63. ROZPAD ZSRR- POWSTANIE PAŃSTW NARODOWYCH

Uwalnianie się narodów

Polityka Gorbaczowa wobec konfliktów narodowościowych i etnicznych była niekonsekwentna. Jego podstawowym błędem było niedocenianie czynnika narodowego i szczere przekonanie, że narody imperium są z nim już połączone nierozerwalnymi więzami politycznymi i ekonomicznymi. W chwili obejmowania władzy najistotniejsza wydawała mu się wymiana kadr kierowniczych. Nie wziął jednak pod uwagę, że działacze młodsi będą w większym stopniu podatni na oddolne naciski i identyfikowanie się z współplemieńcami, a dla lokalnych partii komunistycznych podjęcie problematyki narodowej stanie się kwestią politycznego bytu, co z konieczności spowoduje zaostrzenie ich konfliktów z Moskwą. Nie zważając na to Gorbaczow wyraził zgodę na zaprowadzenie systemu prezydenckiego w republikach. Wymiana elit i jednocześnie głasnost, która pozwalała odkłamać historię i ujawnić kulisy "dobrowolnej" akcesji do Rosji Sowieckiej, przyspieszyły artykułowanie postulatów autonomicznych, przybierających postać deklaracji suwerenności ( 1988r.- Estonia), a potem niepodległościowych.

Perspektywa secesji kolejnych republik z punktu widzenia Moskwy była niemożliwa do akceptacji, bowiem mogła uruchomić reakcję łańcuchową.

Kreml w walce z irredentą stosował dwie metody:

• akcje wojskowe (miały jednak charakter pokazowy, gdyż przez wzgląd na opinię międzynarodową nie dało sie przeprowadzić regularnych działań pacyfikacyjnych i masowego terroru)

• rozpalanie w republikach wewnętrznych waśni etnicznych, w których posługiwano się mniejszością rosyjską, a w jej braku- innymi (np. polską na Litwie)

Republiki Nadbałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia):

• Bałtowie w walce o niepodległość zastosowali wspólną strategię

• powstawały tam stosunkowo szybko fronty narodowe, co pozwoliło stworzyć legalne struktury organizacyjne

• na czoło wysunęła się Litwa

• w 1988 powstał "Sajudis- Ruch na Rzecz Pierestrojki", którego przywódcą został Vytautas Landsbergis; jego taktyka sprowadzała się do zalecania obywatelskiego nieposłuszeństwa i demonstrowania nieprzejednanego stanowiska w kwestii niepodległości przy stopniowym potęgowaniu nacisku na władze sowieckie, traktowane jako reżim okupacyjny

• Moskwa zgodziła się na uznanie litewskiego za język urzędowy

• posłowie "Sajudisu" zdominowali reprezentację Litwy na Zjazd Deputowanych Ludowych

• podczas Zjazdu posłowie "Sajudisu" demonstracyjnie opuścili obrady, co spowodowało, że zostali oskarżeni o separatyzm

• w 1989 I sekretarz Partii Komunistycznej Litwy Algirdas Brazauskas wypowiedział posłuszeństwo KPZR

• Litwini, Łotysze i Estończycy domagali się ujawnienia tajnego protokołu do paktu Ribbentrop- Mołotow

• początkowo Moskwa zaprzeczała co do tego aby taki istniał, jednak 22.08.1989 Jakolew potwierdził jego istnienie

• 23.08.1989 w Nadbałtyce zorganizowano pomiędzy Wilnem a Tallinem liczący około 600 km żywy łańcuch

• w marcu 1990 układ Ribbentrop- Mołotow uznano za nielegalny na III Zjeździe Deputowanych Ludowych

Zakaukazie:

• polityka Moskwy wobec Zakaukazia była doraźnie skuteczniejsza

• Moskwie udało się uwikłać Armenię i Azerbejdżan w konflikt o Górski Karabach

• dopóki trwał konflikt, obydwie republiki, zdane na arbitraż władz centralnych, do czasu ograniczały swe roszczenia niepodległościowe

• w lutym 1988 w kilku miastach Azerbejdżanu doszło do pogromów Ormian

• styczeń 1990 pogrom Ormian i Rosjan w Baku; doszło do interwencji wojsk rosyjskich

• w Górskim Karabachu wybuchło powstanie ormiańskie

• nastąpiło wyzwolenie całego terytorium

• pod koniec 1991 doszło do proklamowania Republiki Górskiego Karabachu

• kwiecień 1989- niepodległościowa demonstracja w Tibilisi spacyfikowana przez regularne oddziały wojskowe

• aby sparaliżować antysowieckie nastroje Moskwa podjudziła do wystąpienia Abchazów (do tej pory mających swą republikę autonomiczną w składzie Gruzińskiej SRR)

• lipiec 1989- zamieszki w Suchumi

• Moskwa popierała również tendencje separatystyczne w Osetii Południowej

• polityka Moskwy spowodowała, że w wyborach parlamentarnych w Armenii i Gruzji zdecydowaną większość zdobyli zwolennicy pełnej niepodległości

Republiki środkowoazjatyckie:

• problem związany z tymi terenami nie tyle tkwił w dążeniach emancypacyjnych, ile w chęci utrzymania się przy władzy miejscowej nomenklatury, zrośniętej ze strukturami klanowymi i plemiennymi; tym samym władza zachowywała dość stabilny charakter

• wyjątkiem był Kazachstan

• usunięcie Kunajewa (w związku z wspomnianą na początku czystką kadrową) i powołanie na jego miejsce Kołbina wywołało burzliwe protesty, które w Ałma Acie przybrały postać masowych ulicznych demonstracji, stłumionych przez wojsko

• 1989- Kołbin został odwołany; zastąpił go Nursułtan Nazarbajew

• Nazarbajew prowadził wobec Moskwy wyjątkowo subtelną politykę; powody:

> w Semipałatyńsku znajdował się główny poligon nuklearny oraz kosmodrom Bajkonur

> północna część kraju zasiedlona była przez kolonistów rosyjskich; istniała groźba secesji tego terytorium

• do napięć w stosunkach wewnętrznych, będących wynikiem nacisków personalnych ze strony Moskwy, doszło także w Uzbekistanie

Ukraina:

• istniały tu dwa ośrodki o sprzecznych interesach

• Zadnieprze z Kijowem chciało podtrzymywania bliskich związków z Rosją

• odmienne nastroje panowały w byłej Małopolsce Wschodniej

• dodatkowo Ukrainie groził potencjalny konflikt graniczny z Rosją z powodu Krymu podarowanego jej przez Chruszczowa; zasiedlony był w znacznej większości przez Rosjan domagających się secesji

• dlatego republika odważniej wysunęła swoje postulaty dopiero pod koniec 1991

Białoruś:

• społeczeństwo Białorusi reprezentowało stosunkowo niski poziom świadomości narodowej

• poddawane było w czasach sowieckich również wyjątkowo skutecznej denacjonalizacji

• w związku z tym emancypacja przebiegała tam najwolniej; nabrała tempa dopiero po sierpniowym puczu w 1991

Sierpniowy pucz i jego konsekwencje:

• w 1991 kryzys w ZSRR groził rychłym przesileniem

• Gorbaczow (wydawało się że w 1990 pogodził się już z myślą o konieczności zgody na oddzielenie państw bałtyckich) podjął niespodziewanie ostre retorsje wobec Litwy

• Litwę objęto embargiem gospodarczym, a następnie wzmocniono na jej terytorium garnizony wojskowe i wprowadzono specjalne jednostki milicji- OMON

• przywódca Komunistycznej Partii Litwy zwrócił się do Gorbaczowa z supliką o objęcie republiki bezpośrednimi rządami prezydenckimi

• akcja rozpoczęła się od zajmowania gmachów publicznych; w nocy 12/13 stycznia przeprowadzono szturm na wieżę telewizyjną w Wilnie, w którym zginęło 13 osób (stała się symbolem walki o niepodległość); 20 stycznia podobne incydenty miały miejsce w Rydze

• Bałtowie pomimo okupacji nasilili antysowiecką propagandę

• z początkiem lutego na Litwie, a miesiąc później na Łotwie i w Estonii referenda potwierdziły chęć całkowitej secesji

• wkrótce pełną suwerenność i niepodległość usankcjonowały uchwały parlamentów wszystkich trzech krajów

• w połowie marca Gorbaczow przeprowadził referendum w kwestii przyszłości ZSRR

> 70% głosujących opowiedziało się za jego utrzymaniem jako jednolitego państwa federalnego (w plebiscycie udziału nie wzięły republiki nadbałtyckie, Gruzja i Armenia)

• następnie Gorbaczow wzmocnił swą formalną pozycję

> podporządkował sobie formalnie rząd

> powołał Radę Bezpieczeństwa

• w kwietniu Gorbaczow zagroził dymisją; została odrzucona, jednak nie jednomyślnie

>> KPZR wyraźnie słabła i traciła spoistość

>> pojawiły się wątpliwości co do możliwości dalszego przywództwa Gorbaczowa

• nacisk na Gorbaczowa wzmógł Jelcyn, wzywając go publicznie w lutym do dymisji (sam Jelcyn odniósł bezdyskusyjne zwycięstwo w wyborach prezydenckich w RFSRR)

• lipiec 1991- ogłoszenie deklaracji programowej Ruchu Reform Demokratycznych; pojawiło się w niej żądanie suwerenności politycznej republik, ale w ramach wspólnej ekonomicznej przestrzeni

• na 20 sierpnia Jelcyn i Gorbaczow ustalili datę podpisania sankcjonującej reformę ustrojową nowej ustawy związkowej; przewidywała, że:

> republiki otrzymają daleko idącą niezależność, ale w ramach Związku Suwerennych Państw, który reprezentowałby je na arenie międzynarodowej i tworzył wspólne struktury obronne

> organami władzy Związku będą dwuizbowy parlament i prezydent

• w trakcie ostatniego spotkania z Jelcynem i Nazarbajewem Gorbaczow, wobec narastającej opozycji w łonie KPZR, postanowił zwrócić się ku demokratom; Gorbaczow pogodził się też z koniecznością zdymisjonowania Pawłowa, Kriuczkowa, Jazowa, Janajewa i Łukianowa

• o planach Gorbaczowa natychmiast dowiedzieli się wyżej wymienieni (rozmowę monitorował KGB), co przyspieszyło ich decyzję o podjęciu działań mających uniemożliwić podpisanie nowej formuły związkowej i ułatwić pozbycie się najbardziej liberalnych przeciwników; ich plan działań przewidywał ogłoszenie stanu wyjątkowego

• pucz rozpoczął się 19 sierpnia

• Gorbaczowowi (przebywał wówczas w Foros na urlopie z rodziną) przedstawiono ultimatum przyłączenia się do puczu lub złożenia dymisji; Gorbaczow odmówił; nie chciano go jednak zabić dlatego został szczelnie odizolowany

• spiskowcy ogłosili powstanie Komitetu Państwowego Stanu Wyjątkowego (GKCzP)

• do Moskwy wprowadzono wojsko

• Jelcyn zorganizował bierny opór oraz wydał orędzie w którym potępił reakcyjny przewrót dokonany wbrew konstytucji i wezwał ludność do strajku

> jego strategia polegała na biernym obywatelskim nieposłuszeństwie i sprowokowaniu sytuacji w której działania puczystów musiałyby wiązać się z rozlewem krwi, dokonanym w obecności korespondentów telewizyjnych na oczach świata

• kraj zareagował na pucz początkowo dość pasywnie; z czasem jednak opór zaczął narastać

• 21 sierpnia GKCzP zakończył działalność

• w nocy z 21 na 2 sierpnia do Moskwy, eskortowany przez ludzi Jelcyna, powrócił Gorbaczow

• 23 sierpnia Jelcyn wydał dekret zarządzając delegalizację KPZR na obszarze całej RSFRR i konfiskatę jej majątku

• jednocześnie trwało samorzutne umacnianie niezależnego statusu poszczególnych republik

• Gorbaczow usiłował dostosować się do sytuacji, w której Jelcyn i inni przywódcy republikańscy metodą faktów dokonanych zaczęli ograniczać zakres jego władzy i centralnego aparatu ZSRR

• w mniemaniu Gorbaczowa jego atutem pozostała koncepcja Związku Suwerennych Państw

> potencjalni członkowie nie byli jednak skłonni podporządkować się temu

• 8 grudnia Jelcyn, Kuczma (Ukraina) i Szuszkiewicz (Białoruś) ustalili powołanie Wspólnoty Państw Niepodległych

• 21 grudnia- konferencja założycielska WPN; do wspólnoty przystąpiły wówczas:

• Kirgistan

• Tadżykistan

• Turkmenistan

• Uzbekistanie

• Mołdowa

• Armenia

• Azerbejdżan

• 25 grudnia Gorbaczow ostatecznie przekazał władzę Jelcynowi