas) - w domach mieszczańskich odbywają się sympozjony naukowo-literackie (próby upodabniania się do ludzi antyku); poezja staje się rozrywką ludzi wykształconych; pisano po łacinie, poezja w języku polskim nie miała szans wydostać się poza granice kraju, poza tym autorzy nie do końca władali poprawną polszczyzną;

Dwa pokolenia poetów polsko-łacińskich (wg tego, co podawała na zajęciach mgr Kasprowska):

I pokolenie (ok. 1470):

Kallimach

Konrad Celtis

Grzegorz z Sanoka

Paweł z Krosna

Jan z Wiślicy

II pokolenie (ok. 1500):

Mikołaj Hussowski

Jan Dantyszek

Andrzej Krzycki

Klemens Janicjusz

Grzegorz z Sanoka - ur. ok. 1407 syn mieszczański; ubogi scholar; studiował w Krakowie i Niemczech; doradca króla Władysława Warneńczyka; pobyt na Węgrzech - powrót w 1451 - król Kazimierz nadał mu arcybiskupstwo lwowskie; Grzegorz udzielił gościny będącemu na wygnaniu Kallimachowi; zm. ok. 1477;

Kallimach (Filip Buonaccorsi) - ur. 1437 w San Gimignano; członek Akademii Rzymskiej Pomponia Leta (fascynacja antykiem, sny o przywróceniu republiki rzymskiej, wróg papiestwa) - w 1468 oskarżony o spisek na życie papieża Pawła II, przez co musiał uciekać z kraju - w 1470 dociera do Polski i pozostaje pod opieką Grzegorza z Sanoka, dowodem jego wdzięczności za opiekę jest tworzona poezja; w 1472 udaje się do Krakowa, bywa tam w domach mieszczańskich, kształci królewskich synów; umiera w 1496;

Konrad Celtis - (prawdziwe nazwisko Pickel); ur. 1459 w Nadrenii; w 1486 roku odbył podróż do Włoch - powrócił z niej z niechęcią do tego kraju; po powrocie do Niemiec cesarz przyznał mu laur poetycki; w 1489 przybywa do Krakowa - studiował na Uniwersytecie Krakowskim, lecz nie zdobył nawet bakalaureatu; odbywał liczne podróże po Polsce; współtwórca Sodalitas Litteraria Vistulana (członkami byli profesorzy i uczniowie Uniwersytetu), zm. 1508;

Paweł z Krosna - (prawdziwe nazwisko Proceler); ur. 1470 nie był Polakiem - określany jest jako Rusin; 6 lat studiował w Krakowie, w latach 1507-1508 wykładał literaturę klasyczną; kiedy w 1508 wybucha w Krakowie zaraza, Paweł ucieka na Węgry pod opiekę Stanisława Thurzo, później trafia do Gabriela Perenyiego; w 1509 wydaje w Wiedniu tom poezji poświęcony opiekunowi; zm. 1517;

Jan z Wiślicy - ur. ok. 1485 uczeń Pawła z Krosna; wydał w 1516 „Wojnę pruską”; zm. ok. 1520;

Mikołaj Hussowski - ur. ok. 1475-1485; napisał „Poemat o żubrze” na zlecenie swojego opiekuna Erazma Ciołka; utwór miał być wraz z wypchanym żubrem darem dla papieża Leona X, jednak ten nie doczekał się go (zmarł); utwór wydano zatem w 1523 roku i dedykowano królowie Bonie; Hussowski zmarł po 1533;

Andrzej Krzycki - ur. 1482, senator, dyplomata, biskup; studiował w Krakowie, Bolonii, był sekretarzem biskupa Lubrańskiego; został wysłany na Węgry jako poseł, po żonę króla Zygmunta, Barbarę Zapolyę; w 1522 otrzymał biskupstwo przemyskie, następnie płockie, był arcybiskupem gnieźnieńskim, prymasem Polski; jego dorobek cechuje zarówno panegiryzm jak i paszkwilanctwo (jeżeli ktoś mu się naraził to rozprawiał się z nim w swoich utworach); założyciel towarzystwa wesołków bibones et comedones; zmarł 1537;

Jan Dantyszek - przesyłam w osobnym dokumencie;

Klemens Janicjusz - ur. 1516 w Wielkopolsce; syn chłopa - uczył się w Żninie, Poznaniu, kiedy ojcu skończyły się pieniądze na edukację syna, trafił na dwór Krzyckiego, a po śmierci mecenasa, na dwór Kmity (wojewody krakowskiego), który spełnia jego marzenie o zagranicznych studiach - Janicjusz udaje się do Włoch, w Padwie zapisuje się na wydział filozoficzny; wkrótce jednak daje znać o sobie choroba dziedziczna - puchlina wodna; dzięki pomocy Łazarza Bonamico otrzymuje skróconą drogą tytuł doktora filozofii oraz laur poetycki; wraca do kraju i umiera w 1543 - data ta jednocześnie oznacza zmierzch panowania literatury łacińskiej w Polsce [również w tym roku Rej wydaje Krótką rozprawę];

POEZJA:

1. Jan Dantyszek:

„Na chwałę Pawła z Krosna” - dedykowany biskupowi poznańskiemu Janowi Lubrańskiemu, pisany dla uczczenia mistrza Dantyszka - Pawła z Krosna

• Bezpośredni zwrot „czcigodny biskupie”;

• Pochwała cnoty, porównanie jej do gwiazd błyszczących na niebie - tę cnotę posiada adresat wiersza, dzięki niej możliwe było osiągnięcie najwyższych godności, poklasku i czci;

• Pochwała innych cech m.in. wierność, uczciwość, „miłość prawości”, rozumna myśl, skrzętność

• Wspomnienie postaci Krzyckiego „którego sam Apollo kłaść słowa uczył w słodki rytm”;

• Topos skromności autora - „Jam próbował nieraz opiewać Cię w pieśni/Lecz na mieliznach zwykle grzęzła ma łódź”;

• Podmiot podkreśla, że umiejętności poetyckie nabył dzięki swemu mistrzowi, chwali go; wątki mitologiczne „zdrój Hipokreny” ;

• Prośba o łaskę, w zamian za co ofiaruje głoszenie chwały i wieści o cnocie, sławę imienia, bo „kogo bóstw ulubieńcy uwiecznią, poeci/Żyć będzie, póki ziemi i dalekich gwiazd”

„Do Grynei” - elegia dotycząca rozstania kochanków, przypominająca Kallimacha i jego Fannię; pisana do kochanki z czasów pobytu w Niemczech bądź Austrii (w zależności od źródła - niedokładność); napisana w 1517 roku;

• Podmiot narzeka na nieszczęsny los kochanków, bez stałości;

• Bezpośredni zwrot do Grynei - oświadcza, że musi ją opuścić i ruszyć w świat: opis rozstania (rozplatane ramiona, utrata radości, płacz, przytulenie);

• Wątki mitologiczne - głównie dotyczące Amora (np. historia chłopca z Abydos, którego bożek wrzucił w głąb wód, gdy Hera ujrzała martwego, sama rzuciła się w toń); podmiot żal się, że gdziekolwiek nie pójdzie i tak dopadnie go Amor (tak jak Plutona i paru innych) i mimo, że podmiot ma już swój wiek, Amor i tak go zwycięża, a ten cierpi z miłości; cierpienie to porównuje do krwawiących ran, które opatrzyć może tylko ukochana, a zdrowy będzie w dniu, w którym ją ujrzy, ale nie wie, kiedy to nastąpi;

• „Jak w niepewności jest źle nieszczęsnym kochankom żyć!”

„Życie Jana Dantyszka” - napisana pod koniec życia, będąca charakterystycznym zamknięciem twórczości; gromadzi doświadczenia z lat nauki i wędrówki; to wiersz konsolacyjny szukający pociechy po trudach żywota w perspektywie zbawienia i w nadziei na miłosierdzie boskie;

• skarga na ciężkie życie i pracę;

• praca na dworze królewskim („zostawać w służbie u królów trzech”), liczne poselstwa i wiążące się z nimi niebezpieczeństwa (Dantyszek wspomina tu o wielu wydarzeniach i postaciach historycznych);

• otrzymanie biskupstwa - poświęcenie Bogu, nadzieja na spokojne życie, które jednak nie jest mu dane - przeżywa trzykrotnie pożar, grad oraz zarazę, jednak przyjmuje wszystko z pokorą

• pisze o grzechach - daje rady jak unikać ich popełniania;

• pragnie umrzeć, bo nie chce żyć w świecie „gdzie cnota zbrodnią, prawa pozbawiony wstyd/Gdzie myśl przewrotna włada i gwałt wszystkim rządzi”; prosi o napis na grobie: „Nie żegnam cię ze smutkiem, ziemio, bom wezwany/Do żywota, któremu nie pisany kres.”

2. Mikołaj Hussowski

„Pieśń o żubrze” - okoliczności powstania utworu omówiłam już wyżej; być może Hussowski znał dzieło „Do Wisły…” Celtisa i poniekąd wzorował się na nim;

• wiersz rozpoczyna wspomnienie o oglądanych w Rzymie walkach byków (miało to miejsce prawdopodobnie ok. roku 1521, podczas pobytu z Erazmem Ciołkiem w Rzymie) oraz wspomnienie o puszczach północnych - tak zaczyna się opowieść o żubrze;

- jest to zwierze straszne i okrutne;

- wtrącenie podmiotu dot. poezji: „niech z wierszy mych nie szydzi człek nieokrzesany”;

• dalszy opis żubra, m. in. gdzie bytuje, jak wygląda, jego historia (mówił o nim już Pliniusz), o tym, że w starożytnych księgach brak informacji o żubrze; o polowaniach, o zachowaniu żubra, o młodych, rozmnażaniu, o stadach (podmiot nie wie jednak jak długo żyje żubr);

• opis śmierci żubra - polowanie;

• na końcu zamieszczona została modlitwa do Matki Bożej, bezpośredni zwrot, prośba o ochronę wobec zagrożenia tureckiego - motyw częsty w politycznej poezji XVI-wiecznej;

3. Konrad Celtis - po jednej elegii, odzie i epigramacie;

„Do Wisły - opisując jej początek i ujście - oraz o żubrach i polowaniach na nie” - autor zwiedzał Polskę i prawdopodobnie brał udział w polowaniu na żubra, stąd zapewne inspiracja do napisania utworu;

• Wisła swój początek ma w Karpatach, płynie przez Kraków („gdzie mieszka Sarmacji król” - aluzja do Polski, gdyż Celtis uważał Wisłę za rzekę germańską, a Kraków za miasto niemieckie), a następnie przez Mazowsze;

• Na Mazowszu żyją „straszliwe tury kosmate” oraz żubr - opis zwierzęcia: jego wygląd, wściekłość oraz opis polowania;

• Powrót do opisu Wisły - bezpośredni zwrot do rzeki, która podąża do pruskich grodów, do terenów zajętych przez „teutoński lud” (pruski), a bogate grody to oczywiście zasługa teutońskich rycerzy;

• Dalej rzeka płynie przez Toruń i Malbork, który otacza „potrójnym ramieniem”, Gdańsk, którego nazwa pochodzić ma od Gotów;

• Wspomnienie o „pamiętnej wojnie”, czyli wojnie 13 letniej - nawiązanie do mitologii (Mars bóg wojny);

• Wezwanie do Wisły - która niegdyś była granicą Germanii, dziś dla podmiotu będzie granicą miłości;

„Erotyk o nocy i pocałunkach Hasiliny” - Hasilina, krakowska mieszczka Halszka, czyli Helżbieta, o której, tak jak o kallimachowej Fanni niewiele wiadomo;

• Wiersz dotyczy sytuacji spotkania kochanków: pocałunki, przytulnie, podmiot odczuwa szczęście, a dusze kochanków „zmieszane przez usta” połączyła „bogini z modrej fali urodzona” czyli Wenus;

• Wezwanie do nocy o to, by wstrzymała swój bieg (tak jak przy poczęciu Herkulesa, kiedy jedna noc trwała tyle co dwie), gdyż tylko tak może nasycić pragnienie podmiotu;

„O Krakowie” - epigram świadczący o rozgoryczeniu poety; potrafił on raz wychwalać miasto, innym razem obrzucać obelgami (Kraków dla Celtisa był równocześnie miastem germańskim jak i sarmackim);

• Tematyką utworu jest brud jaki panuje w mieście (gród wręcz „zanurza się” w nim);

• Szkaradne ulice mają bruk tylko gdzieniegdzie, a zaprzęgi grzęzną w błocie;

(W rzeczywistości sytuacja Krakowa pod tym względem, w tych czasach nie była o wiele gorsza niż w innych miastach, nawet europejskich);

4. Kallimach

„Do Fanni Swentochy” („Czemu gdy przybyć nie mogłaś…”) - Fannia była ówczesną kochanką Kallimacha, wzorem poetów starożytnych, nie podaje żadnych informacji o niej;

• Podmiot cierpi, gdyż ukochana oszukała go i nie przyszła na spotkanie - emocjonalnośc tekstu; przywołanie postaci Pyrama i Fylis, którzy popełnili samobójstwo oczekując na ukochane osoby;

• Podmiot nalad czeka, ale jego oczekiwanie jest daremne, wypatruje ukochanej z wieży; w opisie pojawiają się postacie mitologicznych bogów (ukazanie uniwersalnego wymiaru przeżyć);

• Poronuje siebie do trupa, ale odczuwalny ból odróżnia go od zmarłego;

• Nawet chcąc skarcić słowem kochankę, nie potrafi tego, za bardzo ją kocha;

• Cytaty zawierające wypowiedzi bohaterki;

• Podmiot prosi Fannię, by więcej go nie zdradzała, gdyż sprowadzi na siebie gniew bogów, a on wolałby być zwodzony, niż żeby przez niego spadła na ukochaną niełaska bogów;

„Do Grzegorza z Sanoka” - wiersz adresowany do opiekuna Kallimacha, który to dał mu schronienie po ucieczce z Włoch; brak tu jednak przesadnego panegiryzmu, utwory świadczą o serdeczności, uznaniu i wdzięczności;

• Grzegorz nazwany jest w utworze „ojcem wszystkich żartów”, podmiot pisze o twórczości opiekuna;

• Być może czyni również aluzje do napadów tatarskich, jakie miały miejsce na dworze;

• Pojawia się motyw ognia, motywy mitologiczne, a opiekun płonie „łagodnym płomieniem miłości”;

„Do muz” - wiersz opiewa kolejną po Fanni, kochankę - Drusillę (wymiennie nazywaną Fryne);

• Zawiera wezwanie do muz by opiewać mieszczkę Drusillę, której imię rozbrzmiewa dokoła;

• Utwór kończy wniosek, iż tak jak Arkas (twórca lutni) niebiańską struną przewyższa ludzki śpiew, tak i Fryne przewyższa dziękiem Faniolę;

5. Andrzej Krzycki

„Zając schwytany na polowaniu przez królową Bonę - o swoim losie”

• Narrację prowadzi zając, który umiera, upolowany przez psy Bony;

• Zwrot do czytelnika: „Nie wiem, czy chwalisz, przechodniu, śmierć moją, czy się nią smucisz”;

• Zając-podmiot kontynuuje swoją opowieść mówiąc, że nie było na ziemi ściglejszego zając od niego, a jednak dał się złapać - powodem była niezwykła uroda łowczyni - pochwała urody Bony (liczne porównania) - zając zapatrzył się i nie zdążył zbiec;

• Jest jednak dumny: „to mnie schwytała, przez którą Jowisz by sam pragnął schwytany być”;

„O biskupie krakowskim Janie Latalskim” - paszkwilancki utwór adresowany do Jana Latalskiego, który od królowej Bony otrzymał biskupstwo poznańskie, o które starał się Krzycki;

• Oskarżenie Latalskiego o przekupstwo

• Opisuje historię, jakoby drzwi ołtarza, na którym stał posąg biskupa Stanisława (dar króla Zygmunta), miały zamknąć się przed Latalskim, i przy okazji potrącić świecę, która uderzyła go w głowę;

• Sens zdarzenia tłumaczy metaforycznie: „Trzeźwy zląkł się pijaka - bał się, aby pijak ogromnych kuflów wina nie kazał mu pić”

„Na obraz Lutra” - wiersz stanowi krytykę reformatora;

• Narracja 1-osobowa - podmiot wciela się w postać Lutra;

• Krzycki zarzuca w utworze Lutrowi m. in. że powtarza nauki niegdyś potępione, jest sprzeczny z Kościołem, soborem, a nawet sam ze sobą, że w nic nie wierzy, jest obłąkany i nie ma rozumu, kala własne gniazdo a zajmują się nim tylko półgłówki;

6. Jan z Wiślicy

„Z wojny pruskiej” - wyd. 1516; próba stworzenia epopei historycznej, opis zwycięstwa grunwaldzkiego; zamysł jednak zbyt ambitny jak na tego poetę, mierne walory artystyczne;

• Opis rozpoczyna się przedstawieniem kraju - Litwy i wspomnieniem o Jagiellonach;

• Opis bitwy przeplatany z wątkami mitologicznymi (Mars) - opis jest bardziej efektowny niż realistyczny (próby epicko-batalistyczne wzorowane na Wergiliuszu);

• Pojawia się postać biskupa Stanisława, przepowiadająca zwycięstwo; następują dalsze sceny batalistyczne;

• Po zakończeniu bitwy tarcze, broń, sztandary wroga zostały złożone nad grobem św. Stanisława, ku jego chwale;

7. Paweł z Krosna

„Oda do Apollina” - prośba o natchnienie, by czcić opiekuna Gabriela Perenyiego; wyszukana forma, odwołania mitologiczne przeciwko ubogiej treści - są to zwykłe pochlebstwa wobec mecenasa;

• Apostrofa do Apolla oraz bogaty opis bożka, np. „ty który wszystko wiesz i który wszystko znasz”;

• Prośba kierowana do Apolla o natchnienie w opisywaniu opiekuna;

• Bogaty opis i charakterystyka mecenasa, np. „w nim to węgierski kraj ma swoją chlubę chlub”, mądry, uprzejmy, wierny, godny czci;

• Podmiot prosi Apolla by wierszem zwrócił się do opiekuna i powiedział, iż chce być jego sługą oraz złożył mu życzenia „Nestora dożyć lat i mieć Priama wiek”, a także by błagał na kolanach, aby opiekun wybaczył mu „gminny i prostacki styl”;

• Obiecuje Perenyiemu lepszą pieśń, jeśli tylko przyjmie tę obecną;