Osoba fizyczna to prawne określenie człowieka w prawie cywilnym, od chwili urodzenia do chwili śmierci, w odróżnieniu od osób prawnych. Bycie osobą fizyczną pociąga za sobą zawsze posiadanie zdolności prawnej, czyli możliwość bycia podmiotem stosunków prawnych (praw i zobowiązań). Osoby fizyczne mają także zdolność do czynności prawnych, uzależnioną jednak od dalszych warunków.
Osobowość fizyczna jest kategorią prawa cywilnego, zatem brak posiadania osobowości fizycznej przez nasciturusa (płód) nie pozbawia go całkowicie ochrony prawnej. Nasciturus może być podmiotem praw i obowiązków warunkowo, które nabywa, jeśli urodzi się żywy.
Zdolność do czynności prawnych - zdolność do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych, czyli do przyjmowania i składania oświadczeń woli mających na celu powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego, czyli, innymi słowy, zdolność do tego, aby samodzielnie kształtować swoją sytuację prawną (nabywać prawa i zaciągać obowiązki).
Zdolność do czynności prawnych jest szczegółowo uregulowana przez przepisy części ogólnej Kodeksu cywilnego. Zdolność do czynności prawnych może być pełna albo ograniczona, można jej również nie mieć w ogóle.
Pełną zdolność do czynności prawnych mają pełnoletnie osoby fizyczne (a więc nie wszystkie osoby fizyczne ją mają - odmiennie, niż zdolność prawną, którą ma każda osoba fizyczna) oraz wszystkie osoby prawne.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby małoletnie, które ukończyły 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo, a także osoby, w stosunku do których obowiązuje postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego, wydane przez sąd w trakcie postępowania o ubezwłasnowolnienie.
Zgodnie z polskim prawem zdolności do czynności prawnych nie mają osoby fizyczne, które nie ukończyły 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest (co do zasady) nieważna. Zasadniczo do ważności umowy, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Wyjątkami są:
· umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego,
· czynności prawne dotyczące przedmiotów majątkowych oddanych osobie o ograniczonej zdolności do czynności prawnych przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego używania - wyjątek stanowią czynności prawne do których dokonania według ustawy nie wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego,
· czynności prawne przez które osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych rozporządza swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej.
Ograniczenie zdolności do czynności prawnych
· Wiek - początkowo o nabyciu zdolności do czynności prawnych decydowało osiągnięcie dojrzałości fizycznej, ustalane w drodze oględzin. Z czasem przyjęto sztywne granice wieku dla pełnoletności. W prawie średniowiecznym i nowożytnym 12-15 lat. Po osiągnięciu tzw. lat sprawnych osoba nabywała pełną zdolność do czynności prawnych. W okresie nowożytnym wprowadzono kolejną kategorię - lata roztropne (dojrzałe). Po osiągnięciu lat sprawnych osoba miała ograniczoną zdolność do czynności prawnych; po osiągnięciu lat roztropnych pełna zdolność. W XIX w. pełna zdolność do czynności prawnych łączona z pełnoletnością (21 lat w Kodeksie Napoleona i w BGB, 20 lat w ZGB).
· Płeć - prawo średniowieczne wymagało, aby kobiety pozostawały pod obligatoryjną opieką.
· Zdrowie - początkowo brano pod uwagę zarówno zdrowie fizyczne jak i psychiczne. W czasach nowożytnych wykształciły się zasady ubezwłasnowolniania osoby chorej psychicznie (np. w Polsce od 1638 roku). Przesłanką ubezwłasnowolnienia mogło być także trwonienia majątku (Landrecht pruski).