Wykład 4.

Miłość, która boli - różne oblicza przemocy

Definicja przemocy

• To każdy akt godzący w osobistą wolność człowieka, zmuszanie go do zachowań niezgodnych z własną wolą

• Występuje wszędzie tam, gdzie nie jest respektowane podstawowe prawo człowieka do szacunku i prawidłowego rozwoju, oraz gdzie naruszana jest nietykalność ludzkiej osoby

• Jest zachowaniem agresywnym i jednocześnie niszczącym w stosunku do innej osoby

• Pierwotnie za przemoc uważano użycie siły fizycznej - obecnie przyjmuje się, że to zachowanie powodujące uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych

Właściwości przemocy

• Jest zawsze intencjonalna

• Polega na naruszeniu praw i dóbr osobistych danej osoby w sposób, który uniemożliwia jej obronę

• Powoduje szkody w postaci cierpienia i bólu fizycznego/ psychicznego osoby krzywdzonej

• Powtarza się - podczas gdy pierwszy akt przemocy często jest dziełem przypadku, poczucie bezkarności toruje drogę dalszej przemocy

• Za przemoc zawsze odpowiedzialny jest sprawca, niezależnie od tego, co zrobiła ofiara

• Przemoc wiąże się często z zagłuszaniem poczucia niemocy i bezsilności sprawcy

• Grożenie przemocą jest także aktem przemocy

• Przemoc dotyczy takiej relacji, w której występuje nierówny układ sił

• Spoiwem związku jest lęk ofiary i manipulowanie tym lękiem przez sprawcę, bez liczenia się z prawami, potrzebami i pragnieniami ofiary, celem jej kontrolowania i posiadania władzy nad nią

Stosowanie przemocy jest karalne

• Artykuł 207, § 1. Kodeksu Karnego: „Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny i fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat”

• § 2. Jeśli czyn określony w § 1. połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat

• § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1. lub 2. jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 2 do 12 lat

• Artykuł 72, § 1. Kodeksu Karnego: sąd może zobowiązać skazanego m.in. Do powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami, poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu, oraz do opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym

Cykl przemocy w rodzinie

Faza narastania napięcia

• Napięcie i poirytowanie sprawcy

• Nadużywanie przez niego środków uzależniających

• Słowne poniżanie ofiary, poprawiające samopoczucie sprawcy

• Prowokowanie kłótni i eskalacja złości

• Łagodzące zachowania ze strony ofiary, częste przeprosiny i koncentracja na działaniach, które mogą powstrzymać sprawcę przed wyrządzeniem jej krzywdy

• U ofiary narastają dolegliwości fizyczne: bóle żołądka, głowy, bezsenność, utrata apetytu (objawy przewlekłego stresu)

• Narastające napięcie staje się nie do zniesienia - często ofiara sama prowokuje awanturę, aby w końcu „mieć to za sobą”

Faza gwałtownej przemocy

• Sprawca wpada w szał i rozładowuje się

• Eksplozja wywołana jest zazwyczaj drobiazgiem, który staje się pretekstem do wyładowania

• Ofiara koncentruje wszystkie swoje działania na uspokojeniu sprawcy i ochronie siebie - jej działania przynoszą jednak skutek odwrotny

• Po zakończeniu wybuchu przemocy ofiara jest w stanie szoku, zaprzeczając temu, co się stało, odczuwając wstyd i przerażenie

• Oszołomienie przeradza się w apatię, bezradność i złość, której obawia się wyrazić

Faza miodowego miesiąca

• Sprawca odzyskuje panowanie nad sobą i świadomość, że posunął się za daleko

• Zaczyna szczerze żałować swojego postępku

• Okazuje skruchę, znajduje wiarygodne wytłumaczenie dla swojego czynu i obiecuje poprawę - podkreśla, że był to wyjątkowy i jedyny incydent, który nie wydarzy się ponownie

• Okazuje ciepło i miłość, dba o więź, zwierza się ofierze ze swoich uczuć i myśli, przynosi prezenty - przypomina to iddyliczne początki znajomości

• Ofiara wierzy w jego słowa, czuje się atrakcyjna seksualnie i kochana

• Sprawca i ofiara zachowują się jak zakochana para aż do następnej fazy narastania napięcia

• Przemoc w następnym cyklu zazwyczaj eskaluje

Przyczyny pozostawania w przemocowym związku

Technika „prania mózgu”

• Izolacja - stopniowe pozbawianie ofiary wsparcia z zewnątrz; zniechęcanie jej do kontaktów towarzyskich i nagradzanie za izolowanie się; nasilanie zachowań kontrolujących; stosowanie tortur psychicznych celem zdyscyplinowania i upokorzenia ofiary

• Osłabianie przez pozbawianie jedzenia i snu

• Groźby pod adresem jej rodziny i bliskich osób

• Pomniejszanie przez wyzwiska, werbalną agresję, upokarzanie i kontrolowanie umysłu poprzez leki i alkohol

• Doprowadzenie do wyczerpania celem pozbawienia poczucia godności

• Wywoływanie lęku i depresji poprzez obniżanie poczucia sprawstwa: „Do niczego się nie nadajesz”, „Sama nie dasz sobie rady”

• Manipulowanie naprzemiennie karami i nagrodami

• Demonstrowanie wszechmocy i wszechwładzy poprzez liczne koneksje i znajomości

Model „wyuczonej bezradności”

• U ofiary następuje całkowite poddanie się i zaprzestanie działania, które wynika z przekonania, że jakiekolwiek działanie nie zmieni sytuacji i nie będzie miało żadnego znaczenia

• Wyuczona bezradność narasta stopniowo; z czasem kobiety dostrzegają i używają coraz mniejszej liczby rozwiązań sytuacji, ponieważ większość sposobów zawiodła

• Deficyty poznawcze: posiadanie dysfunkcyjnych przekonań dotyczących niemożności zmiany sytuacji i brak osób, które mogłyby udzielić pomocy

• Deficyty motywacyjne: bierność, rezygnacja, zaprzestanie działania

• Deficyty emocjonalne: apatia, lęk, depresja, uczucie zmęczenia, niekompetencji i wrogości

• Czynniki wysokiego ryzyka: doświadczenie wyniesione z dzieciństwa (przemoc, molestowanie, alkoholizm rodzica, śmierć lub rozwód rodziców, własne problemy zdrowotne) lub z dorosłego życia (wieloletni dysfunkcyjny związek, gwałt i przymuszanie do nieakceptowanych form współżycia, groźby pozbawienia życia)

Model „pułapki psychicznej”

• Odpowiedzialność za związek odczuwana przez ofiarę prowadzi do usprawiedliwiania przez nią czasu i wysiłku włożonego w przeszłości w jego podtrzymanie; poczynione „inwestycje psychiczne” zmarnowałyby się w razie podjęcia decyzji o odejściu

Model „pułapki sytuacyjnej”

• Korzyść pozostawania w związku wydaje się być większa, niż korzyść z odejścia

• Daje to poczucie sytuacji bez wyjścia i obawy przed odwetem

Model „pułapki lęku”

• Ofiara ma nierealne bądź przesadne wyobrażenie tego, co mogłoby się stać po jej odejściu

• Lęk przed nieznanym jest większy, niż cierpienie wynikające z relacji ze sprawcą i powstrzymuje ją przed działaniem

Reakcje społeczne na przemoc w rodzinie - mity i przekłamania

• Przemoc zdarza się tylko w rodzinach z marginesu społecznego

• Przemoc ma miejsce tylko wtedy, gdy na ciele ofiary widoczne są ślady

• Jeśli ktoś jest bity, to znaczy, że sam sobie na to zasłużył

• To sprawa rodziny, co dzieje się w jej obrębie; interwencja to „wtrącanie się” i można oberwać samemu

• Ofiary przemocy akceptują tę przemoc

• Gdyby faktycznie przemoc była aż tak nasilona, to ofiara na pewno odeszłaby od sprawcy

• Przyczyną przemocy w rodzinie jest zawsze alkohol

• Gwałt w małżeństwie nie ma miejsca

• Sprawcy przemocy są chorzy psychicznie

• Ofiary wyolbrzymiają problem, często po to, aby się zemścić

• Ofiary przemocy to masochistki

• Mąż ma swoje patriarchalne prawa

• Kobiety w ciąży są nadwrażliwe

• Przemoc i miłość nie mogą istnieć jednocześnie

Mechanizmy zjawiska przemocy

Teoria związków emocjonalnych (Bowlby, 1980)

• Patologia więzi we wczesnym dzieciństwie powoduje u dziecka silny gniew, żal, smutek i lęk, zmniejszając jego zdolności do tworzenia satysfakcjonujących więzi międzyludzkich w życiu dorosłym

• Istnieje istotny związek między przemocą w małżeństwie a liczbą zdarzeń o charakterze separacji lub utraty, jakich doświadczyli sprawcy oraz zaburzonymi wzorcami opiekuńczymi rodziny sprawcy

• Słowne lub fizyczne napaści jako sposób na zdystansowanie się do intymnego związku, który może być raniący

Kontrola przez wymuszenie (Morgan, 1982)

• W przemocy małżeńskiej używane są te same techniki, co w terroryzmie politycznym - przemoc używana jest dla złamania oporu ofiary i podporządkowania jej woli sprawcy

• Johnson (1995) - jest to jedna z odmian sprawców, szczególnie niebezpieczna, związana ze skłonnościami psychopatycznymi

Wzmocnienia kulturowe (Benjamin, Waltz, 1983)

• Teoria o charakterze socjobiologicznym, psychospołecznym i kulturowym

• Jako naród popieramy i gloryfikujemy kontrolowane używanie agresji dla obrony, zachowania prawa i porządku oraz obrony własnej

• Dla państwa rodzina jest podstawowym ogniwem dyscyplinującym - rodzina ponad jednostką, mężczyzna ponad kobietą, dorosły ponad dzieckiem

• Kontrola to skuteczny sposób utrzymywania w stanie nienaruszonym dotychczasowego porządku społecznego

• Kiedy mężczyzna nie jest w stanie udowodnić swojej nadrzędnej pozycji poprzez umiejętności i zdolności, zostaje mu użycie siły dla zachowania dominacji

Teoria uczenia się (Walker, 1984, 1989)

• Stosowanie i akceptowanie przemocy są zachowaniami warunkowanymi i wyuczonymi

• Czynnikami warunkującymi te zachowania są: bycie świadkiem lub doświadczanie maltretowania, nadużyć czy molestowania seksualnego, doświadczanie problemów zdrowotnych czy przewlekłej choroby oraz utrwalone stereotypy ról seksualnych, sztywne tradycje i schematyczne, dogmatyczne myślenie

• Teoria systemów (Wiehe, 1998)

• Znęcania nie należy przypisywać dychotomii sprawca - ofiara, ale należy ją rozpatrywać jako jedno z zachowań systemu, w którym istnieje przemoc

• Przemoc jest nieadaptacyjnym, lecz skutecznym sposobem utrzymania systemu w homeostazie - poprzez sztywno spolaryzowane role podtrzymuje swoje istnienie

Teoria wymiany (Gelles, Cornell, 1985)

• Pochodna teorii uczenia się

• Do momentu, kiedy koszty stosowania przemocy nie będą przewyższać korzyści, przemoc będzie stosowana jako łatwe narzędzie zapewniania sobie kontroli i wzmacniana za każdym bezkarnym jej użyciem

• Czynnikami wzmacniającymi stosowanie przemocy jest zwłaszcza: brak interwencji policji, brak groźby utraty statusu społecznego i pozbawienia wolności, wyższy status ekonomiczny oraz społeczny, który daje poczucie przewagi nad ofiarą

• Dodatkową nagrodą dla sprawcy jest wsparcie społeczne w niektórych warstwach społecznych (mit „prawdziwego mężczyzny”) oraz subiektywne poczucie zemsty nad ofiarą za jej zachowania

Teoria feministyczna (Schechter, 1982)

• Zjawiska społeczne determinowane są seksistowską, patriarchalną strukturą społeczeństwa

• Kobiety nie osiągnęły wystarczającej niezależności politycznej, ekonomicznej i społecznej pozwalającej im na opuszczanie związków, w których są maltretowane

• Krytyka środków masowego przekazu za nadawanie przemocy romantycznego wydźwięku

Teoria wewnątrzosobnicza (Browne, Herbert, 1997)

• Rola psychopatologii i zaburzeń neurologicznych u sprawców przemocy: zaburzenia osobowości, zaburzenia koncentracji uwagi, psychozy, urazy wewnątrzczaszkowe, nadużywanie substancji psychoaktywnych

Teoria gniazd ekologicznych (Dutton, 1985, 1995)

• Jest to teoria łącząca ze sobą kilka opisanych wcześniej podejść

• W ekosystemie funkcjonują cztery warstwy zmiennych wpływających na bycie ofiarą / sprawcą przemocy:

• Rdzeń doświadczeń indywidualnych (wstyd, zaprzeczanie, wrogość) - odwołanie do teorii wewnątrzosobniczej, związków emocjonalnych i teorii uczenia się

• Warstwa systemu rodzinnego (porzucanie, zaniedbanie, znęcanie się) - odwołanie do teorii systemów

• Warstwa społeczno - rówieśnicza (wpajanie fundamentalnych wartości religijnych, przeświadczenia o sztywnym podziale płci oraz wzmacnianie nałogowych zachowań) - odwołanie do teorii wzmocnień kulturowych i feministycznej

• Warstwa szerszego kontekstu społecznego (dyskryminacja płci, sankcjonowanie męskiej siły i dominacji, uprzedzenia etniczno - rasowe) - odwołanie do teorii wzmocnień kulturowych i feministycznej

Socjobiologia

• Adaptacja ewolucyjna wymaga agresji dla przetrwania

• Istnieje dziedziczna tendencja do agresji wobec każdego, kto zagraża szansom przetrwania gatunku, a więc rozmnożenia się

• Dlaczego w takim razie samiec atakuje obiekt, który chce posiadać, zamiast wrogich osobników innej płci próbujących odebrać mu samicę?

Masochizm

• Teoria ta dominująca w nurcie psychoanalitycznym obecnie uważana jest za przestarzałą

• Nie ma dowodów empirycznych na to, że czerpanie przyjemności erotycznej z bólu jest cechą stwierdzaną u maltretowanych kobiet (Moss, 1991, Okun, 1986)

Złożony pourazowy zespół stresu

Zmiany w sferze emocjonalnej

• Nadmierne pobudzenie (ciągły lęk, niekontrolowane wybuchy gniewu lub ataki paniki) - zakłócenie normalnego poziomu czujnej, ale rozluźnionej uwagi

Zmiany w świadomości i pamięci

• Amnezja (dysocjacja) lub hipermnezja (intruzje) w związku z traumatycznymi wspomnieniami

• Zawężenie i odrętwienie, oddzielenie wspomnień od emocji

Zmiany w postrzeganiu siebie

• Poczucie bezradności lub paraliżu inicjatywy

• Wstyd, poczucie winy i samoobwinianie

• Poczucie skalania lub stygmatyzacji

Zmiany w postrzeganiu prześladowcy

• Obsesyjna koncentracja na związku z prześladowcą

• Nierealistyczne przypisywanie prześladowcy absolutnej władzy

• Idealizacja prześladowcy albo paradoksalna wdzięczność

• Racjonalizacja zachowań i systemu przekonań prześladowcy

Zmiany w relacjach z innymi

• Izolacja, wycofanie

• Zerwanie bliskich związków

• Trwały brak zaufania

• Nieskuteczne próby samoobrony

Zmiany w obrębie systemu wartości

• Utrata wiary, poczucie beznadziejności i rozpacz

Zmiana afektywnego i poznawczego zapisu traumy w umyśle

• Prowadzenie dzienników i usystematyzowanych notatek może być szczególnie przydatne dla pacjentów po głębokich traumach

• W początkowym etapie powrotu do równowagi są oni pozbawieni kontroli nad swoimi emocjami, myśleniem i doznaniami z ciała

• Forma przednarracyjna: brak włączenia informacji o traumie do wiedzy na własny temat, brak związków przyczynowo - skutkowych i ustosunkowania narratora do przeżytej sytuacji

• Zawęża się pole jej świadomości, powodując niepamięć okresu traumy i dostęp jedynie do błahych, pozbawionych emocji i znaczenia wspomnień

Pitman, Orr (1991)- Koncepcja „czarnej dziury”

• Intruzywne obrazy i myśli w etapie przednarracyjnym wywierają na jednostkę podobny wpływ, co trauma

• Dodatnie sprzężenie zwrotne: tendencja do generalizowania doznań związanych z traumą na informacje o pierwotnie neutralne afektywnie

• Rozszerza się zakres doświadczeń jednostki kojarzonych z traumą : wydarzenia początkowo neutralne zaczynają u niej wyzwalać silne emocje negatywne

• Jednostka uczy się unikać stymulacji powodującej jakiekolwiek przykre emocje - nie są one przez jednostkę przetwarzane, uniemożliwiając proces konfrontacji i wygaszenia

Rola werbalizacji traumy (disclosure )

• W pracy nad traumą dużą rolę może odgrywać nie tylko bezpośredni kontakt z informacjami zagrażającymi dla pacjenta (myślami i obrazami intruzywnymi oraz koszmarami sennymi), ale też praca na materiale bardziej konkretnym (czyli np. nad skutkami, które trauma spowodowała w życiu pacjenta)

• Dane deklaratywne zaczynają się pojawiać wraz z tworzeniem przez pacjenta pierwszych narracji

• Porządkują one dane sensoryczne i nadają im sens

• Początkowo są one różne, często niezgodne ze sobą i jednostce trudno je uporządkować w logiczny ciąg

• W ostatniej fazie reakcji na traumę jedna, spójna narracja nadaje nowy sens przebytym doświadczeniom

Podstawowe trudności w psychoterapii ofiar przemocy

Traumatyczne przeniesienie

• Intensywność kontaktów, brak dystansu, próba przejęcia całej kontroli nad terapeutą i przebiegiem terapii

• Narzucanie terapeucie roli wybawcy

• Problemy z zaufaniem: podejrzliwość, zwłaszcza dotycząca dobrych intencji terapeuty i możliwości wysłuchania przez niego historii urazu od początku do końca (obawa, że terapeuta nie uwierzy, potępi lub nie zniesie prawdziwych szczegółów historii)

• Wielka wrażliwość na komunikaty niewerbalne terapeuty i próba odczytywania jego pragnień i intencji

• Próba ponownego odegrania związku z prześladowcą w relacji terapeutycznej

Traumatyczne przeciwprzeniesienie

• Doświadczanie uczuć podobnych do pacjenta (przerażenia, wściekłości i rozpaczy)

• Próba wejścia w rolę wybawcy i przejęcia odpowiedzialności za pacjenta (próba ucieczki przed poczuciem bezradności)

• Identyfikacja ze złością pacjenta; przyjmowanie nadmiernie ugodowej postawy i wchodzenie w rolę osoby, na którą pacjent może zacząć przenosić złość

• Identyfikacja z emocjami sprawcy nadużycia

• Identyfikacja z emocjami obojętnego świadka - obserwatora i odczuwane z tego powodu poczucie winy

• Przejmowanie od pacjenta części objawów, np dysocjowanie wraz z pacjentem

Kontrakt terapeutyczny

• Równa odpowiedzialność obu stron za związek terapeutyczny

• Niektóre z zadań są odmienne, ale komplementarne (wiedza i doświadczenie vs zapłata; dyskrecja vs szczerość; uważne słuchanie vs mówienie prawdy)

• Znaczenie podstawowej szczerości wypowiedzi

• Zaakceptowanie początkowych trudności w zakresie relacji- załamywanie się i odbudowywanie związku terapeutycznego w początkowej fazie; poddawanie terapeuty „próbom”

• Wyraźne zdefiniowanie granic

• Rola elastyczności w formułowaniu zasad psychoterapii