J. Gimpel, Jak budowano w średniowieczu
Warszawa 1968.
1. Historia badań.
Francja- badacze końca XIX i początku XX wieku.
Juliusz Quicherat,
Wiktor Moret,
Viollet le- Duc
- historycy zajmowali się średniowiecznym społeczeństwem i dziejami budownictwa.
Niemcy-studiowali przede wszystkim budownictwo XIV i XV w., jednak dla zrozumienia procesów zachodzących w późnym średniowieczu podejmowali problematykę robót budowlanych XII i XIII.
Anglia- G.C. Coulton, Knoop (The Medieval Mason)- badali organizację życia i pracy w warsztatach budowlanych.
2. Reformy benedyktyńskie.
Chrześcijaństwo i historia budownictwa związane są z działalnością zakonów. Ważne dla rozwoju późniejszego budownictwa są zwłaszcza dwie reformy: klunicka i cysterska.
Reforma kluniacka X w. przeprowadzona została w obrębie zakonu benedyktyńskiego po najazdach Saracenów, Normanów i Węgrów na imperium karolińskie. Najazdy te spowodowały zahamowanie rozwoju imperium i przyczyniły się pośrednio do rozluźnienia obyczajów w zakonach. Wilhelm Pobożny założył w Cluny klasztor, który zapoczątkował nowy porządek i w krótkim czasie rozwinął regułę w obrębie setek filii. Opactwo Cluny stało się miejscem corocznych zebrań wszystkich zakonników przybyłych z odległych filii, więc powstała potrzeba rozbudowywania klasztoru. Z zakonu klunickiego wywodzili się papieże Grzegorz VII, Urban II.
Reforma cysterska. W 1098 r. św. Robert zakłada klasztor w Citeaux. Rozwój klasztoru, który ponownie podjął się reformacji reguły św. Benedykta rozwija się po roku 1113 gdy do opata dołącza św. Bernard wraz z kilkoma towarzyszami. W chwili śmierci św. Bernarda w 1153 r. zakon liczy 343 klasztory. Św. Bernard zorganizował i wspierał drugą krucjatę w 1147 r. U źródeł sukcesu tej reguły spoczywała wola ascezy i chęć uchronienia się od wszelkich doczesnych pokus.
Założenia obu reguł znajdują odbicie w budownictwie. Surowość budowli cysterskich przeciwstawiona będzie bogactwu budowli kluniackich. Św. Bernard skierował postulat do braci kluniackich, aby nie manifestowali bogactwa w swych klasztorach- tekst jednak nie znalazł odzewu. Pewnego rodzaju odezwą było dzieło Sergiusza (Sugera) usprawiedliwiające przepych jego projektu. Sergiusz syn najprawdopodobniej „poddanego”(opus cit.) wychował się w szkole klasztornej Saint Denis gdzie związał się przyjaźnią z królem. W 1121 Sergiusz zostaje wysłany do Rzymu, by w roku 1127 powrócić do Francji jako przedstawiciel papiestwa. Mniej więcej w tym czasie św. Bernard zostaje senszelem i wraz z Sergiuszem rezydują w Saint Denis. Sergiusz przebudowuje katedrę, z przepychem, złocąc ołtarze męczenników i stawiając bogaty ołtarz przed grobem św. Dionizego. Sergiusz powziął również projekt zbudowania promienistych kaplic później przejęty przy większości założeń kościelnych. Dniem sukcesu Sergiusza był dzień poświęcenia chóru w czerwcu 1144 r., w którym gmach katedry zgromadził króla Francji, biskupów i arcybiskupów.
Dzisiejszy wygląd katedry Saint Denis jest jednak obrazem tryumfu św. Benedykta. Oblicze katedry zmieniło się w wyniku dalszych jej losów na surowe. Doprowadziły do tego następne epoki; renesans, który gardził średniowieczem; Rewolucja Francuska 1798.
3. Katedry
Szczególnie do rozpowszechnienia się kultu maryjnego przyczynił się zakon cysterski poświęcając większość swoich katedr NMP m. in.:
Notre Dame w Paryżu 1163
Notre-Dame w Laon 1160
Notre Dame w Amiens 1221
Gimpel posługuje się terminem katedra w odniesieniu do kościołów katedralnych, ale także do kościołów parafialnych.
Rozwojowi katedr sprzyjały warunki społeczno gospodarcze. Począwszy od X w., następuje dość szybki rozwój ośrodków wczesnomiejskich, głównie wzdłuż sieci rzek- stanowiących połączenia handlowe. Autor porównuje tą sytuacją, za Henrym Pirenne, do sytuacji panującej w Stanach w okresie XVIII i XIX w. Analogicznie osadnictwo skupiało się wzdłuż linii kolejowych w Ameryce, do rozmieszczenia ośrodków miejskich kontynentalnej Europy wzdłuż traktów rzecznych. Najstarszą gminą Francji jest Cambrai-1077, za nią autor wymienia Sens, Noyon, Laon. Społeczeństwo średniowiecza miało też skłonności do konkurowania. Efektem tego są wysokie wieże kościołów- najwyższa w 1163 paryskiej Notre Dame znajduje się na wysokości 35 m. Prześcignie ją Chartres-36,5, następnie Reims 38 m i Amiens 42,3 m.
Specyfiką tych ogromnych budynków była funkcja, jaką spełniały. W średniowiecznych kościołach spano, rozmawiano bez ściszonego głosu, wprowadzano zwierzęta, organizowano zebrania samorządowe. Nie było to obrazą religii. W pewnym sensie rzemieślnicy organizowali sobie reklamę umieszczając swoje witraże w widocznych miejscach naw bocznych. Do tego dochodzi jeszcze czas poświęcony uroczystościom religijnym. Do 50 niedziel należy dodać 30 świąt kościelnych. Jednak dni robocze były dłuższe niż obecnie a za wolne dni rzemieślnikom nie płacono. Potwierdzają to m. in. rachunki za pracę przy klasztorze augustianów w Paryżu -1299 r. Płacono im dniówki za 5 dni. Ponieważ ważne święta były obchodzone z szczególnym przepychem w katedrach, na czym nieco cierpiały kościoły parafialne, należało zadbać, aby wierni pomieścili się w nich. Przeciętny mieszczanin nigdy nie widział ukończonej katedry. A jednak obserwując prace przy niej często dokładał pieniędzy do budowy. Dekoracja katedr miała być przede wszystkim czytelna, dlatego portale zdobione były postaciami ze Starego i Nowego Testamentu. Pod sklepieniami katedr spotykali się ludzie różnych stanów dekoracja więc skierowana była do każdego, zatracono to dopiero w odrodzeniu, kiedy sztuka skierowana była do „światłych” wielbicieli antyku.
4. Średniowieczni budowniczowie zakonnicy.
Instytucję kanoników wprowadził prawdopodobnie biskup Metzu 742-766. Kanonicy stanowili doradców biskupa. Od czasów Ludwika Pobożnego mieli oni prawo do posiadania nieruchomości. Kanonicy i biskup tworzyli kapitułę. Kapituła sprawowała zaś pieczę nad fabrica ecclesiae -czyli czymś w rodzaju instytucji zajmującej się budową i sprawującej nadzór nad budową. Do jej kompetencji należało uzyskiwanie środków finansowych i sprawowanie pieczy nad wykonawstwem. Kanonicy zbierali się raz w roku aby wyznaczyć prowizora, którego zadaniem było prowadzenie rachunków „fabryki”- mógł to być kanonik, kleryk lub świecki agent.
Potwierdzają to rachunki budowy katedry w Autun, której prowizorem był Robert Clavel (1294/1295). Analizy rachunków dokonał Quicherat ustalając, że wpływy pochodziły z danin, odpustów, kwesty, oraz z testamentów i danin osób prywatnych, skarbonek założonych u rzemieślników. Rozchody dotyczyły prac wykonanych w kamieniołomach, zleceń do kuźni, za wynoszenie dachówek, za pracę cieśli, koszty związane z przewozem i inne.
Jednym z najskuteczniejszych sposobów zdobywania pieniędzy było organizowanie objazdów z relikwiami.
5. Praca w kamieniu.
Najsłabiej opłacani byli robotnicy niewykwalifikowani i tzw. wyrobnicy. Rekrutowali się oni głownie z zbiegów z innych miast (w świetle prawa jeśli przez rok i 1 dzień nikt się o takiego zbiega nie upomniał stawał się on obywatelem miasta) lub synów wielodzietnych rodzin chłopskich. Zatrudniani byli oni przy różnego rodzaju pracach np.: przy kopaniu fundamentów, przy przenoszeniu rozmaitych materiałów. Dzienne płaca tych robotników wynosiła 7 denarów. Robotnicy wykwalifikowani dostawali: gipsiarze-10-11 denarów, murarze i kamieniarze 20-22 denary.
Robotnicy wyspecjalizowani trzymali przy sobie kilku pomocników zwanych także podręcznymi, czeladnikami. Kamieniarze brali do pomocy wyrobników, którzy przenosili kamienie i wykonywali inne prace, murarze -czeladników do przyrządzania zaprawy.
W XIII w. sankcjonują się tradycje cechowe (np. spisane w Paryżu w 1268) i wyodrębniają specjalizacje np.: gipsiarze, murarze itp. W statucie cechowym postanowiono również, że tylko starszy cechu ma prawo do dwóch terminatorów, natomiast za oszustwo przewidywane są kary. W Paryżu tylko gipsiarze musieli się wkupować do cechu za 5 sous. Budowniczowie katedr płacili podatki, podlegali oni opodatkowaniu bezpośredniemu tzw. taille. W paryskim rejestrze widnieją podatnicy różnych rzemiosł w tym 192 osoby związane z pracą w kamieniu. Rejestr wymienia: murarzy, kamieniarzy, gipsiarzy, specjalistów do przyrządzania zapraw, rzemieślników układających kamienne ciosy, pracowników kamieniołomów, rębaczy z grubsza obciosujących kamień. W spisie znajduje się kilka kobiet przyrządzających zaprawy a nawet zajmujących się murarstwem.
Termin mortellier oznaczający rzemieślnika przyrządzającego zaprawę jest dwuznaczny, ponieważ mortier oznacza moździerz oraz zaprawę murarską. Moździerze wytwarzano z twardego wapienia robotnicy trudniący się tym zajęciem tworzyli odrębną gałąź zawodową, ale także nazywano ich kamieniarzami.
Murarz to układacz kamieni. Jeden z witraży w Bourges ufundowany został przez murarzy. Widać na nim murarzy z narzędziami: kielnią, poziomicą i pionem. Murarze nie pracują w zimie. Przed opuszczeniem placu budowy murarze okrywali górne partie murów słomą. Najbieglejsi z nich zostają zatrudnieni w warsztacie przy ciosaniu kamieni inni do pracy w kamieniołomach.
W kamieniołomach pracowano w niewielkich grupach 8-10 osób. Mistrzowie w kamieniołomach płatni byli od każdego wydobytego kamienia zależnie od jego rozmiarów. Koszt przewozu kamieni z kamieniołomu był tak wysoki, że opłacało się je ociosać na miejscu. Wymiary ciosów starano się znormalizować np.: w Douai wszystkie ciosy miały mieć 8 cali szerokości, 8 wysokości i 6 grubości. Niektórzy robotnicy pracowali na akord- mieli płacone od sążni wydobytego kamienia. Przy strategicznych przedsięwzięciach robotników zmuszano do pracy - zamek w Coucy XIII w.
Niektóre kamienie sygnowane są znakami. Prawdopodobnie były to rodzaje podpisów dziedziczone z ojca na syna. W niektórych przypadkach można po znakach prześledzić drogę robotników.
Oprócz tego występują na kamieniach znaki konstrukcyjne. Takie znaki widoczne są na akwedukcie Pont du Gard lub przy ustawianiu posągów w paryskiej Notre-Dame.
6. Murarze i rzeźbiarze.
Na placu budowy znajdowały się drewniane budynki-szopy-będące miejscem pracy rzemieślników. Nie nocowano tam, czasem budowano dla nich specjalne drewniane domy. Murarze i kamieniarze nie byli stałymi pracownikami, często zmieniali miejsca pracy, niektórzy zawędrowali wraz z krzyżowcami do ziemi świętej (zamek Krak). Brak wzmianek w ustawach na temat kamieniarzy i murarzy-pierwszym miastem gdzie natrafiano na ślad organizacji zawodowej kamieniarzy i murarzy był XIV wieczny Londyn. Londyn był wtedy 5-10 razy większy niż np. York więc władze miasta mogły sobie pozwolić na zatrudnianie na stałe robotników.
Terminy łacińskie określające kamieniarzy pozwalają rozróżnić robotników wykonujących proste ciosy od tych, którzy wykonywali ciosy ostrołukowe oraz posągi do kościołów. Właściwe pojęcie artysty i robotnika wykształciło się dopiero w odrodzeniu. W Anglii natomiast kamieniarzy dzieli się na tych, którzy wykonują „grubszą” robotę i na tych, którzy wykonywali prace wykończeniowe-delikatne. Rozróżniano hard hewers- ciosających kamień twardy i freestone masons- pracujących w wapieniu. Wapienie wydobywane były w paśmie Dorset-Yorkshire. Istotne różnice w surowcu widoczne są w detalach. Do zastosowania wielu surowców przyczyniały się częste podróże kamieniarzy, którzy poznawali różne właściwości kamieni. Rzeźbiarze preferowali kamienie wysokiej jakości. Zmienne była pozycja rzeźbiarza w średniowieczu. W XI wieku kiedy podejmowano pierwsze próby, jeszcze nieporadne rzeźbienia w kamieniu, można założyć, że rzeźbiarz miał swobodę w wykonywaniu swojej pracy. Jednak od czasów klunickich klasztorów w Tuluzie Autum i Vazelay - narodziła się rzeźba monumentalna. Rzeźba ta była wielkim środkiem wyrazu w XII. Rzeźbiarz średniowieczny mógł wyrażać się poprzez formę, kompozycja natomiast ustalana była przez Kościół. Stając się rzeźbiarzem- kamieniarz poprzez oglądanie różnych miniatur, scen religijnych poszerzał swoje horyzonty, stawał się bardziej teologiem, dlatego często mógł podsuwać drobne zmiany swoim zleceniodawcom. Rzeźbiarze często podpisywali swoje prace-tympanon w Autum podpisał Giraud. Kolejny etap transformacji rzeźbiarzy to początek zdobienia katedr figurami - 1200 rzeźb w Notre-Dame, czy 3000 w Reims. Powoli rzeźbiarz zakładają własne pracownie i wykonują prace na zamówienia. Wiąże się to z odejściem od rzeźbiarza architekta i rzeźbiarza teologa. W 1306 roku rzeźbiarz Tideman wykonał rzeźbę do jednego z londyńskich kościołów, którą biskup uznał za niezgodną z przyjętym kanonem i zażądał zwrotu pieniędzy. Późniejsza wojna stuletnia sprawiła, że rzeźba stała się pewnego rodzaju luksusem i dalszy rozwój rzeźbiarzy-artystów zostanie przyhamowany.
7. Architekci.
Rękopis Villarda- złożony z 33 pergaminowych kart po obu stronach zapisany z rysunkami. Architekt Lassus ogłosił go drukiem pod koniec XIX w. Zwraca uwagę zainteresowanie Villarda ciesielstwem, w tym czasie (XIII pocz. XIV) architekt musiał znać się na ciesielstwie. Niestety ta cześć notatnika zaginęła. Pozostałe części Lassus uporządkował:
mechanika
geometria i trygonometria praktyczna
ciesielstwo
rysunek architektoniczny
rysunek ornamentu
rysunek postaci
sprzęty i meble
Villard zaprojektował chór w Kościele MB w Cambrai. Niestety kościół został zniszczony, ale do XIX wieku przetrwała makieta miasta. Zrobienie makiety zarządził Ludwik XIV dla miast o szczególnych walorach strategicznych. Villard wiele podróżował-był w Reims, Chatres, Laon. Odbywał także podróże na Węgry- miał tam zbudować kościół św. Elżbiety w Koszycach. Interesował się mechanicznymi urządzeniami- chciał, aby głowa orła obracała się do księdza czytającego ewangelię. Ten sam system później zastosowano w kompasach morskich. Interesowała się również geometrią. Villard mógł zdobyć tą wiedze od Rzymian - Witruwiusza, a także korzystali z wiedzy arabskiej. Wiedzę geometryczną a także trygonometrię wykładano na arabskich uniwersytetach w XI i XII w., w Hiszpanii. Wiedza geometryczna widoczna jest w rysunkach kwadratów znajdujących się na 38 karcie notatnika. Kontynuacją tych prac jest rysunek późnośredniowiecznego niemieckiego architekta- Roriczera (1486-za przyzwoleniem biskupa Ratyzbony). Z rysunków Roriczera wynika, że średniowieczni murarze potrafili wykreślać elewacje na podstawie planu. Wykreślane rysunków było zabronione przez statuty, które w roku 1459 zostały ujednolicone przez mistrzów kamieniarzy, Strazburga, Wiednia, Salzburga i Ratyzbony. Amerykanin prowadzący prace w Saint Denis doszedł do wniosku, że katedra została wzniesiona według planu „ad quadratum” plan skałdał się z 80 modułów, a szerokość przęseł miała się do wysokości 1:2. Jest to jeden z przykładów zastosowania witruwiuszowskiej metody podwajania kwadratu zastosowanej również przez Villarda. Wzmianki o dotrzymywaniu sekretu rzemiosła znajdują się również w Statucie 48 spisanym przez Boileau. Wzmianka dotyczy pomocników i czeladników, których murarze mogą zatrudniać w dowolnej ilości pod warunkiem zachowania tajemnicy fachu. Ciekawe są również dwa rękopisy, „Regiou” - 1390 i „Cooke”-1430. Oba zawierały wiele punktów wspólnych dotyczących obyczajów murarskich legendarną historię rzemiosła. Żaden z rękopisów nie jest statutem, wielokrotnie kopiowane przez następne wieki uzyskały nazwę „konstytucje masońskie”. Rękopisy tworzą artykuły odnoszące się do mistrzów i punkty odnoszące się do robotników. Sekretem są związani wszyscy rzemieślnicy. Sekret ten nie obejmował zdaniem badaczy (Knoopa i Jonesa) żadnej wiedzy ezoterycznej a jedynie zawodową. Ani w Anglii a ni we Francji nie posługiwano się żadnymi znakami rozpoznawczymi. Tajemne znaki rozpoznawcze wykształciły się w Szkocji gdzie kamieniarze z obawy przed niewykwalifikowanymi robotnikami (cowans) postanowili ustalić znaki rozpoznawcze. Byli to członkowie tzw. wolnomularstwa czynnego. Dzięki licznym inskrypcjom umieszczanym na kamieniach, czerpiemy wiedzę o architektach. Tekst z labiryntu w Amiens zapoznaje nas z imionami trzech z nich- Roberta de Luzarches, Thomasa de Cormont i jego syna Regnaulta. Podobne inskrypcje informacyjne znajdują się w labiryncie i na fasadzie Reims.
Wielu architektów było chowanych w kościołach, które budowali - Hue Libergie w kościele Saint Nicaise. Inskrypcje zawierają często tytuły jakimi posługiwali się zmarli. Często pojawia się termin magister poprzedzający słowa cementarius i lathomus, który oznacza architekta. Pierwotnie tytuł magistra przysługiwał tym, którzy kształcili się w sztukach wyzwolonych. Architekt był osobą, która sporządza plany i kosztorys. W czasach budowy katedr posługiwano się modelami z drzewa lub gipsu. Często nie zachowywano planów budowli już wzniesionych. Wykonywano je do XII w. na deszczułkach i gipsowych płytach. Od drugiej połowy XIII w. znamy więcej planów, które zachowały się na pergaminie (Reims-1270). Architekci łączący wiedzę techniczną z rozległą wiedzą humanistyczną byli bardzo pożądani przez kapituły, które starały się zatrudniać ich na bardzo preferencyjnych warunkach. Starano się ich także nakłaniać do przysięgi, że nie podejmą innych prac w trakcie trwania projektu. Architekci wykorzystywali swój uprzywilejowany status, negocjując jeszcze korzystniejsze warunki. Przykładem może być Mistrz Rajmund, który zażyczył sobie zapłaty w naturze- w srebrze, płótnie, wiązkach drewna, trzewików i kamaszy tyle ile potrzebuje, miesięcznie dwa sous, 1 funt soli i świec. Architekci zatrudniani byli na rok lub rzadziej dożywotnio. Najczęściej też zapewniano architektowi bezpłatne mieszkanie, otrzymywał ubranie i często zwalniany był od podatku. Z czasem architekci się wyspecjalizowali- planowali miasta(na planie koła-Bram, prostokąta-Aigues-Mortes), budowali zamki, mosty.
8. Budowniczowie zakonni.
Budowanie klasztorów różniło się od budowania katedr. Szczegółowa relacja pochodzi od Gerwazego benedyktyna z Canterbury, dotyczy odbudowy chóru tamtejszego kościoła po pożarze w 1174. Zakonnicy nie mieli w swym gronie budowniczych, zatrudnili do tego budowniczych z Francji i Anglii. Francuz Guillaume de Sens wystarał się o zburzenie pozostałości zburzonego chóru i sprowadzenie bardzo cenionego kamienia z Caen. Oczekując na sprowadzenie kamienia, przystąpił do konstrukcji potrzebnych machin. Dostarczył także wzorników kamieniarzom. Burzenie chóru zlecono specjalistom- rębaczom. Gerwazy opisuje wypadek architekta podczas prac budowlanych- co dowodzi, że w XII wieku pracowali oni jeszcze na placach budowy. W wyniku tego wypadku de Sens musiał opuścić prace.
W klasztorach nie było szkół kształcących kamieniarzy czy architektów. Praca przy odbudowie klasztoru trwała 9 lat.
Na temat zakonników budowniczych, trwała i trwa polemika. Na poparcie tezy o uczestniczeniu braci w budowie przytacza się zdania Orderyka Witalisa, który w XII w. napisał, że cystersi żyjąc na odludziu sami stawiają własne kościoły. Mowa tu jednak o cystersach a nie benedyktynach. Reguła św. Benedykta milczy na temat budownictwa. Zawiera jednak wytyczne, iż przede wszystkim życie zakonnika powinno polegać na modleniu się, zaś „ Prace fizyczne należy wykonywać tylko w sposób ograniczony przez wzgląd na słabych”. Zakon z racji swojej reguły wymaga też przede wszystkim życia w samotności. Natomiast reguła spisana w Citeaux głosiła, że będą bracia zajmujący się medytacją i bracia konwersi, którym powierzone będą prace gospodarcze i administracyjne.
9. Inżynierowie i technicy.
Energia. W średniowieczu głównymi źródłami energii były: energia wodna, energia wiatru i energia konia.
Pierwsze młyny wodne powstały w Azji mniejszej w I w. p.n.e. W Europie rozpowszechnione za czasów imperium rzymskiego, przyjęły się w X w. W 1086 roku w Anglii jest 5 tyś. młynów, a we Francji w XIII w. będzie ich kilkadziesiąt tysięcy. Szybko wprowadzono zakaz używania żaren i mielenia zboża w młynach. Młyny przekształcały też ruch obrotowy w innego rodzaju ruch, a wykorzystywana w ten sposób energia służyła do folowania płótna, wyrobu piwa, proszkowania kory dębowej, kucia żelaza i wyrobu papieru. Od XII w. zaczęto też budować wiatraki, korzystano również z przypływów morskich.
Kolejnym źródłem energii był koń, z którego siły korzystano przy budowie katedr, a także przy karczunkach.
Wraz z pełniejszym wykorzystaniem źródeł energii przemiany objęły inne dziedziny życia. Udoskonalono krosna tkackie i wynaleziono kołowrotek, ulepszono tokarkę, skonstruowano zegar mechaniczny. Udoskonalenia te pozwoliły na sprawniejsze przygotowanie warsztatu budowniczego. Kowale zaczęli produkować stalowe narzędzia do obróbki twardszego kamienia. Z drugiej strony twardszy kamień pozwolił na zmniejszenie średnic kolumn i szerokości murów. Kuźnie znajdowały się na placach budowy i przy kamieniołomach. Kowale dostarczali lepszych narzędzi cieślom, którzy ulepszali przy ich pomocy swoja pracę. Cieśle nie musieli uczyć się swojego fachu od początku. Dostosowywali wiązania do poszczególnych konstrukcji i warunków kraju. Cieśle radzili też sobie z podpieraniem budowli stemplami. Korzystali też z wózków do transportu materiału. Taczki widoczne są na XIII wiecznych rycinach. Przy cieślach pracowali też dekarze, musieli nadążać za zmianami konstrukcyjnymi więźby i dostosowywać do niech pokrycie. Stosowano pokrycie dachówką, ołowiem i łupkami. Dla zabezpieczenia budowli projektowano gargulce, odrzucające wodę deszczową od murów budowli.
10. Koniec pewnego rozdziału w historii budownictwa przynosi zmiana warunków politycznych i społecznych. Wybuch wojny 100 letniej we Francji, upadek banku włoskiego w Scali w 1337 roku- zwiastują nadchodzący kryzys gospodarczy. Oprócz tego kraje nawiedzają epidemie i klęski. W tym samym czasie niemieckie cechy przeżywają swój renesans. W Anglii i Szkocji związki wolnomularskie przekształcają się w loże spekulatywne, które dopuszczają do zebrań ludzi interesujących się ich rzemiosłem. Takimi osobami byli urzędnicy królewscy czy miłośnicy starożytności. Z czasem proporcje się zmieniły i w lożach było coraz mniej robotników. Koniec czynnej masonerii nastaje w roku 1717 wraz z założeniem Loży w Londynie.
6