Strona główna  >  Profilaktyka logopedyczna  >  Inne

Problematyce wypalenia zawodowego poświęca się ostatnio sporo uwagi. Stan ten dotyczy dość często nauczycieli oraz terapeutów. Chodzi zatem o ten typ profesji, w którym bliski kontakt interpersonalny wiążący się z procesami zaangażowania i wymiany emocjonalnej odgrywa główną rolę, profesji, w której osoba wykonawcy stanowi swoiste narzędzie pracy i jest miernikiem jej skuteczności. Wypalenie zawodowe, jak sama nazwa wskazuje, jest niepokojącym stanem, który niekorzystnie wpływa na zawodowe funkcjonowanie człowieka.

W opisie zespołu wypalenia zawodowego wskazuje się trzy jego podstawowe cechy charakterystyczne:

	wyczerpanie emocjonalne i psychofizyczne pojawiające się na skutek psychicznego przemęczenia lub przeciążenia intensywnością kontaktów interpersonalnych;
	depersonalizacja - pojmowana jako stawanie się obojętnym w reagowaniu na uczniów lub pacjentów; do klasycznych technik depersonalizacyjnych należą: etykietowanie, uprzedmiotawianie ich, stereotypizacja; techniki te działają jak emocjonalny bufor, pozwalają na dystansowanie się w kontaktach z podopiecznymi i dystansowanie się od trudnych spraw zawodowych, pozwalają uciec od kontaktów wymagających emocjonalnego zaangażowania; w sferze zachowań objawia się to skracaniem czasu na bliski kontakt, niechęcią do zajęć dodatkowych (poza godzinami pracy), ograniczonymi i sformalizowanymi kontaktami z rodzicami;
	poczucie obniżenia osobistej adekwatności, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia lub utraty satysfakcji i zaangażowania zawodowego; pojawia się rozczarowanie i poczucie „klęski” oraz obwinianie siebie za brak umiejętności pracy lub prowadzenia skutecznej terapii.

Zawodowe wypalanie się jest swego rodzaju procesem, który można przedstawić za pomocą następujących po sobie etapów czy stadiów, wyróżnionych ze względu na stopień wyrządzonej szkody:

	pierwszy stopień to stadium ostrzegawcze, w którym pojawiają się nie ustępujące objawy przeziębienia, migrenowe bóle głowy, bezsenność, uczucie irytacji. Powrót do właściwego funkcjonowania z tego stadium nie jest trudny, często wystarczy krótki wypoczynek, hobby;
	drugi stopień pojawia się wtedy, gdy syndrom jest bardziej stały i trwa dłużej, a charakterystyczne objawy to wybuchy irytacji, pogardliwe odnoszenie się do innych, gorsze wykonywanie zadań. Interwencja wymaga dłuższego odpoczynku niż tylko weekend - konieczne może być wzięcie urlopu - oraz wyraźnego zainteresowania się czymś innym niż pracą. Pomóc mogą również spotkania towarzyskie.
	trzeci stopień występuje wtedy, gdy syndrom staje się chroniczny, rozwijają się objawy fizyczne, psychiczne i psychosomatyczne - jest to swoiste dla zespołu wypalenia zawodowego: jego objawy nie są związane jedynie z psychiczną sferą funkcjonowania człowieka, zagrożone są nie tylko procesy emocjonalne, poznawcze czy struktury osobowości; objawy zespołu pojawiają się także w sferze somatyki, dotykają fizycznego funkcjonowania jednostki. Typowe objawy tego stadium to: wrzody żołądka, nadciśnienie, napady depresji, uczucie osamotnienia i alienacji oraz pojawianie się innych kryzysów, obok tych związanych z pracą (np. rodzinne, małżeńskie, przyjacielskie) co powoduje, że oprócz osoby dotkniętej wypaleniem cierpią również członkowie rodziny, przyjaciele, współpracownicy. Interwencja na tym etapie najczęściej wymaga kontaktu z profesjonalistą (lekarzem, psychologiem), a krańcowe wypalenie się, prowadzące w niektórych przypadkach do poważnej depresji, może pociągać za sobą konieczność zmiany pracy.

Czynnikiem kluczowym dla rozwoju wypalenia jest zgeneralizowane doświadczenie niepowodzenia w zmaganiu się ze stresem i obciążeniami emocjonalnymi wykonywanego zawodu. Wypalenie jest więc nie tyle bezpośrednim skutkiem przewlekłego stresu zawodowego, ile stresu nie zmodyfikowanego własną aktywnością zaradczą.

W zawodzie nauczyciela, psychologa, rehabilitanta czy logopedy, nadrzędnym celem jest działanie na rzecz dobra drugiej osoby (ucznia, pacjenta, wychowanka) lub grupy osób za pośrednictwem bliskich kontaktów interpersonalnych nacechowanych empatią i troską. Nieustająco podkreśla się fakt, że nauczyciel i terapeuta nie może ograniczyć się jedynie do przekazywania wiedzy i ćwiczenia umiejętności swoich podopiecznych, oczekuje się od nich wrażliwości na potrzeby wychowanków, spostrzegania i rozumienia ich indywidualnych uzdolnień i barier. Nauczanie i wspomaganie rozwoju wymagają także umiejętności skutecznego porozumiewania się z uczniami lub pacjentami, rodzicami, przełożonymi i gronem osób współuczestniczących w edukacji i terapii. Wymaga się także wiedzy o dynamice grupowej oraz umiejętności radzenia sobie z grupą, a to nie są łatwe zadania. Owe oczekiwania stawiane przed nauczycielami i terapeutami, już dziś wysokie, stale rosną. Sytuacja taka bez wątpienia wpływa na wszechobecność stresu. Stresu, który jest tym silniejszy im słabiej oczekiwania i wymagania równoważone są możliwościami i warunkami, stresu, który przeżywają na równi nauczyciele i terapeuci. Przeżywanie stresu w miejscu pracy jest właśnie tą płaszczyzną, na której pojawia się i rozwija syndrom wypalenia zawodowego.

Istnieje wiele objawów i sygnałów (symptomów), które wspólnie tworzą syndrom wypalenia zawodowego, jednakże fakt, że ktoś cierpi na któreś z poniższych objawów nie oznacza automatycznie, że jest on narażony na niebezpieczeństwo wypalenia się. Poniżej przedstawione symptomy można potraktować jako zbiór potencjalnych dzwonków ostrzegawczych:

	wyczerpanie fizyczne - chroniczne zmęczenie bez widocznej przyczyny; widoczna może być utrata wagi i apetytu
	częsta bezsenność
	napięcie mięśniowe - różnorodne bóle bez wyraźnej przyczyny
	migrenowe bóle głowy
	zmartwienie - zaabsorbowanie pracą, zabieranie pracy do domu, co powoduje stopniowe zagarnianie życia
	niezdolność do podejmowania decyzji - podjęcie najprostszej decyzji wymaga coraz większego wysiłku i dłuższego czasu
	poczucie winy za efekty, wyniki swojej pracy - obwinianie siebie za stresujący charakter pracy, reakcja typu „mea culpa”
	zawalenie siebie pracą i niemożność poradzenia sobie z ilością pracy i spokojnego przemyślenia jej jakości
	utrata entuzjazmu - mechaniczne reagowanie na zadania, znudzenie
	oskarżania innych za niepowodzenia - niezależnie od tego czy niepowodzenie jest prawdziwe wini się za nie wszystkich - system, uczniów, pacjentów, pracodawcę, rodziców, członków swojej rodziny
	niecierpliwość i częste wybuchy irytacji
	utrata zainteresowania - oznaki depersonalizacji: uczniowie i pacjenci traktowani są stereotypowo, zaś pozytywne uczucia ulegają tłumieniu
	nie przyswajanie nowych idei - postawa typu „to wszystko już było i okazało się nonsensowne”
	uzależnienie - przyjmowanie nadmiernych ilości środków uspokajających, alkoholu, nikotyny, słodyczy
	cynizm
	inercja - pojawiają się problemy ze zrobieniem czegokolwiek, nawet niewielki wysiłek okazuje się ponad siły
	narzucona sobie izolacja - normalnie towarzyskie osoby izolują się od współpracowników, mogą mieć problemy w bezpośrednim komunikowaniu się.

Zwróćmy uwagę na sytuacje, które zwiększają ryzyko pojawienia się syndromu wypalenia zawodowego:

	ilość i jakość interakcji dotyczących problemów osobistych - jest to traktowane jako główna przyczyna wypalenia; w grupie ryzyka znajdują się zarówno profesjonaliści zajmujący się wieloma osobistymi problemami, jak i zaangażowani w stały emocjonalny kontakt z jedną osobą - nieprofesjonaliści;
	niekończąca się natura zadania powodująca poczucie niemocy - o ile sukces pracy nauczyciela i terapeuty jest jakością nie zawsze łatwo poddającą się weryfikacji, to jak zmierzyć sukcesy takiej pracy (?);
	potrzeba zachowania publicznej twarzy - nauczyciele i terapeuci często są skazani na ukrywanie swoich własnych przekonań i emocji, ponieważ oczekuje się od nich ściśle określonego zachowania, a utrzymywanie profesjonalnego image'u niekiedy nie jest łatwe;
	frustracja, która najczęściej bywa efektem: faktycznej nieumiejętności osiągania wyznaczonych celów, braku przygotowania do radzenia sobie z rolą nauczyciela lub terapeuty, prób zaspokojenia różnorodnych oczekiwań w sytuacji presji, braku umiejętności ograniczenia wymagań dotyczących własnego czasu i energii, braku autonomii i osobistej satysfakcji, braku kontroli nad modelami edukacji, wychowania, terapii, praktykowanymi w placówce, braku wpływu na „politykę” placówki (niezadowolenie, frustracja),
	cechy osobowości, wśród których najistotniejsze to: motywacja do pracy, skłonność do impulsywności, niecierpliwości, mała pewność siebie, niedojrzałość,
	czynniki związane z instytucją, a raczej ze sposobem zarządzania instytucją: nadmierne wymagania, słabe kanały komunikacji, restrykcyjne zasady ograniczające autonomię pracownika, złe kierownictwo, itp.

A teraz „pół żartem - pół serio”
Oto dziesięć metod na „WYPALENIE ZAWODOWE” wg Jay Haley`a

DROGI NAUCZYCIELU i TERAPEUTO!
I TY możesz sobie zafundować syndrom wypalenia zawodowego

	Pracuj długie godziny - szczególnie nocą i w soboty. Próbuj pracować we wszystkie święta.
	Przyjmuj wiele ciężkich przypadków i spotykaj je jeden po drugim, najlepiej trzy lub cztery po kolei. Myśl o nich nawet, gdy nie jesteś w pracy - przy obiedzie i o trzeciej nad ranem to dobra pora.
	Jeśli musisz, to bierz raz do roku urlop. Ale zabieraj ze sobą czasopisma i książki profesjonalne do czytania w motelu i sprawdzaj codziennie pocztę mejlową.
	Czytaj stale ten sam, stary materiał. Jeżeli jesteś zorientowany strategicznie, albo strukturalnie albo behawioralnie, albo analitycznie, albo na rozwiązywanie problemów, pozostań lojalny wobec swoich idoli. Nie wierz, że ktokolwiek inny mógłby posiadać jakąś wartościową ideę.
	Pilnie odnotowuj jak te wszystkie rodziny odwracają wszystko, co próbujesz zrobić - jak zdają się ciebie lubić, a potem odwracają się przeciwko tobie z powodu błahostki; jak się zgadzają na końcu godzinnej walki, żeby coś zrobić i jak dyskwalifikują się same razem z tobą po opuszczeniu gabinetu.
	Opieraj swoje poczucie własnej wartości wyłącznie na pracy. Nie poszukuj życia osobistego; twoi klienci za bardzo ciebie potrzebują.
	Nie wydawaj w ogóle pieniędzy na przyjemny gabinet - po co miałbyś chcieć być w przyjemnym otoczeniu przez cały dzień?
	Uwierz, że możesz być zwycięzcą w każdym przypadku. Czy to dotyczy interesów, obsesji, narcyzmu, bulimii, ludzi depresyjnych, ludzi maniakalnych - bierz się za nich bez wyjątku! I pamiętaj, jeśli nie ma poprawy, to jest twoja wina!
	Nie bądź ambitny. Nie ogłaszaj się ani nie myśl o otwarciu prywatnego gabinetu, ani nie myśl o zwiększeniu swoich dochodów - to jest dla ludzi interesu.
	Przeżywaj swoje życie bez przyjaciół, kochanków lub rodziny. Jeśli przypadkowo założyłeś rodzinę, to ją ignoruj. Jeśli jesteś samotny, to nadal szukaj Pani Ideału lub Pana Ideału - nawet jeśli zajmuje ci to całe życie. Nigdy nie stawiaj tylko na człowieka.

Opracowanie - Marzena Mieszkowicz - neurologopeda

Opracowane na podstawie:

1. Tłum. K. Pietruszewski - The Family Therapy Networker 92, 9/10, 22.

2. H. Sęk „Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Społeczne i podmiotowe uwarunkowania”;

3. J. Stoner, Ch. Wankel „Kierowanie”, PWE Warszawa 1994;

4. J. Wróblewski „Psychologia w zawodach wymagających kontaktów z ludźmi”, WSP Warszawa 1997

Strona główna  >  Profilaktyka logopedyczna  >  Inne

---