DROGA NIEMCÓW DO PONOWNEGO ZJEDNOCZENIA OAŃSTWA 1949-1990, POZNAŃ 1991

Repuiblik.a Federalna 'Niemiec stosunkowo szybko odbudowała się ze zniszczeń wojennych l imzwinęła 'gospodarczo. Już w latach 60-tych należała do czołówki państw rozwiniętych gospodarczo. Jednocześnie znajdowała s'..ę ona nadal w trudnej sytuacji politycznej. Dotychczasowa polityka wschodnia RFN powodowała, iż <nie mogła ona ostatecznie rozliczyć się z problemem iwojny. Na państwie tym ciążyło odium odpowiedzialności za wybuch wojmy i jej skutki. Z problemem tym wiązała się .kwestia normalizacji stosunków z Czechosłowacją i Polską, Tymczasem rządy tych państw nie chciały :Dod'jąć z RFN rozmów na temat normalizacji stosunków,, dokąd RFN nie spełni pewnych warunków wstępnych. Zaliczano do nich sprawę uznania układów monachijskich w sprawie Sudetów z 1933 r. za nie-ważnc od sameigo początku oraz uznania NRD i granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej ->⁷.

uchwaliła nowy program działania. Podjęto w nim ideę nowego podejścia do Izw. polityki niemieckiej i polityki wschodniej^5S. Politykę wschodnią rządu krytykowały koła wyznaniowe ⁵⁹. Psuła się też sytuacja gospodarcza. Stabilizowała się natomiast sytuacja wewnętrzna w NRD, 'która okrzepła też na forum międzynarodowym, W tych warunkach, w 1966 r., rządzące partie chadecjii straciły przewagę w parlamencie i musiały pójść na porozumienie ^ opozycją. Jesienią 1966 r. utworzono gabinet wielkiej koalicji k udziałem SPD. W .1969 r. chadecy przeszli do opozycji, a rząd utworzyli soejaJdemokraci w sojuszu z liberałami. Rząd ten dokonał pewnych korektur w polityce niemieckiej i wschodniej REN, Już w 1967 r. nawiązano stosuniki z Rumunią, w '1968 r. przywrócono stosunki z Jugosławią, odrzucając doktrynę Hadlsteina. Nowy rząd RFN podjął rozmowy z przywódcami NRD. 19 III 1*970 ,r. doszło do osobistego spotkania kan-dorza W. Brandta ,z premierem W. Slotphein w Erfnrcic (NRD), a 2,1 V 1970 t. w Kassel w RFN. Ideę otwarcia n-a wschód poparli przywódcy USA. Podjęto rokowania z ZSRR i Polska. 12 VIII 1970 r. w Moskwie podpisano nowy układ pomdędzy ZSRR i RFN, w którym, ta ostatnia zobowiązała (się do uznania i poszanowania powojennych granic vv Europie, łącznie z granicą na Odnze i Nysie ⁶⁰.

W dniu 7 XII (1970 r. w Warszawie podpisano układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. Rząd RFN uisnał afdcjialnie ustaloną w Poczdamie granicę zachodnią Polski i wyirze'ki się stosowania przemocy w rozwiązywaniu problemów sparmych ³¹.

W marcu 107,1 r. (przedstawiciele 4 mocarstw rozpoczęli rokowania w sprawie '.uregulowania statusu Berlina Zachodniego. 3 IX 1971 r. podpisano układ 4 mocarstw w sprawie Berlina. Uznano, że Berlin Zachodni nie wchodzi formalnie w skład RFN, że stanowi odrębną jednostkę administracyjną, podległą (kontroli 4 mocarstw, ,ale rząd RFN" będzie sprawować opiekę [konsularną nad jego mieszkańcami oraz że układy zagraniczne 'zawierane przez RFN obejmują też Berlin Zachodni. Rząd NRD zobowiązano do uregulowania dostępu do miasta⁶².

totrium NRD. 20 XII 1971 r. odpowiedni ulkład zawarto pomiędzy Sena-lem Berlina Zach. i NRD, a 26 V 1'972 r. pomiędzy RFN i NRD. Teza o nieuznawaniu przez RFN drugiego państiwa niemio.cikiego została odrzucona. NRD była już uznana przez 32 państwa (12 socjalistycznych i 20 kapitailiistycanych). Podjęto rokowania w sprawie nawiązania wzajemnych stosunków pomiędzy RFN i NRD. Odpowiedni układ podpisano 21 XII 1971 t. Oba państwa uznały się wzajemnie, potwierdziły swoje granice i nawiątzały stosuniki dyplomatyczne. Premier Bawarii F. J. Strauss zarzucał rządowi, iż uznając NRD naruszył ustawę zasadniczą (konstytucję} RFN. 31 VII l!&72 r. Trybunał Stanu odrzucił to oskarżeniie jatko nieuzasadnione. W uzasadnieniu swego orzeczenia podtrzymał on tezę o istnieniu 'Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1937 r., twierdził, że RFN nie jest sukcesorem, lecz jest z ndą ,,identyczna" i czuje się odpowiedzialna za Niemcy w całości, dowodził, że NRD jest częścią Niemiec i przez RFN nie może być uznawana za zagranicę. W związku z tym urząd RFN -wymienił z NRD nie ambasadorów, ilecz tyliko „stałe przedstawicielstwa" ⁶³.

"W krótikim czasie przełamano nieufność w stosunkach wzajemnych pomiędzy •wschodem i zachodem. RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne z wszystkimi państwami bloku radzie okiego. Szczególne znaczenie miał fakt normalizacji układów pomiędzy RFN i NRD ^li5.

Polityka poprzednich rządów RFN prowadzała do zaostrzenia stosunków z NRD. Pomiędzy obu panstwiami niemieckimi wyrastał mur nieufności i niechęci. Oba państwa wzajemnie ostro się zwalczały. Idea jedności oddalaiła się. W NRD forsowano ideę tworzenia odrębnqgo socjalistycznego narodu niemieckiego. Nawiązsanie współpracy i odprężenie prowadziło do ponownego umocnienia jedności narodowej. Nowa polityika wschodnia RFN prowadiziła też do odprężeniia w skali •międzynarodowej. Stała się jednym 'z elementów procesu normalizacji stosunków w Europie i w Świecie ⁶⁶.

Środkiem pobudzania zainteresowania państw socjalistycznych tymi koncepcjami rozwiązania problemu niemieckiego miały być ofiary terytorialne i .materialne. Pierwsza 'z nich opierała się na założeniu, że problem przyszłej wspólnej granicy polsko-niemieckie j będzie można załatwić dojpiero na drodze kompromisu [terytorialnego, lizn. jedynie częściowego przywrócenia przedwojennych granic Niemiec. Idea ofiar materialnych miała aa celu stworzenie (materialnego zainteresowania państw socjalistycznych dla procesu normalizacji stosunków z RFN na warunkach korzystnych dla strony zachodnioni-emieckiej ¹³.

Precyzując cele tej taktyki G. Schrader stwierdzał w 1965 r., że jego nadzieje wiążą się z możliwością rozpoczęcia przez poszczególne państwa socjalistyczne „włączania do swoich rozważań i uwzględniania przy decyzjach w dziedzinie (polityki zagranicznej i wewnętrznej odrębności interesów" również wówczas, kiedy „odbiegałyiby one luib całkowicie kolidowały :z interesami imnych (krajów socjalistycznych" ^H. iNa inny aspekt celów 'tej taktyki zwracał uwagę •ekspert CDU/CSU w dziedzinie polityki zagranicznej E. Majondca, pisząc, że polityka umacniania niezależności państw Europy Środkowej i Wschodniej musi być skierowana przeciwko Moskwie, jako centrum światowego ruchu komunistycznego ^iG. Innymi słowy chodziło nie tylko o pobudzenie egoiamów narodowych państw socjalistycznych, ale także o (rozluźnienie ich więzów ze Związkiem Radizie-cikim. Toteż, jak pisze E. Dylawerski, podjęto w 'ten sposób próbę stworzenia w ipolityce zagranioznej RFN iunctim między realizacją zachodnio-niemieckich roszczeń terytorialnych a „wolnością" w krajach socjalistycznych Europy wschodniej, „wolnością" od komunizmu.

Wyrazem tej polityki, obliczonej nie tylko na reakcję ze strony państw socjalistycznych, ale również -na redukcję wrażenia grumkijącego się w oipinii międzynarodowej, że RFN jest jedynym krajem stanowiącym przeszkodę na drodze do odprężenia europejskiego, (była m.iin. tzw. nota pokojowa RFN z 25 marca 1'966 r., skierowana do ponad stu państw na świecie. W nocie tej rząd zaćhodnioniemiccki, 'wysuwając propozycję nawiązania stosunków dyplomatycznych 7. państwami socjalistycznymi (z wyjątkiem NRD), zaznaczył jednocześnie jakoby pod względem for-malno-prawnym obowiązywały granice Niemiec według stanu z 3;1 gru-

go, ale przede wszystkim na odrzuceniu adenauerowskiej tezy. że zjednoczenie Niemiec musi ipoprzedzać odprężenie. Tutaj obie .sprawy 'były traktowane równolegle, aczkolwiek we wzajemnym powiązaniu. Rozerwanie adenauerawskie<go iunotim, związane ibyło z brakiem odpowiedzi ze strony CDU/CSU na pytanie, co jest ize zjednoczeniem Niemiec skoro i bez tego zjednoczenia narasta w Europie -odprężenie ²⁰. Wyrazem tych nowych myśli była propozycja RFN z 1967 r. .oparcia normalizacji stosunków z państwami socjalistycznymi na układzie o wyrzeczeniu się siły, który pozostawiałby jednak jako sprawę otwartą dotychczasowe problemy sporne w tych .stosunkach. W rozumieniu zachodnioniemieckim idea wyrzeczenia się -siły otwierać miała możliwość zalegalizowania „otwartego status quo" w Europie, Poprzez .przyjęcie układu o wyrzeczenjiu się siły liczono na utrzymanie, a nawet wzmocnienie, zachodnioniemieckich roszczeń terytorialnych. Sens tego układu nie sprowadzaliby się do usunięcia istniejących spraw spornych, lecz eliminacji niedozwolonych środków przy ich rozwiązywaniu.

W ten sposób za pomocą koncepcji nowego ładu pokojowego rząd Kieslingora, nie rezygnując iż doktrynalnych założeń -w jąpnawie przedmiotu jedności niemieckiej i zjednoczenia, próbował zharmonizować cele polityki -aagr.and.czn.ej RFN z globalną strategią Zachodu — strategią seleikty-wnego odprężenia. Próby uelastycznienia zjednoczeniowej linii polityki zagranicznej RFN nie oznaczały przy tym odejścia od dążenia do aneks j i NRD, czego wyrazem było wyłączenie NRD z (projektu nakładu o wyrzeczeniu się siły w stosunkach z państwami socjalistycznymi. Również powrót do adenauerowskiej polityki z pozycji siły jako środka realizacji 'koncepcji zjednoczeniowej Kiesinger uważał za realny w -zależności od uwarunkowań politycznych.

Wymienione warianty polityki -zjednoczeniowej w latach sześdziesia-tych — ..zbliżenia przez zmiany" i idea ,,nowego ładu pokojowego" — w istocie rzeczy były wariantami defensywnymi. Koncentrowały się bowiem na międzynarodowym zalegalizowaniu w dobie narastającego odprężenia zachodnioniemieckich pozycji prawnych, dotyczących problemu niemieckiego, przy jednoczesnym dążeniu do wyjścia RFN z sytuacji grożącej jej izolacją wśród państw zachodnich. W wariantach tych pomija się bądź nie precyzuje .sposobu zjednoczenia Niemiec. W miejsce adenauerowskiej wytycznej o znaczeniu siły jako Sposobu wymuszenia ustępstw wobec Wschodu, pojawia się teza o dialogu, który w oparciu o aktywność międzynarodową RFN mógłby doprowadzić do aprobaty ze strony państw socjalistycznych zachodnioniemieckiej wersji zjednoczenia Niemiec w granicach z 1937 r.

Mimo tych prób, mających nadać polityce zjednoczeniowej chadecji większą skuteczność, w istocie rzeczy nie udało się przybliżyć choćby o krok zjednoczenia, wręcz przeciwnie. Talk jak w okresie adenauero-wisikiim prowadziła ona do ugruntowania politycznego roabicia Niemiec i coraiz głębszego rozchodzenia się -społeczeństw żyjących w obu (państwach niemieckich. W świetle ówczesnych poglądów w sprawie problemu niemieckiego akceptacja l poszanowanie status quo oznaczałyby rezygnację z .^ponownego zjednoczenia" (Wiedervereinigung) jako nakazu wyprowadzonego z interpretacji Ustawy Zasadniczej. Negowanie status quo w imię jedności państwowo-narodowej Niemiec miało stwarzać na użytek tak wewnętrzny, jak i zewnętrzny 'przakonaoie o je-go tymczasowości i prowizoryczności, przekonanie o rzekomo nadai otwartym charakterze prdblerrm niemieckiego, którego rozwiązaniem może ibyć tylko powrót do status quo ante, a więc do restauracji Rzeszy Niemieckiej w (granicach z 31 grudnia 1'93'T r.²⁴ 'Taką polityką zjednoczeniową, opartą na, próbie podważania terytoriadno-politycanego status quo w 'powojennej Europie i hamowaniu procesów 'Odprężeniowych, chadecja traciła coraz bardziej zaufanie nie tylko sojuszników zachodnich, ale również i wyborcy zachodni oiiiemieckiego. W konsekwencji doprowadziło to do ^klęski wyborczej w 1969 r. i ustąpienia miejsca w Bonn koalicji socjallibaralnej.

Podobnie jak: w tprzyrpad!ku [partii chadeokitfh jedność 'Niemiec stanowiła priorytetowy cel socjaldemokratów zachodniotniem^eokich. W pierwszych latach po wojnie SPD wytkazywała przy tym większy sttopień agresywności i nacjonalizmu niż chacłecja. Wynikało ito nie tyle z 'koncepcji strategicznych co z jprzyczyn wewnętrznych; z chęci zdjęcia z siebie odium „partii bez narodu", zarzutu wysuniętego pod adresem SPD przez prawicę niemiecką jeszcze w okresie kajzerowskim i podtrzymywanym w czasach Republiki Weimarskiej oraz Rzeszy hitlerowskiej²⁵. W efekcie SPD formułowała ofensywny 'program niemieckiej jedności

Istota zakładanych „przemian przrz zbliźeni-e" ujmowana była szeroko, poprzez polityczne wyrównanie interesów między państwami j narodami, stworzenie nowych pokojowych struktur bezpieczeństwa europejskiego, jak też przemiany systemowe w państwach socjalistycznych. W wyniku tych procesów winno dojść do umocnienia jedności .narodu niemieckiego i powstania 'stanu, w którym ,.ia>ród len będzie "mógł zrealizować prawo do samostanowienia ³⁵.

W świetle tej strategii droga prowadząca do zjednoczenia Niemiec przdbicgać miała dwuwymiarowo, przy założeniu narastających, wzajemnych (powiązań między tymi wymiarami. Pierwszy z .nich obejmujący skalę malkro, wskazywał na odprężenia jako proces w stosunkach Wschód--Zachód, który najlepiej sprzyjać może urzeczywistnieniu idei zjednoczeniowej. Według tych założeń polityka zachodaioniermecka powinna aktywnie uczestniczyć w [kształtowaniu stosunków Wschód-Zachód, aiby po-roztumiema migcfeyiblokowe nie doprowadziły do utrwalenia podziału Niemiec oraz po to, ,by zibudować system pokojowych, bezpiecznych stosunków w Europie na podstawie istniejącego status quo jako podstawy wyjściowej¹ do jego zmiany <w przyszłości. Realizacja zjednoczenia miała stać się możliwa tylko w warunkach .zbliżenia się i normalizacji stosunków miedzy wszystkimi krajami europejskimi, 'bez względu na ich ustroje. Przewidywano przy tym, 'że zbliżenie miedzy (państwami będzie procesem długotrwałym, a zatem zjednoczenie Niemiec nie może być aktualnym przedmiotem zac'hodnloniemieckiej polityki zagranicznej. Aktualnym zadaniem jest natomiast przygotowywanie odpowiednich warunków, które ułatwiać będą rozwiązanie problemu niemieckiego. Dru-

³⁵ E. Eahr. Wandel durch Annaherung, „Deutschland Archiv" 1973, nr 8. Szerzej na ten temat piszą in.in. P. Dobro wolski, Zachodnio-niemiecka myśl polityczna a po-fcojowe wspólistnienie i odprężenie, Warszawa—Kraków 1980; J. Sawczuk, Ksztal-towanie się ideologii SPD w latach 1949-1969, Opole 1984; H. Wuttke, Wspólczesne granice niemieckie w świetle stauOuńsfca RFN. Zagadnienia p t polityczne, Warszawa 1985.

gi wymiar stanowiła ,.Deutschlandipolrtiik'' w skali mikro, obejmująca stosunki „wewnątrzniemieckie" — z 'NRD. Zakładano, że stworzenie nowej jakości tych stosunków poprzez uznanie 'państwowości NRD powinno ułatwić nawiązanie łączności z drugą częścią społeczeństwa .niemieckiego, a tym samym sprzyjać utrzymaniu jedności narodu 'niemieckiego w warunkach podziału politycznego.

W koncepcji tej substancją zjednoczeniową, a zarazem środkiem zjednoczenia stawała się nic jedność państwowo-narodowa, lecz 'narodowa — niaród niemiecki. Punktem wyjścia, do osiągnięcia celu jednościowego miało być uznanie tcrytorialno-tpolityczneigy status quo w Europie, Toteż na zjeździe SPD w Dortmundzic w 1966 r. dokonano nowego określenia zasięgu terytorialnego przedmiotu zjednoczenia, dostosowując go do wymagań stiatus quo. Wielu czołowych działaczy SPD wystąpiło wówczas z tezą, że dla rwy eliminowania obaw żywionych w Polsce (i nie 'tylko) przed zjednoczonymi Niemcami konieczne jest uznanie granicy na Odrze i Nyisie Łużyckiej. Rezygnowano zatem z wiązania ze zjednoczeniem zwrotu ipolsikidh Ziem Zachodnich, gdyż uznano, że utrudni to realizację programu zjednoczenia z terenami wchodzącymi rw skład NRD ^3fi. Równocześnie przyjmując naród jako główny podmiot jedności niemieckiej i substancji zjednoczeniowej, co oznaczało konieczność -szukania łączności z podzielonym narodem!, ze społeczeństwem zamieszkujący m NAD, na dortmundzkim zjeździe Brandt domagał się, aby obie części Niemiec dążyły do uregulowanego, ograniczonego w czasie sąsiedztwa. Sjpowodoije to, że w (wyniku przemian w NRD będzie możliwe utrzymanie jedności narodu niemieckiego nawet w warunkach istnienia jego podziału politycznego ^:t7.

Z tak ukształtowaną koncepcją zjednoczeniową, a zarazem koncepcją polityki zagranicznej wchodziła SPD w 1969 r. jako partia wsipółrządjzą-ca do pnaktyiki pobtycznej, nadając tym (koncepcjom poprzee układy wschodnie, >układ zasadniczy z NRD oraz aktywne uczestnictwo w kształtowaniu procesów odprężenia i bezpieczeństwa w Europie konkretne treści materiailno-ipolityczne. Wiraż z liberałami dokonała SPD zasadniczej zmiany priorytetów w zachodni oni emiecfei e j polityce zagranicznej. Odchodząc od adenauerowskiej tezy prymatu zjednoczenia nad¹ bezpieczeństwem Europy, linii Wielkiej Koalicji uznającej równoległość obu spraw, wysunęła na ipieirwszy jplan rozwiązania europejskie. Oznaczało to, że zjednoczenie obu państw niemieckich może nastąpić tylko w następstwie odprężenia europejskiego i przezwyciężenia podziału Europy na dwa wrogie sobie bloki militarno-polityezne ³⁸.

W latach 60-tych w stosunkach międzynarodowych zaczęły umacniać się procesy zmierzające do załagodzenia konfliktów i ułożenia wzajemnych stosunków pomiędzy Wschodem i Zachodem. Zanikały tendencje konfrontacyjne. Górę brały tendencje koncyliacyjne. Jedną z głównych przeszkód na tej drodze stanowiła 'kwestia niemiecka. Sztywna linia Adę-nauera i jego następców hamowała proces odprężenia. W tej sytuacji w RFN do głosu dochodziła opozycja. W 1966 r. powstał gabinet wicl-.kiej koalicji ,z udziałem SPD, która kształtowała koncepcje tzw. nowej politytki wschodniej. Głównym jej rzecznikiem był Willi Brandt. W 1969 r. CDU i CSU odsunięte zostały od rządu. Gabinet powstał w oparciu o SPD i FPD. Z różnymi zmianami przetrwał on do 1982 r. Podjęto realizację nowej .polityki wschodniej. Zakładała ona częściowe uznanie realiów (powstałych po II wojnie światowej, by wzmocnić pozycję izolowanej na forum międzynarodowym RFN ^7f). Przywódcy RFN podjęli próby bezpośrednich rozmów z NRD. 14 III 1970 r. doszło do spotkania 'kanclerza Br-andta 7. premierem Willi Stophcm w Erfurcie. 21 maja miało miejsce drugie spotkanie w Kassel w RFN.

Podjęto trudne rokowania z ZSRR i Polaka, w których wyniku 12 VIII 1970 r. podpisano układ z ZSRR i 7 XII 1970 r. z Polską. RFN uznała granice powojenne i wyrzekła się przemocy w rozwiązywaniu spornych problemów⁷'. ZSRR szedł na ustępstwa i gotów był do kompromisu w sprawie Berlina Zachodniego, opór stawiali jednak przywódcy NRD z W. Ulibrichtem na czele. W tej .sytuacji ZSRR zmusił Ulbrichta do dymisji. Nastąpiło to formalnie w czasie XVI plenum KC SED, w dniu 3 V 19711 r. Następca Ulbrichta oa stanowisku I sekretarza KC SED i od 1976 r.