SOCJOLOGIA DEWIACJI
Samo pojęcie dewiacji odnosi się do ludzkich skłonności i zachowań, które w kręgach społecznych określane są jako słuszne i pożądane lub wprost przeciwnie.
Kiedy człowiek postępuje zgodnie z regułami , odnosząc się do jego pozycji społecznej lub sytuacji , w której się znajduje mówimy że zachowuje się konformistycznie, natomiast kiedy zachowuje się niezgodnie z tymi regułami- jest to zachowanie dewiacyjne.
Słownikowo termin ten oznacza „zboczenie z drogi, błądzenie, odchylenie od właściwego kierunku”. Jednak tego rodzaju określenie jest na tyle ogólne , że dopuszcza różne interpretacje dewiacji, a także nasuwa się szereg pytań z nim związanych.
I tak nasuwa się pytanie co należałoby obejmować mianem dewiacji, czy cechy i zachowania ludzi nad którymi sprawujemy jakąś kontrolę czy też wszystkie odbiegające od uznawanych za „normalne”. Więc czy dewiantem określimy człowieka o nadmiernej tuszy, karłowatym wzroście itp.?
Tu należy zadać też pytanie :kto określa, co jest normą , a co od niej odbiega? Co w przypadkach zbiorowości społecznych gdzie przenikają się różne wpływy kulturowe i wzorce zachowań? To co w jednej kulturze uchodzić będzie za normalne i pożądane zachowanie w innej uznane będzie za dewiację.
Wreszcie należy zadać pytanie jak przebiegają granice tolerancji w danej zbiorowości społecznej. Wiadomo przecież że nie każde pogwałcenie norm spotyka się z taką samą reakcją. Często niewielkie odchylenia od normy są tolerowane i wyciąga się z nich żadnych konsekwencji. W małych zbiorowościach margines tolerancji będzie mniejszy niż w wielkich aglomeracjach miejskich, tak samo zależy on od pozycji społecznej tego kto przejawia takie zachowanie. Przykładowo osobie publicznej czy wysoko sytuowanej nie wypada to co prostemu robotnikowi z najniższej klasy społecznej.
Wszystko to pokazuje jak wiele zależy od kontekstu społecznego w określeniu czy dane zachowanie jest postrzegane jako akceptowalna norma czy już jako dewiacja.
Z socjologicznego punktu widzenia dewiacji można wyodrębnić dwa kierunki.
Jeden z nich skierowuje swą uwagę na poszukiwanie przyczyn naruszeń norm tego systemu , które same w sobie nie są kwestionowane. Dewiacje są często rozumiane jako „patologia” społeczna.
Drugi kierunek skupia się nie na tym ,dlaczego naruszane są normy społeczne , ale jak one powstają oraz jakie są reakcje wobec osób zachowujących się niezgodnie z normami i konsekwencje tych reakcji. Dewiacja jest rozumiana jako każda inność odbiegająca od norm, która wywołuje reakcje społeczne, a co za tym idzie dewiantem jest nie tylko ten kto świadomie narusza normy społeczne ,ale także człowiek , który swoim wyglądem i sposobem bycia odbiega od oczekiwać społecznych. Więc nie tylko dewiantem należałoby określić alkoholika, prostytutkę czy narkomana , ale także karła, homoseksualistę, ekscentryka lub niepełnosprawnego. Kryterium jest więc pozytywna lub negatywna reakcja społeczna określająca danego człowieka jako dewianta.
Z pierwszym nurtem można powiązać podstawowe teorie dewiacji , z których każda w inny sposób określa przyczyny zachowań dewiacyjnych.
Posługując się typologią Roberta Mertona z 1938 roku , w pierwszej z odmian dewiacji zwanej „ innowacją” człowiek akceptuje cele dedykowane przez rozpowszechnione wartości , ale szuka nowych sposobów ich realizacji, które różnią się od normatywów. Przykładowo przestępca , który ma te same cele życiowe co tzw.” porządny” obywatel, a więc bogactwo, dobrobyt, sukces, nie obiera długoletniej nauki, ciężkiej pracy by dążyć do tych celów , ale obiera wygodna i krótką drogę jaką jest kradzież, napad czy przemyt. Innym przykładem może być student , który w celu uzyskania dobrej oceny posługuje się ściągą zamiast systematycznie pogłębiać wiedzę i spędzać godziny w bibliotece. Są to niewątpliwie negatywne przykłady , ale czyż do tej samej kategorii nie można zaliczyć lekarza , który dla ratowania życia pacjenta stosuje praktyki nowe, nieznane w medycznym środowisku, lub naukowca . który zrywa z powszechnymi prawidłami dla odkrycia prawdy i przełomu w rozumieniu świata i zjawisk nim kierujących? Czy można powiedzieć iż Kopernik był dewiantem?
Jest też przeciwna strona dewiacji zwana przez Mertona „ rytualizmem”. To gorliwe przestrzeganie norm, z pominięciem celów , które miały być w ten sposób osiągane, a więc wybiórcze zastosowanie się do przypisanej w danej kulturze procedury; tylko do jej norm z pominięciem wartości.
Następna odmiana dewiacji to „rezygnacja” ( wycofanie się). Oznacza ona odrzucenie przez dewianta zarówno norm jak i wartości czyli całej przypisanej kulturze procedury. Tak czynią anarchiści, narkomani, alkoholicy, ludzie z marginesu społecznego, którzy odrzucili takie wartości jak praca, edukacja czy dobrobyt i negują je z pewnych osobistych powodów. Sytuację taką mogą tworzyć także sytuacje niezależne i niezamierzone, jak na przykład utrata pracy , bezdomność, gdzie człowiek stracił możliwoś stosowania się do życiowego kredo: pracowania i zarabiania.
Tak jak pełną i aktywną formą dewiacji jest „rezygnacja” tak samo „ bunt” ( kolejna forma) odrzuca normy i wartości procedur ale zarazem wykazuje propozycje norm alternatywnych, nowych sposobów życia , w których realizowane byłyby nowe wartości. Przykładem mogą być tu ruchy społeczności młodzieżowych, które buntują się przeciwko ciągłej pogoni za pieniądzem, karierą, życiem konsumpcyjnym proponując życie we wspólnotach sekt czy komun. Czasami jest to destrukcyjna postawa ale może tez dawać początek nowym kulturom.
` Istnieją zbiorowości wytwarzające własny system wartości i norm oraz zgodnych z nimi wzorów zachowań, których członkowie zobowiązani są rygorystycznie przestrzegać. Jeżeli normy te są sprzeczne z obowiązującymi w ogólnym społeczeństwie określane są dewiacjami z jego punktu widzenia. Takim dość jaskrawym przykładem może być kodeks honorowy grup mafijnych które nakazuje zmowę milczenia w przypadku ujęcia przez Policje jednego z członków czy utrzymywanie finansowe jego rodziny.
Sprawne działanie społeczeństwa postępującego zgodnie z normami obowiązującymi w nim możliwe jest dzięki kontroli społecznej zarówno w formie zewnętrznych form operujących rozbudowanymi systemami sankcji jaki i wewnętrznego mechanizmu kontroli , który został wytworzony w ramach socjalizacji.
Dewiacja powoduje niesprawności systemu kontroli, zwłaszcza gdy bierze się pod uwagę podstawę dewiacji określającą działanie egoistyczne ludzi , którzy uważają iż stosowanie się do norm ogranicza ich i przyjmują świadome ich odrzucenie jako bardziej korzystne. Ludzie szacują co może przynieść lepszy zysk i korzyść, czy postępowanie zgodnie z normami czy też niestosowanie się do nich mimo poniesienia konsekwencji i od tego zależy czy postępują dewiacyjnie czy konformistycznie. Można wysnuć teorię iż każde osłabienie kontroli społecznej niezależnie czy spowodowane jest zakłóceniem procesu socjalizacji czy ułomności zewnętrznych mechanizmów, prowadzi do wzrostu zachowań dewiacyjnych. Badania wykazują , że popełnianie przestępstw znacznie bardziej uzależnione jest od skuteczności ich wykrywania i łapania sprawców niż od samej wysokości kary.
Jest jeszcze inne spojrzenie socjologiczne na dewiacyjne zachowanie, a mianowicie określenie co jest dewiacją w oczach ludzi i na co reagują jako na dewiację. Kryterium jest tutaj zatem nie odniesienie do norm obiektywnych ale do reakcji społecznych.
Historia pokazuje , że wraz z upływem czasu zmienia się to co uważane jest za poprawne zachowanie, a co odbiega od normy. Jeszcze nie tak dawno surowo potepiano noszenie długich włosów przez mężczyzn czy spodni przez kobiety, dziś raczej kontrowersje i niechęć społeczeństwa wzbudza gładko wygolona głowa. W latach pięćdziesiątych ustrój naszego kraju surowo karał za handel złotem czy dewizami, po zmianie ustroju w każdym większym mieście pojawiły się kantory legalnie prowadzące obrót obcą walutą. Przykładów można przytaczać wiele, wszystkie jednak wskazują na rolę kontroli społecznej i przepisów prawa w tworzeniu dewiacji. Sformułowanie przepisów prawnych jednocześnie jest określeniem tego, co jest przestępstwem lub wykroczeniem, a ich zmiana może z dnia na dzień wykreować nową rzeczywistość.
Postrzeganie dewiacji jako kreowanych społecznie wiąże się z wpływem grup , które posiadają pewnego rodzaju władzę i określają obowiązujące normy. Zauważyć można , iż powszechnie akceptowane przez społeczeństwo jest stosowanie takich używek jak alkohol czy papierosy , mimo że szkodzą zdrowiu i powodują uzależnienia podobnie jak marihuana , która jednak jest potępiana a jej palenie jest przestępstwem kryminalnym. Tłumaczone jest to poniekąd prestiżem spożywania: marihuana stosowana jest raczej przez ludzi z niższych sfer społecznych.
Bardzo silny wpływ na kreowanie dewiacji ma też nacisk społeczny. Kiedy jakiś element zachowań zostaje silnie ukazywany przez środki masowego przekazu jako nowe zagrożenie, niezależnie od stanu faktycznego powoduje to mobilizację opinii społecznych domagających się wzmocnienia kontroli i zaostrzenia sankcji karnych wobec tego rodzaju zachowań. Umacnia się jednocześni przekonanie , że nastąpił szczególny wzrost takich dewiacji, często wykorzystywane jest to przez aparaty represyjne , które w ten sposób zwiększają swoje interesy uzasadniając potrzebę dofinansowania swoich struktur.
Ogólnie przyjęte w społeczeństwie jest przyczepianie ludziom tzw. łatek. O tym kogo postrzegać jako dewianta mówi teoria naznaczenia, która ukazuje dewiantem tego , kto za takiego zostanie uznany przez społeczeństwo.
Często zdarza się, że człowiek bez złej woli popełni czyn niezgodny z normą, co określane jest dewiacją pierwotną. Jednak kiedy zostanie naznaczony mianem: oszusta, złodzieja, wariata itp. zmienia się automatycznie stosunek otoczenia do niego. Oczekiwania społeczeństwa w stosunku do takiego człowieka niejako wpychają go w rolę dewianta, a kiedy on sam zacznie wierzyć że tak właśnie jest przyjmuje swoją nową tożsamość ( kariera dewiacji). Akceptacja tej roli staje się sposobem na życie i na radzenie sobie z otaczającymi problemami.
Jak widać źródeł dewiacji może być bardzo wiele i nie da się jasno określić przyczyn społecznych takiego zachowania.
W potocznym rozumieniu dewiacyjnych zachowań są one niewątpliwie szkodliwe dla społeczeństwa. Dewiacje naruszają porządek społeczny, a nie karane powodują jego rozpad, poza tym są kosztowne gdyż utrzymywanie aparatu represyjnego kosztuje, a ich przeciwdziałanie dewiacjom angażując środki finansowe uszczupla możliwości zaspokajania innych potrzeb społecznych.
Jednakże dewiacje nie muszą posiadać tylko cech dysfunkcyjnych, ale mogą też pełnić określone role w życiu społeczeństwa i działać na rzecz umacniania całego systemu.
Dewiacja pozwala wyjaśnić sens norm regulujących życie społeczne , które często nie są jednoznacznie sformułowane i mogą być różnie interpretowane.Określając jakiś rodzaj zachowań jako dewiacje , określa się tym samym jakie są akceptowane i wyznacza przebieg granic tolerancji społecznej.
Każda zbiorowość ma swoje obyczaje, uznaje określone wartości i wzorce zachowań. Dewiacja pomaga określić tożsamość grupy i zarysować jej granice. Jak pisał Kai E.Erikson : „ Dewiant jest jednostką , której działalność wykroczyła poza granice zakreślane przez grupę, i kiedy społeczność nakazuje mu wytłumaczyć się z tego przewinienia, ustala tym samym charakter i położenie swych granic”.
Dewiacje wpływają na spójność grupy, mobilizują grupę do wspólnego przeciwstawiania się i oporu w przypadku postrzegania ich jako zagrożenia.
Są też wentylem bezpieczeństwa dla niezadowolenia społecznego, jeśli społeczność jest niezadowolona z pewnych norm to po prostu przestaje je przestrzegać zamiast dążyć do ich zwalczania burząc porządek społeczny.
Wynika z tego , iż zmiana źródeł dewiacji może powodować to , że „dziś” zachowania uważane za dewiacyjne mogą „ jutro” stać się zachowaniem poprawnym , akceptowanym społecznie.
Wszystkie zbiorowości muszą radzić sobie z konfliktami wśród swoich członków, powstającymi na tle oskarżeń o wyrządzone szkody lub krzywdy i towarzyszących im żądań odszkodować moralnych czy materialnych. Muszą wytworzyć procedury postepowania w przypadku tego rodzaju konfliktów, ustalić reguły ustalające zakres odpowiedzialności oraz określić zasady stosowania się do tych reguł.
Tak powstaje kontrola społeczna mająca reagować na dewiacje.
Są dwie podstawowe formy kontroli. Jedną jest forma osobista, kiedy to osoba pokrzywdzona sama karze krzywdziciela bądź osobiście dochodzi zadośćuczynienia i naprawienia wyrządzonych krzywd. Cała rzecz w tym przypadku rozgrywa się między dwiema stronami niezależnie od tego czy w spór uwikłany jest ktoś jeszcze.
Druga forma to kontrola w którą zaangażowane są trzy strony, przy czym ta trzecia jest pośrednikiem , który rozstrzyga konflikt. Kontrola prawna zazwyczaj w tej formie się rozstrzyga , przeciwnie do kontroli pozaprawnej ( w społeczeństwach świata przestępczego ), gdzie popularniejsza jest ta pierwsza forma.
Egzekwowanie kontroli społecznej może mieć różne cele. Może to być ukaranie sprawcy występku, zadośćuczynienie ofierze, pogodzenie dwóch stron lub tez zapobieganie tego rodzaju dalszym występkom. Zależnie od sposobu zdefiniowania występku można dążyć do innego celu, stąd rozmaitość stylów kontroli, wśród których wyróżnić można cztery podstawowe.
Styl penalizacyjny koncentruje uwagę na samym czynie, kompensacyjny na jego konsekwencjach, rozjemczy na relacjach pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą, terapeutyczny zaś na osobie sprawcy i poddaniu go leczeniu.
Zachodzące w nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych zmiany polegające na wzroście indywidualizmu i powiększaniu się dystansu pomiędzy jednostkami pokrzywdzonymi , krzywdzącymi a tymi którzy sprawują kontrolę będą sprzyjać coraz powszechniejszemu stosowaniu stylu penalicacyjnego. Jednocześnie podejrzewa się że styl kompensacyjne , mimo iż bardziej humanitarny, zapewniający ofierze większe zadośćuczynienie będzie w mniejszym stopniu stosowany gdyż nie umacnia podstaw porządku moralnego.
Literatura:
Piotr Sztompka „ Socjologia”
Barbara Szacka „ Wprowadzenie do socjologii”
Barbara Gramlewicz, Marek Gramlewicz „ Socjologia w zarysie”
Norman Goodman „ Wstęp do socjologii „