Stefan Sawicki, Problematyka aksjologiczna w badaniach literackich

- reakcja na strukturalizm

3 kręgi zainteresowań problematyki aksjologicznej w badaniach literackich:

1. wartości w dziele

2. wartość dzieła

3. literatura jako wartość "dla"

Ad. 1) WARTOŚĆ W DZIELE

• immanentny świat wartości utworu: aksjologiczne nacechowanie poszczególnych elementów strukturalnych oraz wartości przez utwór ewokowane

• u Norwida - nacechowanie aksjologiczne form synonimicznych [walka (+) - bitwa (-), zwycięstwo (+) - sukces (-), śmierć (-) - zgon (+)]

• literatura, zwłaszcza poezja, stara się odsłonić aksjologiczne wnętrze rzeczywistości

• świat przedstawiony istnieje nieraz tylko po to, aby bezpośrednio ujawniać wartości

• literatura sukces odnosi wtedy, gdy potrafi ewokować wartości

• literatura stwarza coś, co przypomina platoński świat idei (rzeczywistość jest nie cieniem, lecz realnym ich źródłem)

• czasem nacechowanie aksjologiczne zaczyna być widoczne dopiero na poziomie świata przedstawionego

• literatura ujawnia własny, autorski świat wartości

• aksjologiczne odczytywanie literatury dokonuje się przede wszystkim poprzez badanie relacji między postaciami literackimi, podmiotem mówiącym i autorem, a rzeczywistością w dziele przedstawioną

Ad. 2) WARTOŚĆ DZIEŁA

• sprowadza się ona do poszukiwania kryteriów oceny (analiza dzieła, badania nad czytelnictwem, mechanizm społecznego kreowania arcydzieł - stąd można brać kryteria!)

• wartość dzieła nie może być projekcją, skutkiem wartościowania, wartościowanie powinno być odpowiedzią, reakcją na wartość lub na jej brak

relacje:

1. relacja kategorialna

• dzieło jest tym bardziej wartościowe, im bliższe jest po prostu temu, czym jest literatura

• wypowiedzią literacką (poetycką) jest taka wypowiedź, która w sposób szczególny nasila funkcję ewokatywną języka; metody ewoluowania są metodami tworzenia, przekształcania prostego komunikatu w sztukę

• dzieło literackie jest tym bardziej wartościowe, im pełniej realizuje imperatyw ewokacji

2. relacja idiograficzna

• miarą wartości dzieła jest stopień realizacji jego własnej, indywidualnej koncepcji, jej wyrazistości - dzieło jest tym bardziej dojrzałe, im pełniej, konsekwentniej jest "sobą"

• "idealny" kształt dzieła odtwarza się na podstawie całości tekstu, poprzez analizę wszystkich jego elementów i aspektów; ocena natomiast powstaje najczęściej przez odniesienie do tej wzorcowej całości - konkretnych szczegółów, zwłaszcza braków

3. relacja antropologiczna

• zasadniczym odniesieniem aksjologicznym dla wszystkiego, co należy do natury, jest człowiek

• dzieło literackie jest swoistym przesłaniem człowieka do człowieka

• im bardziej dzieło literackie wskazuje na perspektywę transcendencji i aktualizacji ludzkich, im w sposób bardziej poruszający wypowiada jej tragiczne zagrożenia i niespełnienia, im bardziej jest pisane czy mówione w sytuacji warunkującej prawdę wypowiedzi, tym bardziej jest wartościowe, dojrzałe aksjologicznie

Ad. 3) LITERATURA JAKO WARTOŚĆ "DLA"

• wartość literatury dla społeczeństwa, pokolenia, wybitnego twórcy kultury i to w równych zakresach: świadomości patriotycznej, wrażliwości na sprawy społeczne, doświadczenia metafizycznego

• kategorie: symbolu i mitu, archetyp odrodzenia i pojęcie katharsis

• doświadczenia literackie dzieci proces wychowawczy

• literatura jako "źródło" dla badań historycznych

• czerpie z literatury: psychologia, teologia, socjologia, historia, historia kultury

"DLA": - znaczenie subiektywne odbiorcy literatury

- znaczenie obiektywne

Problematyka aksjologiczna jest aktualna we wszystkich dziełach tego, co nazywamy wiedzą o literaturze, również na terenach pogranicznych.

Poznawanie wartości literatury łączy się przede wszystkim z samym dziełem, ma charakter ergocentryczny, a badanie literatury jako wartości "dla", wprowadza problematykę odbioru i odbiorcy.