Tadeusz Peiper, Metafora teraźniejszości („Zwrotnica”, listopad 1922)

Nic nie charakteryzuje poety lepiej niż natura jego metafor.

• metafora jest samowolnym spokrewnianiem pojęć, tworzeniem związków pojęciowych, którym w świecie realnym nic nie odpowiada

• każdy poeta ma rodzinę pojęć, którą najchętniej łączy z innymi - jest to świat najbliższy jego naturze, ujawnia zasadnicze elementy, na które rozkłada on całość istnienia

Nigdy przenośnia nie była środkiem artystycznym tak faworyzowanym jak dzisiaj.

• nie z powodu zmęczenia człowieka, potrzeby drażnienia go - każde nowe pokolenie literackie zastawało człowieka zmęczonego tym, co było, lub wmawiało mu zmęczenie i wprowadzało nowe efektowne związki słów

Przyczyny uprzywilejowania metafory:

1. Anty-realizm

• metafora nie jest środkiem realnego odtwarzania świata, nie jest opisem

• przekształca rzeczywistość doznań i przetwarza ją na nową rzeczywistość poetycką (zdania, które to, co mają mówić, mówią nie przez to, co oznaczają, ale przez to, co wyrażają; tkwi w nich symbolika)

• w sztuce dominuje anty-realizm (formy abstrakcyjne w plastyce)

2. Ekonomizm

• metafora jest skrótem, skróconym porównaniem poetyckim (bez „jak”, bez orzeczenia zdania porównawczego, bez długich określeń, bez waty słownej, która miała cel tylko rytmicznego wypełnienia zdania)

Teraźniejszość literatury przejawia się nie w treści i idei poematów, ale w kroju poetyckim.

Cechy poezji (metafory i porównania - bo ono też jest poetyckie, jedyne dosłowne to a=2b):

• odległość pojęć, jakimi operuje - źródło hipotetyczne: następstwo skróceń w odczuwaniu przestrzeni, niedokładność spostrzeżeń współczesnego człowieka; źródło właściwe: daje to urojoną perspektywę, tworzy rzeczywistość poetycką (anty-realizm)

• burzy i odwraca hierarchię wartości, przedmioty widziane niechętnie łączy z takimi, które są ugruntowane w człowieku - źródło: człowiek naturę wykorzystuje, zachwyca się własnymi wytworami - prowadzi to do change de place lub do zniesienia hierarchii

• ożywianie materii, podnoszenie jej na wyższy stopień życia w personifikacjach i vivifikacjach (wydobycie obrazowości plastycznej i ruchu) - cel: uprzystępnienie rzeczy swobodnym kompozycjom i poddanie ich działaniu ruchu

• źródłem metafory był pierwotny animizm, gł. u Greków - obdarzał osobowością siły natury, stworzył w języku obrazy nieodpowiadające rzeczywistemu wyglądowi świata, które z czasem się usamodzielniły - stały metaforami; konsekwencja: długi czas personifikacja odnosiła się do przedmiotów wybranych, gł. natury, ustawionych wysoko w hierarchii, nadawała im wyższą rangę, by wzmożyć oddziaływanie na czytelnika (jako pierwszy wyłamał się naturalizm) - dziś nie ma przedmiotów wybranych (apologia materii, antyhierarchiczne patrzenie na świat)

• poezja polska i rosyjska nadużywa personifikacji; dlaczego to błąd są to środki stare i pierwotne (animizm)

Trzeba dla metafory szukać źródeł nowych. Nie tylko poetyczność słów tworzy poezję, ale też poezja nadaje poetyczność słowom. Gdyby teraźniejszość stała się jedynym źródłem metaforycznym - byłaby to prawdziwa metafora teraźniejszości.

** E.Z.**