POLSKA AKADEMIA NAUK ODDZIAŁ W KATOWICACH

KOMISJA NIEMCOZNAWCZA

STARE I NOWE ELEMENTY W TZW. POLITYCE NIEMIECKIEJ RFN

Praca zbiorowa pod redakcją RUDOLFA BUCHAŁY

WROCŁAW WARSZAWA • KRAKÓW GDAŃSK • ŁÓDŹ ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIFJ AKADbMII NAUK

1988

Dariusz LESZCZYŃSKI

POJĘCIA "PONOWNK ZJEDNOCZENIE" (WIEDERVEREINIGUNG ) I "EUROPA" W IDEOLOGII I POLITYCE REPUBLIKI FEDERALNEJ NIEMIEC

. Z punktu widzenia polityki zagranicznej Republiki Federalnej Niemiec tzw. "problem niemiecki" w stosunkach międzynarodowych w Europie wy-znsczają drżenia i działania zmierzające do wytworzenia warunków, v? których, zostałaby zrea.iizowa.na idea terytoria.lno-państwowej i narodowej jedności Niemiec, rozbitej w wyniku drugiej wojny światowej . Natomiast 7. punktu widzenia stosunków mie_dzyna.rodowych, ukształtowanych no kon­tynencie po 1945 r. i uczestniczących w nich: państw, subiektywnie inter­pretowany przez Republikę Federalny "problem niemiecki" nie stanowi gwarancji dla bezpieczeństwa, i pokoju w Europie.

Tezą tego artykułu jest stwierdzenie, że Republika Federalna Nie*-mieć. w ciągu pierwszego trzydziestolecia swego istnienia operowała taką argumentacją prawno—polityczną, która bądź jednoznacznie negowała funkcjonujący ria kontynencie europejskim układ stosunków międzynaro­dowych, bądź też miała, ona stanowić podstawę do jego zmiany. Argu^ mentacja ta. była. wynikiem przekonania, że polityczno-międzynarodowa. sytuacja Europy po zakończeniu drugiej wojny światowej nie ma. nic wspólnego ze sprawiedliwością dziejową, ponieważ nie za.pewnia Niem­com istnienia w postaci jednego zintegrowanego organizmu państwowe­go. Stąd też bierze się motywacja działań politycznych Republiki Fede­ralnej na arenie europejskiej: należy uczynić wszystko, by w elekcie przekształceń politycznych i międzynarodowych powstały zjednoczone Niemcy.

W tym jednak miejseu poja.wia się pytanie-. Czy zjednoczone Niemcy

11

bt;dn, takimi, jakich potrzebuje Europa? Lub inaczej; "Czy i w jakich ra-mach polityczno-u^trojowych oraz terytorialnych rr.ogia zostać utrzymana, ma lub może być (ewentualnie- nie powinna być) przywrócona jedność niemiecka?" . Z tej perspoklyxvy iż w. "problem niemiecki" nie jest tylko i v\ y łącznie kv.'f^:'stki_ zachodniuniemieckci., formułowany w p o stuki ta i; h zjednoczeniowych, zobowiązujących do działań poszczególne gobinely. Stanowisko Republiki federalnej okazuje się tylko jednym ze stanowisk, tak jak zachorinioniemit-ckie koncepcje jego rozwiązania są jednymi z wielu możliwych, jakie pojawiły się do tej pory lub pojawią się w przy­szłości.

S t ud też wynika druga teza tego artykułu, mianowicie; stwierdzenie, że historia. Europy, historia Niemiec i Republiki Federalnej czy wresz­cie historia "problemu niemieckiego" nie stanowią bynajmniej sumy jed­nolitych poci względem znaczenia wydarzeń i nie tworze, jednolitego zja­wiska. Historia Nitnuec nie jest tożsama z historią kwestii niemieckiej, a ta ostatnia nie> jest tożsama z historia Europy. Możemy powiedzieć, że kwestio ta jest j europejska, i niemiecka, ale tu i tani ma swe spe­cyficzne właściwości. Podobnie rzecz się ma w przypadku punktu wi­dzenia każdogo z dwu państw niemieckich powstałych po drugiej wojnie kwiatowej. A'iamy zatem do czynienia ze sprzecznością interesów, a to oznacza, że ideologiczne pojęcie "jedności Niemiec", obecne w za e hod— nioniemieokich motywacjach politycznych w momencie realizacji, njj. iv polityce zagranicznej, napotyka inne interpretacje, czy tvż generalnie -inne ideologie, które uzasadniają odmienne interesy.

Można zatem stwierdzić, że ideologiczny cel Republiki Federalnej, jtikim jest jedność niemiecka, jest jednym z możliwych punktów widze­nia, który pozostaje w fak-tycznej lub domniemanej opozycji do innych punktów widzenia, innych ideologii, rzeczywistych wydarzeń J zjawisk politycznych w ogólnoeuropejskim układzie stosunków międzynarodowych,

W politycznym obiegu pozostają pojęcia, będące wynikiem historycz­nej sytuacji Europy i Niemiec, które RPN zaakceptowała jako własne r&r.ern z za wart ć; w nich spr^ecznościt; interesów. Sa^ to bowiem pojęcia, które nie tylko- interpretują i uza.sadniają sytuację polityczno-międzynaro-dowa. Europy i Republiki Federalnej Niemiec, lecz także interpretują i uzasadniają, obraz sytuacji, jaki same wytworzyły, wprowadzajo,c gn w krąg ustaleń polityczrio-tniędzynarodowych .

12

Na przykładzie dwu z takich pojęć - wymienionych w tytule; "po­nowna zjednoczenie¹" (Wiederve>reinigung) ora.z "Europo" - postaram się zilustrować postawione wyżej tezy, a także wyciągnąć kilka wniosków dotyczących powstawania zachodnioniernieckiej ideologii politycznej, za­chodzących w niej zmian, o także jej stosunku do ideologii i polityki ^europejskiej. Zxvrócę jednocześnie uwagę na funkcja, ja.kie ideologia ta rnoże pełnić w stosunkac h międzynarodowych w Europie; konfrontacyjne czy odprężeniowe,

.1. Pojęcia "ponowne zjednoczenie" i "Europa" w ideologii politycznej Republiki Federalnej Niemiec

"Ponowne zjednoczenie" i "Europa" są pojęciami na stałe występu­jącymi w politycznej argumentacji Republiki Federalnej Niemiec. Zawarta w nich treść wynika nie tylko z zochodnioniemieckiej argumentacji poli­tycznej, ale także z zetknięcie się tej argumentacji z realiami europej­skimi. Jeżeli przez ideologię rozumieć będziemy pewna myślową iriterpre-tecję rzeczywistości, tako. przy tyrri, która w miejsce odczytania tej rze­czywistości zgodnie z jej realnym kształtem, wprowadza kategorie ogra­niczające się jodynie do jej wybra.nych zjawisk lub wydarzeń i w efek-

4 cię rzeczywistość tę deformuje — uznać na li' ży, że oba p rży toć żonę

tutaj pojęcia są pojęciami ideologicznymi. Odczytują, one rzeczywistość polityczna, w dwóch perspektywach; z jednej strony jest to perspektywa sytuacji politycznej, w wyniku której pojawiły się one jako kategorie po­litycznego myślenie, z drugiej natomiast - perspektywa za.kładanego roz­wiązania tej sytuacji z punktu widzenia aktualnych uwarunkowań i ocze­kiwany e: h rozwiązań.

Deklarowana, powszechnie przez Hepubljkę federalną Niemiec jed­ność interesu zachodnioniemieckiego z interesem europejskim opiera się. na przekonaniu, iż interes Europy i interes Niemiec Zachodnich — gdy chodzi o postula.t zjednoczenia - bazuje na (subiektywnie interpretowa­nej) kategorii "wolności" w sensie nada.nym jej przez tradycyjną myśl

- , ⁵ mieszczańską .

13

Kategoria ta - jak i doktryna, polityczna mieszczańskiego liburoliz-mu, która nadała jej konkretną treść - posiada historyczne antecedericje, sięgające osiemnastego stulecia i związana z kształtowaniem sie_ kapita­listycznego systemu społeczno-ekonomicznego. Wyraża ona przekonanie, iż jednostka ma przewagę, nad zbiorowością. Zbiorowość ta. różnie tez jest interpretowano.; raz jako państwo, raz jako społeczeństwo, ale w rnyśl zaiożeń interes jednostki nie jest sprzeczny z interesem ogółu. W sferze gospodarczej pojecie to opiera się na przekonaniu o nieskrę­powanej własności prywatnej. Interwencjonizm państwowy ogranicza się do tych sfor, które nie zosta.ły zawłaszczone przez prywatną własność środków produkcji, a odnoszą się do funkcjonowania pa.ństwa ja.ko ca.-łości. Specyficzną cechą tak pojmowanej kategorii "wolności" - mirno iż jest ona wytworem konkretnej klasy społecznej i konkretnych warunków - jest jej ponadhi'Btoryczna wykładnia jako wyraz idealnego porządku społecznego. Jest ona. jednym z podstawowych dogmatów mieszczańskiej świa.domości politycznej .

Kategoria, ta posia.da także swój kontekst zewnętrzny, będący wyni^ kiem doświa.dczeń demokracji mieszczańskiej, a stanowiący dopełnienie jej treściowej zawartości. Liberalny system przekonań burżuazyjnych ksztaitowa.ł się w konfrontacji z systemem wartości epoki feudalnej, na­tomiast na stworzonym przezeń gruncie wyrósł system przekonań sucjs-listycznych, negujących ideologiczny program liberalizmu. Konflikt ideolo­gii przekształcił się w europejski konflikt społeczno-polityczny z chwilą pojawienia się pierwszego państwa socjalistycznego po Rewolucji Paź­dziernikowej. Dotychczasowe wartości społeczeństwa kapitalistycznego zostały zakwestionowane, zostały także zakwestionowane wpływy państw kapitalistycznych w Europie, co wiąza.ło si^ z powstaniem po drugiej woj­nie światowej bloku państw socjalistycznych. Tak ukształtowana sytuacja spowodowały, że organizujące do tej pory wewnętrzny ustrój państw ka.-pitalistycznych zasady stały się także elementem motywującym ich polityk^ zagraniczną. Stąd też bierze się przekonanie, że integralnym celem polity-ki zagranicznej jest rea.Jiza.cja za.sady "wolności" w stosunku do państw socjalistycznych, których ustrój i ideologia stanowią zagrożenie dlo demo^ kra.cji mieszczańskich. W myśl tego przekonania, pełna realizacja zasady "wolności" w stosunkach międzynarodowych będzie miała miejsce wtedy, gdy zostanie zniesione jej "zagrożenie", a. więc gdy ustrojowo-polityczne i ekonomiczne podstawy jedności ogólnoeuropejskiej zostano, oparte na wartościach wyznaczanych-przez demokrację mieszczańską.

14

W sferze polityki zachodnioniemieckiej wyraża się to w

iż polityczny interes Republiki Federalnej, a więc zjednoczenie Niemiec

i oparte na. subiektywnie interpretowanej kategorii "wolnońci" jest tożsame

z politycznym interesem Europy .

Koncepcyjne podstawy tego poglądu tworzyły się w pierwszych la­tach powojennych. Sprawująca, w tym okresie władzę chadecjo widziała przyszłość zjednoczonych Niemiec w zjednoczonej Europie, stanowiącej federację państw narodowych, zintegrowanej politycznie, ekonomicznie i miiitarnie. Wstępem do tego rnia.ła być zintegrowana Europa Zachodnia jako społeczna, gospodarcza, polityczna, i militarna struktura przeciwsta­wiająca, się blokowi pa.ństw socjalistycznych.

Ideologia ta zawieraia jednak sprzeczność tam, gdzie jej subiektyw­ne przekonanie o jedności celu zjednoczenia niemieckiego z określonym celem "jedności europejskiej" napotyka.ło praktyczna, przeszkodę w po-sla.ci rozbieżności interesów poszczególnych członków tv/orzacej się za­chodnioeuropejskiej struktury integracyjnej, sprzeczności interesów no li­nii stosunków Wschód-Zachód i w stosurikach z państwami socjaJistycć~ nymi. ;

Byio' to wynikiem doświadczeń wyniesionych przez państwa europej­skie z lat drugiej wojny światowej, było także wynikiem doświadczeń

wcześniejszych w nowożytnej historii Europy, zapoczątkowanych po—

8 wstaniem w 1871 r. II Rzeszy Niemieckiej .

Mamy zatem do czynienia, z procesem opartym na doświadczeniu historycznym, który ma to do siebie, że jego znaczenie uwidacznia sit? jako zja.wisko długofalowe -w różnych sferach: politycznej i prswno-ustro-jowej oraz politycznej i militarnej.

2. Ideologia "ponownego zjednoczenia" i "Europy" w praktyce politycznej Republiki Federalnej Niemiec

Powstaje jedna.k pytanie; czy oba te pojęcia, jak i ich ideologicz­ny charakter, w pełni odzwierciedlają istotę zachodriioniemieckiego sta­nowiska? Można je bowiem uznać za najbardziej ogólny wyraz tego stanowiska, a. można je również odnaleźć w poszczególnych dziedzinach

15

międzynarodowych działań Republiki Federalnej Niemiec, jak i w we­wnątrzpolitycznej argumentacji. Dla potrzeb tego studium maja one zna­czenie ogólne: mieszczą się w płaszczyźnie koncepcyjnych rozwiązań RPN dotyczących zależności miedzy problematyką "ponownego zjedno­czenia" Niemiec a europejskim układem stosunków międzynarodowych po drugiej wojnie światowej.

W okresie powojennym politycznym celem Republiki Federalnej Nie­miec było wypracowanie wspólnej polityki europejskiej z sojusznikami, w której ponowne zjednoczenie Niemiec uzyskałoby ich akceptację. W historii RFN nie było też sytuacji, w której spra-.vuja.ee wła.dzę gabi­nety odeszłyby od tej zasady. Okazałe siej ona za.sadą trwałą, zmieniały się jedynie środki polityki zachodnioniemieckiej, tak jak zmieniał się kli­mat polityki europejskiej.

To co było obecne w pojęciu Europy w latach pięćdziesiątych opie­rało się na. przeciwieństwie interesów ideologicznych, politycznych, eko­nomicznych, wynikających z podziału kontynentu ria dwa bloki społecz­no—ekonomiczne. W Niemczech Zachodnich fakt podziału Europy na dwa przeciwstawne systemy znalazł odbicie w politycznych koncepcjach i de-cyzja.ch "ery Adenauera", Pełnym tego wyrazem była sformułowana przez

pierwszego kanclerza Republiki Federalnej dyrektywa.; "wolność przed

9

jednością" , Dyrektywa ta. wprowadzić miała rozwiązanie "problemu nie­mieckiego" na. grunt zasadniczego przeciwieństwa między blokami prństvs — umieszcza.ła to rozwiązanie w centrum politycznego konfliktu w Euro­pie. Koncepcja Adenauero była wynikiem opcji politycznej, która w de­cydującej mierze brała pod uwagą zaistniały po 1945 r. stan w sytuacji międzynarodowej Europy, uwzględniała polityczno—gospodarcze położenie Niemiec Zachodnich w tamtych lotach oraz polityczną strategię Zachodu. "Wolność przed jednością" całkowicie mieściła się w ramach tej strategii, tym bardziej że waria.nt "wolnościowy" polityki zachodnioeuropejskiej opie­rał się na. rozstrzyga.niu problemów międzyna.rodowych z krajami socjalis­tycznymi z punktu widzenia globalnych zasad ideologicznych i podporząd-

10 kowanych iir. koncepcji i działań w polityce zagranicznej

Formuia Adena.uera zawiera.ła ideę integracji z państwami EJuropy Za-

16

chodniej. W myśl założeń, integracja miała doprowadzić do stworzeni^

dogodnej sytuacji, której efektem byłoby urzeczywistnienie postulatu zjed-

noczenia Niemiec w ich przedwojennych granicach , Została lym s^mym

wypracowana jedna z najistotniejszych dyrektyw polityki kiej; polityczny cci, jakim byio i pozostaje ponowne zjednoczenie \ieminc, musiał uzyskać akceptacją sojuszników, musiał być przyjęty jako zgpdny z ich polityką. Dlatego też Adenauer postukiwał sprzymierzeńców nie po to, by realizować wyizolowaną polityką zjednoczeniowa, wbrew oczekiwa­niom i stanowiskom państw zachodnioeuropejskich, lec^ po to, by pozys­kać ich do idei zjednoczenia, a tym samym uczynić z niej problem eu­ropejski,

Związane z tym było mocne zaangażowanie Republiki Federalnej w tworzenie materialnych i organizacyjnych podstaw integracji zachod­nioeuropejskiej. Europa Zachodnia stanowiła do tej pory grupę samo-

dzielnych państw podnoszących czynnik zagrożenia do miana zosady

12 wspólnych działań politycznych . Z tego przekonania wyrażającego

obawę przed utrata politycznego i militarnego bezpieczeństwa urodziło siej dążeniu do podjęcia kroków w kierunku ir ile gracji., wytworzenie ta­kich powiązań, które mogłyby przyczynić się do zespolenia współpracy politycznej, ekonomicznej i w innych dziedzinach oraz mogłyby zabez­pieczyć Europę. Zachodnia, przed atakiem z ze-wnatrz. To wytwarzanie struktur integracyjnych miało dać początek przyszłej zjednoczonej Eu­ropie Zachodnie.]

Zachodnioniemieckie zainteresowanie integracją budziło także i oba-^wy sojuszników. Pakt, iż to "właśnie RFN, a wieje państwo niemieckie, za-dekla.roweio ideologiczne, polityczne, gospodarcze uczestnictwo w po­wstających dopiero co strukturach integracyjnych, zwracał uwagę na przyczyny podziału kontynentu na dwa bloki, co łączyło ń=ię przecież z. rozpętaniem przez 111 Rzeszę drugiej wojny światowej. Pojawiła się

też obawa., że RFN, wchodząc w integrację z Zachodem, będzie stara—

.1 4 ła się rozegrać ria własną korzyść rezultaty zwycięstwa sojuszników

17

zmienione, dwa. - w sensie teoretycznym, tzn. jako jednoznacznie podpo­rządkowane jednostronnie mimo wszystko pojmowanej perspektywie naro­dowej integracji.

Podejmowane przez chadeoję działania w kierunku integracji ^ pań­stwami Europy Zachodniej, zdaniem socjaldemokratów, przekreślały te szansę przywrócenia jedności niemieckiej, jakie jeszcze istniały w pierw­szych latach po zakończeniu wojny. Były to wie.c działania sprzeczne a socjaldemokratyczną ideologią przekształceń i procesów społecznych w Niemczech. Sankcjonowany prz^z chadeków podział nie odpowiadał so-cjaldemokra.tycznej teorii procesu społecznego. Nie odpowiada.i także ich ocenie aktualnej sytua.cji politycznej w Europie i w "podzielonych Niem­czech". Ich zdaniem, integracja musiała prowadzić do utrwalenia podzia­łu Europy, to za.ś do uznania drugiego państwa, niemieckiego, a tym sa­mym zostałby utrudniony proces zjednoczenia Niemiec w jeden organizm

. . 17 państwowy

Stanowisko to uległo jednak zmianie w następstwie rozwijającej się integracji RFN w ra.mach tworzonych struktur ekonomicznych, militarnych i politycznych Europy Zachodniej, pojawiania, się pierwszych akcentów odprężenia w stosunkach Wschód-Zachócf i konserwatywnego stanowiska dotychczasowych rządów chadeckich wobec zmian międzynarodowych.

Krystaliaowanie sie_ socjaldemokratycznej koncepcji rozwiązania kwestii niemieckiej i generalnie pojętej koncepcji politycznej roli Repub­liki Federalnej Niemiec w polityce europejskiej zbiegło .się więc z nowy­mi trenda.mi w stosunkach międzyna.rodowych miądzy Wschodem a. Zacho­dem. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych uwidoczniła się rozbieżność między politykę;. Zachodu a polityką RPN -at odniesieniu do zdecydowanie negatywnego stanowiska tej ostatniej wobec państw socja­listycznych, przede wszystkim zaś wobec NRD. Podczas gdy w RPN w dalszym ciągu podtrzymywano koncepcję prowizoryczności istniejącego podziału na. dwa pa.ństwa niemieckie i kontynuowano jednocześnie zaini­cjowaną w latach pięćdziesiątych politykę "wyzwg.La.nia", Stany Zjedno­czone j państwa zachodnioeuropejskie opowiada.ły się już za podjęciem działa.ń w kierunku akceptacji istniejącego sta.nu rzeczy w stosunkach między bloka.mi państw w Europie. Rozbieżność stanowisk okazała się na tyle istotna, iż osta.tnie lata rządów Adenauera i cały¹ okres sprawo­wania władzy przez gabinet Erharda byiy okresem wprowadzania rozwią­zań politycznych, które miaJy dopasować stanowisko RF~N do generalnej tendencji odprężeniowej w stosunkach między blokami państw. Rozwią-

19

zania te stały jednak konsekwentnie na stanowisku terytorialnego roz­wiązania kwestii niemieckiej i nadal były dalekie od uznania N MD.

W efekcie prowadziły wie_c do dalszego izolowania polityki zachodnio—

. , . .18 niemieckiej

K z ad "-wielkiej koalicji" cha.decko-socjaldymokratycznej, kierowany przez Kiesirigera., wprowadził pierwsze zmiany do tej polityki. Dojście do wspólwładzy socjaldemokratów wiązało się z postulatem "zmiany ak­centów" w polityce zachodnioniermeckiej, socjaldemokraci wprowadzili bo­wiem w obrejb polityki zagranicznej odmienny punkt, wyj-ścia. Postulat po­nownego zjednoczenia i prowadząca do tego polityka zagraniczna zosta­ły oparte na tezie, iż Republiko. Federalna, winna z jednej strony bronić ideologicznych treści związanych z przynależnością do wspólnoty za­chodnioeuropejskiej przy jednoczesnym podejmowaniu kroków.', które mio-fy prowadzić do nawiązywania, współpracy '7. państwami socjalistycznymi. W szczególnym stopniu polityka ta dotyczyła NKD. U y jednak wprowadzić takc\ politykę w nurt życia międzynarodowego, należało podciąć krytyce dotychczasowe formy i sposoby polityki chadeckiej. Krytyka dotyczyła integracji zachodnioeuropejskiej, Actena u er owakiej doktryny "wolności

przed jednością" i dotychasowego stanowiska wobec: NRD, zawartego

19 w tzw. "doktrynie Hallsteina"

T? a nowa koncepcja i nowa politykę* p o je wiły sit; w połowie lat sześćdziesiątych jako alternatywa wobec dotychczasowych rozwiązań chadeckich, le'cz ich alternatywność była mimo wszystko kontynuacją wcześniej ustalonych zasad. Nie c!o końca zrywały z poprzednim ukła­dem, stwamaiy jednak warunki do rozbudowy togo układu <~> nołvc ele­menty. Dotychczasowe przekonanie o konfrontacyjnym charakterze sto­sunków Wschód-Zachód zostało poszerzono o stwierdzenie, że te war­tości, które do tej pory stanowiły o zasadności konlrontac.ji mogą być za.stąpione lub są w sta.nie wytworzyć wartości współdziałania i dialogu, prowadzić do odprężenia.

Podstawą nowego rozumienia polityki i stosunków z państwami so­cjalistycznymi był dla Europy Zachodniej tzw. plan Harmela, opublikowa-

20 ny jako załącznik do komunikatu z sesji Rady MATO w grudniu .1907 r.

Stwierdzono w nim, że sojusz a.tlantycki spełnia dwa podstawowe zadania; z jednej strony, stanowi element "odstrasza.nia od agresji", z drugiej na-

20

dziej ustabilizowanych, umożliwiających rozwiązanie podstawowych prob-

21 Icmów politycznych" . Przekroczona, została tym srtmym g ranie w nit? do

pokonania w latach poprzednich, szczególnie w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych - podjęty został dialog między państwami należącymi do różnych ugrupowań politycznych i gospodarczych.

Z tym wiązał się dla. Republiki Federalnej Niemiec problem nawią­zania stosunków z drugim państwem niemieckim. Potrzeba nawiązania stosunków, a przed tym uznania Niemieckiej Republiki Demokratycznej, okazała się warunkiem koniecznym ^.auhodnioniemieckiej obecności w polityce europejskiej. .Lata. sześćdziesiąte przyniosły wic;c umiane - za-chodnioniemiecka doktryna polityczna zosta.ła uzupełniona o wariant od­prężeniowy, a to oznaczało postawienie ?,naku zapytania przy tej opcji, która doma.gała się jednoznacznych rozwiązań terytorialnych.

Wariant odprężeniowy stał się przedmiotem polityki zachodnioniemiec-kiej w latach siedemdziesiątych. Znalazł on odxwierciedlenie w tezie "zmia.ny przez zbliżenie" (Wandel durch Annaherung). W ówczesnej sy­tuacji politycznej zmia.na w stosunkach międzynarodowych możliwa była tylko i wyłącznie w postaci zbliżenia między dworna państwami niemiec­kimi. Jeżeli nie odniosła oczekiwanego skutku dotychczasowa polityko nieuznawania NRD, musieyio zastosować inna, przełamującą dotychcza­sowe konwencje myślenia politycznego w Republice Federalnej.

Postulat normalizacji stosunków R.PN z państwami socjalistycznymi nie przekroczył doktrynalnej strategii wyznaczonej przez uchwałę liady NATO, to znaczy ograniczył się do wewnętrznej dwuwarstwowej zależ­ności tej strategii, określanej sprzc; żenię m pojęć "odstraszanie" i "od— prężenie". Polityka zachodnioniemiecka, która w połowie lat sześćdzie­siątych znalazła wyjście z impasu poprzez zakreśloną przez socjalde­mokratów zasa.dą "zmiany pr^.ez zbliżenie", w sterze koncepcyjnych za­łożeń dostosowała sit,; do formuły Harrnela. Podpisane na początku lat siedemdziesiątych układy z peństwomi socjalistycznymi - w tym m. in. układ zasadniczy Z NRD - wyznaczyły określoną politykę "zbliżania", e wła.ściwie podejmowania tych problemów, które w stosunkach bilateral­nych stanowiły główną przeszkodę na drodze do realizacji zac hoclnionie-

tj ° mieckiej polityki zagranicznej w jej "aspekcie zjednoczeniowy m" ^-~"~.

21

Polityka socjaldemokratyczna akcentowała koncepcje; narodowego ujęcia kwestii niemieckiej. Wychodziła, ona z pra.gma.tycznego przekona.-nia, że terytorialne rozwiązanie problemu zjednoczenia w istniejących warunkach europejskich jest riie do zrealizowania., a dotychczasowa je­go nieskuteczność potwierdza to przekonanie. Należy zatem — o ile nie da się odtworzyć Niemiec w terytorialnym kształcie z 1937 r. - podjąć zabiegi o zachowanie substancji na.rodowej. No. tej też podstawie zosta­ła sformułowana teza'o jedności narodu niemieckiego w dwóch państwach

23

niemieckich . Zakładała ona., że na.ród jest wartością samą w sobie, nie­zależną od ja.kichkolwiek form ustrojowych, konstytuuje go subiektywne poczucie wspólnej tradycji kulturowej i historycznych doświadczeń. Naród jest formą kulturową, jest wspólnotą duchową, a jako taki - jako forma, niezależna od ustrojowo—politycznych ograniczeń — stanowi wartość ria.drzęcirią nad wszelkimi, podziałami! i czynnikami, które podziały te są

* • ^ -²⁴ w sta.rue powodować

Lata siedemdziesiąte były okresem realizacji socjaldemokratycznej strategii w stosunkach międzynarodowych. Wprowadzenie w życie zało­żeń tzw. "nowej polityki wschodniej", dalsza integracja Republiki Fede­ralnej w ra.mo.ch sojuszu zachodnioeuropejskiego oraz coraz bardziej widoczne tendencje odprężeniowe w polityce europejskiej między dwo­ma blokami wytworzyły sytuację, w której dotychczasowo wersja za-chodnioniemieckiej ideologii zjednoczeniowej ustąpiła miejsca nowej, "po­nowne zjednoczenie"' Niemiec stawało się kwestią, co do której trudno było orzec nawet w przybliżeniu, w jakim nastąpi czasie j w jakiej for­mie. Uznanie przez RPN drugiego państwa niemieckiego oznaczało odej­ście od jednoznacznie do tej pory interpretowanej, terytorialnej formuły zjednoczenia., z drugiej natomia.st strony - oznaczało, iż podstawą, na której oparte zostały za.sa.dy polityki "ogólnoniemieckiej" Republiki Fede-rolnej, jest płaszczyzna, narodowa. Socjaldemokratyczne polityka "ogólno-nierniecka." la.t siedemdziesiątych była wie^c skierowano na realizację ca­łego pakietu zagadnień i problemów w stosunkach dwustronnych z NRD,

które wiązały sie_ z "obowiązkierrr^podtrzymywa.nia i ochrony substancji na—

25 rodowej w podzielonych Niemczech"

22

Proces odprężenia, w stosunkach międzynarodowych w Europie do­prowadził do zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w 1975 r. Lata na.stępne przyniosły judna.k pogorszenie stosunków między blokami państw, przede wszystkim zaś na.pięcia między dwoma mocarstwami - Sto.-nami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim. Wyrazem zmiany klimotu po­litycznego była. tzw. podwójna uchwała. NATO z 1979 r., która - pozostając w duchu wcześniejszej uchwały Kady NATO z 1967 r. (o której już by­ła wyżej mowa) - zaznaczyła, elementy odprężenia w stosunkach między­narodowych, z drugiej zaś strony - wy akcentowała zasadę militarnej obrony interesów sojuszu, zagrożonych przez stać jonowanie? radzieckie h rakiet średniego zasięgu na terytorium Europy. Miało to oznaczać tzw. "dozbra.janie", a więc uruchomienie masowej produkcji rakiet Pershing II

i Cruise,. następnie dodatkowe ich rozmieszczenie ria terytorium Europy

26 Zachodniej, w tym na terytorium RFN

Podwójna, uchwała była inicjatywa, kierującego socjalłiberalnym ga­binetem Hclmuta Schmidta.. Z punktu widzenia polityki iiachodnioniemiec-kiuj uch\vała ta, była potwierdzeniem tego jej nurtu, który poszukiwał wzmocnienia politycznych możliwości oddziaływań w ramach struktur or­ganizacyjnych NATO i EWG. Republika Federalna było krajem, który w la.tach siedemdziesiątych należał do czołówki państw NATO, dysponując wielkim arsenałem broni, także nuklearnej. W strukturach gospodarczych EWO również odgrywała pierwszopla.nową role_ - puiiwala.ło jej to wycho­dzić z koncepcja.mi, które politycy zachodnioniemieccy uznawali nie tylko za. wyraz odpowiedzialności za swój kraj, lecz za cały sojusz, a także za wyraz budowania politycznej pozycji RFNi odpowiadającej jej pozycji gospodarczej i militarnej w ramach sojuszu.

Protesty, jakie miały miejsce w Republice Federalnej, związane z wewnątrzpolityczną dyskusją na.d sprawa, dozbrajania i sama. uchwałą NATO, obok zakresu ich występowania i środowisk, jakie objęły, uwi­doczniły także problem dalszej eskalacji zbrojeń. Czy uchwała NATO była. potrzebna i czy konieczna, była inicjatywa RFN? Czy współżycie międzynarodowe musi sit; opierać na zagrożeniu konfliktem zbrojnym? Czy istnieją inne zasa.dy komunikacji międzynarodowej, które zlikwidują, alternatywę za.grożenie - współżycie?

To, czy mamy w tych pytaniach do czynienia z nowo, jakością, po­lityczną, jest dla Republiki Federalnej problemem lat osiemdziesiątych.

23

Podwójna uchwala NATO ukazała pewna, granicy możliwości politycznych, opartych na zasadzie równowagi sil. No tej zasadzie zbudowano zoste-ia w latach a 'ć, es ć d z i e siaty c h strategia NATO zawarta w formule Harrne— la. Polityka R PN wzmacniała te- formule; i podtrzymywała jej wa znos j ć w stosunkach państw na linii Wschód-Zschód. Formuła Harniela pozwalała prowadzić Republice Pedera.lnej jej własna politykę wobec państw socja­listyczny c h, która w niczym nie narażała pozyc.ji RKN w sojuszu za— chodnim.

Zmiany, jakie nastąpiły w zachodnioniemieckich koncepcja c h poli­tycznych, dotyczących postulatu "ponownego zjednoczenia", miały swo­je odbicie w polityce zagranicznej. Zastąpienie rozwiązania "terytorialno--państwoweąo" rozwiązaniem "narodowym" nie odbyło się na zasadzie

chodnioniemieckiej myśli politycznej zostały dostosowane jedynie do ak­tualnych potrzeb. Postanowienia Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z lat 1973 i 1975 byiy tutaj rodzajem akceptacji rozwiązań koricepcyj^ ny c h i politycznych. Socjaldemokratyczna opcja na rodowa uzyskała sank­cję prawna, w zawężonym jedynie zakresie, tzn. zosto.ła dopasowana Uo

takiego rozumienia "niemieckiego problemu zjednoczeniowego", które

28 traktowało Niemców jako naród państwowy

Ideologia, europejska nic została, poszerzona, o nowe elementy, po­za tymi, które były w niej obecne do tej pory. Opierała się. ona na te­zie, f.c przesłanki do przywrócenia jedności Niemiec, należy przede wszystkim budować na sojuszu zachodnim. Zmiana dotyczyła jedynie ta­kiego przewartościowania tego założenia, w wyniku którego realizacja ideologii zjednoczeniowej miałaby odpowiadać aktualnym tendencjom \.' polityce międzynarodowej. Europa nadal pozostawała wartością zawiera­jącą elementy kulturowej dominacji Zachodu, jego politycznej, ekonomicz­nej i militarnej jedności. To przekonanie było podstawa dla "nowej pc-lj-tyki •wschodniej" Willy Brandta., podpisania układów normalizacyjnych z państwami socjalistycznymi; opierając sit; na nich, prowadzona była tak­że polityka zagraniczna gabinetu Helmuta Schmidta, która doprowadziła

24

Obecność "starych" i "nowych" elementów w zachodnioniernieckiej ideologii politycznej nie pozwala pominąć ani jednych, a.ni drugich. Ma­rny tutaj do czynienia z jeszcze nie do końca wykrystalizowanym obra­zem politycznych interpretacji. Elementy rewizjonistyczne, oparto na tra­dycyjnym schemacie terytorialno-prawnym z lat pięćdziesiątych i sześć­dziesiątych obecne są u podstaw tej ideologii, ale i w znacznej mierne wypełniają punkt widzenia wprowadzony w myślenie polityczne w latach siedemdziesiątych.

Uwaga końcowa

Pojęcia "ponownego zjednoczenia¹¹ i "Europy" mają to do siebie, że ich ideologiczna treść opiera się na za.iożeniu jedności, tzn. ponowne zjednoczenie Niemiec równoważne jest zjednoczeniu Europy w myśl za­łożeń ustrojowych zachodnich demokracji mieszczańskich.

Zachodnioniemieckie tendencje do zjednoczenia opierają .się gene­ralnie na. dwóch punktach widzenia; z jednej strony - jest to płaszczyzna jedności Niemiec, która przez stulecia jcko polityczny problem Europy, po­cząwszy od Ottona l (936-973), a skończywszy na powstaniu 11 Kzegzy Niemieckiej w 1871 r.,, za.kłada., że zjednoczenie musi się dokonać na za­sadzie realizacji narodowych i państwowych interesów Niemiec i Niemców jako nadrzędnych wobec wszelkich uwarunkowań politycznych, gospodar­czych, ustrojowych i innych; z drugiej strony - jest to płaszczyzna jed­ności Niemiec jako państwa kapitalistycznego, a więc interes zjednocze­niowy zostaje podporządkowany aktualnym w danym okresie warunkom politycznym, gospodarczym, ustrojowym i innym. Pierwsza, z tych piasz-czyzn jest kontrowersyjna dla sojuszników RFN i dlatego nie jest ona manifestowana jako pierwszoplanowe i realne zadanie zachodnioniemiec-kiej polityki. Druga. pła.szczyzna riatomia.st ma to do siebie, że w swych politycznych założynia.ch jest bezdyskusyjna dla sojuszników zachodnio­europejskich Republiki Federalnej.

Bez wątpienia, za.rysowuja.ca sie_ w stosunkach międzynarodowych relacja.; korifronta.cja - odprężenie - bezpieczeństwo corez więcej ma. wspólnego z dwoma ostatnimi elementami. Przesunięcie w tym kierunku można byio zauważyć w wypa.dku zachodnioriicmieckiej ideologii "ponow­nego zjednoczenia", szczególnie mocno było ono obecne w zachodnia-niemieckiej polityce zagranicznej la.t siedemdziesiątych. Czy był to pierw­szy krok w kierunku na.da.nia zae-hodnioniemieckiej ideologii "ponownego zjednoczenia" takich cech, które da.dzą się określić w perspektywie po­kojowego współżycia pa.ństw i narodów? Czy dotychczasowa argumentu-

25

cja. zo jednością Niemiec i jednością Europy, oparta na. dychotomii: konfrontacja-odprą żenię, będzie zatem miała rację bytu?

Zarysowała, się więc potrzeba przewartościowania ca.iego ideolo^ gicznego zaplecza dotychczasowej polityki zo.granicznej WPN, łącznie

z ideologią, "ponownego zjednoczenia" i "Europy", i przewa.rtościowanie

29 to w niektórych kręgach (SPD) już się rozpoczęło

26

Tadeusz Sobczyk

STARE I NOWE W TZW. POLITYCE NIEMIECKIKJ RFN

NA PRZYKŁADZIE STOS IJ N'KCVY O OSPODARCZYCH

Z NIEMIECKĄ REPUHLIKĄ DEMOKRATYCZNĄ

Wstęp

Polityka ekonomiczna. Republiki Federalnej Niemiec wobec Niemiec­kiej Republiki Demokratycznej byia rezultatem wielu, nieraz wzajemnie sprzecznych czynników. Wykazywała 'ona. relatywnie większy stopień upo­litycznienia niż polityka, innych krajów kapitalistycznych, gdyż prócz ele­mentów realizacji wspólnej strategii Zachodu wobec NR D na płasz:czyź— nie ekonomicznej zawierało silnie akcentowane cer. hy n ci r odo wy. I'ro wo­dzono polityko rniala być podporządkowana urzeczywistnianiu kolejnych przybliżeń konstytucyjnego celu RŁ^N - zjednoczeniu Niemiec.

Szczególna rola stosunków gospodarczych -w polityce zagranicznej wobec Niemieckiej Republiki Demokratycznej wynikało, przecie wszystkim 2 faktu nieutrzyrriywariići k tym państwem prze?; diugi okres stosunków dyplomatycznych przez RFN. Warto podkreślić, że w okresie rządów

Konrada Adenauera (1949-1903) polityko wschodnia zajmowała dopiero

l drugie miejsce po zachodniej . Ostpolitik tego okresu miaia za podstawę?

koncepcją rewizjonizmu terytorialnego, której realizacji siużyć miała zna­na doktryna Waltera. Halłsteina f. 1955 r. O łownym jej cele/m było utwo— rżenie politycznej, gospodarczej, kulturalnej i naukowej zapory wokół socjalistycznego państwa niemieckiego, jego izolowanie i wyłączenie z areny międzynarodowej, by tym sposobem utorować drogę do jego anek-sji . Zaślepienie w tej polityce i ignorowanie fa.ktu bezwarunkowej kapi­tulacji 111 Kz^szy r. 9 V 1945 r. przejawiało się równie*; w podtrzymywa­niu roszczeń do wyłącznego reprezentowania narodu niemieckiego i

82

d e md z ie siaty c h stał się, bliższy wspólnej polityce państw Wspólnego Ryn­ku. Dotyczy to przede wszystkim stosunków z NRD, i to zarówno w okre­sie koalicji ^ocjaldomokrotyczno—liberalnej (1969-1 982), jak i k on serw sz­tywno—liberalnej od l października 1982 r. Warto z naciskiem podkreślić, że handel mie_dzyniemiecki w letach osiemdziesiątych wykazał zwiększą odporność na negatywne wpływy i wstrząsy polityczne niż stosunki gos­podarcze Wschód—Zachód w całości. Utrzymana została jednak po stro­nie RFN tendencja łączenia promocyjnych w stosunku do NRD posunięć gospodarczych (m, in. w formio udzielanych kredytów i regulacji tzw. swingu) z żądaniami polityczno—humanitarnymi wobec NRD.

1. Status prawny i konsekwencje gospodarcze handlu między niemieckie go

Handel mied£y dwoma państwami niemieckimi j o y l przykładem ścis— ^lego splotu polityki i ekonomiki, a zarazem szczególnym przypadkiem kontaktów Wschód—Zachód. Usytuowa.nie handlu mie.dzyniemieckiego na styku dwóch przeciwstawnych ugrupowań polityczno—militarnych i gospodarczych ora.z oparcie go na specyficznych rozwiązaniach prawnych uczyniło z<'ń czuły barometr stanu stosunków między krajami RWPG a. państwami Wspólnego Rynku.

Republika Federalna. Niemiec jest największym partnerem handlowym Niemieckiej Republiki Demokratycznej spośród państw zachodnich wysoko uprzemysłowionych. Podstawowym dokumentem regulującym związki gospo—

Q

darcze między NRD i RFN jest Umowa. Berlińska z 20 września .1951 r. ,

9

obowiązująca w nowym brzmieniu nadanym jej 16 sierpnia 1960 r. Regu­luje ona. nadal ruch towarów i usług oraz warunki płatności miedzy oby-

84

dwoma państwami, z uwzględnieniem Berlina Zachodniego jako samodziel­nej jednostki politycznej. Umowa wyraźnie precyzuje, na. jakich zasadach możliwa jest wymiana handlowa, między NRD a RPN, Przewiduje się też, żr przedmiotem wymiany mogą być jedynie towary rodzimej produkcji, natomiast handel produktami pochodzącymi z krajów trzecich wymaga specjalnego zezwolenia.

Dostawy rozliczane są w drodze dwustronnego clearingu przez za-chodnionicmiecki Ltank Federalny i Ba.nk Państwowy NRD. Banki te roz­liczają, się. w umownych jednostkach przeliczeniowych (Verrechnungs<'in— heit), zrównoważonych wa.rtościowo z marka, za.chadniuniemiecką, o na obszarach swego działania rozliczają dosta.wców i odbiorców we wio.s-nej walucie pa.ństwowej. Niezakłócone funkcjonowanie dwustronnego clea­ringu zapewnia, bezodsetkowy swing, tzri. kredyt techniczny, który stawia du dyspozycji strona zachodnioniemiecka. Xa podstawie ustaleń przyję­tych G grudnia 1968 r. obowiązywała od początku 1969 r, zasada dynami-za.cji bezodsotkowego kredytu technicznego. Zgodnie z tymi ustaleniami wysokość swingu w danym roku wynosiła 25% wartości ubiegłorocznego eksportu NRD do RFN. Od 1975 r, na mocy porozumienia z 12 grudnia 1974 r. wysokość swingu ustalona została z okresem obowiązywania do 31 grudnia 1981 r. na 850 min D M rocznie" . W czasie wizyty kanclerza Helmuta Schmidta. w NRD w dniach 11-13 XII 1901 r, uzgodniono, że do­tychczasowa, wielkość swingu w wysokości 850 min D M zostanie przedłu-

11 żona do 30 VI 1982 r. W toku kolejnych negocjacji przeprowadzonych

w 1982 r. postanowiono dokonać stopniowej redukcji swingu. I tak dla

najbliższych trzech Ict ustalono jego kwotr; następująco; 1983 r. - 770

12 min DM, 1984 r. - 690 min DM, 3985 r. - 600 min DM . W dniu o lipca

85

1985 r. natomiast zostało zawarte nowe porozumienie w sprawie regulacji swingu między Placówką ris. Przemysłu i Handlu a. Ministerstwem Handlu

Zagranicznego NRD. Uzgodniono, że w Jotach 1966-1990 wysokość swin-

-] 3 gu wyniesie 850 min DM' . Warto zaznaczyć, ze bt?za cen w handlu mię-

dzyniymieckim są ceny rynku zachodnioniemieckie.go, a nie ceny światowe. Rzeczą zasługującą na szczególne podkreślenie jest to, ze Umowa Ber­lińska, z dnia 16 sierpnia 1960 r. zostaia włączona do l Jkia.du o podsta­wach stosunków między Niemiecka Republiką Demokratyczną o Republi—

14

ką Federalną Niemiec . W protokole dodeUkowym do art. 7 Układu Za­sadniczego stwierdza siej: "Handel między Niemiecką Republika Demo­kratyczną a Republiką Federalną. Niemiec bidzie rozwijany na p ud sta wie

15 istniejących umów" . Tym samym r^.ąd RFN w Układzie Zasadniczym

uzyskał utrzymanie w mocy dotychczasowych zasad lej wymiany.

W NRD handel z drugim państwem niemieckim uważany jest ^.a for­mą handlu zagranicznego, wykazywana, w jego statystykach i kompoten-cyjnie podlega Ministerstwu do Spraw Stosunków Gospodarczych z Za­granicą (Ministsrium fur Aussenwirtschalt). Natomiast w RFM handel ten od 1967 r. uważany był za. wewnętrzny obrót tego państwo, później za "handel wewnątrzniemiecki". Jako taki nie był i nie jest podporządkowa­ny ani usta.wie o handlu zagranicznym RFM, ani departamentowi handlu zagranicznego, ale alianckiemu prawu wojskowemu (Ustawa rządu woj­skowego nr 53) i Placówce powierniczej ds. Handlu Mi^dzystrefowego

86

(Treuhandstelle fur Iriterzonenhandel) , obecnie Placówka ds. Przemysłu i Handlu (Treuhandstelle fur Industrie und Handel - TSl). Reąula wspom­nianej ustawy jest zaka.z — a więc wszystko, na co nie ma explicite po— zwoleriia, jest za.kaza.ne

Funkcją stosowanej terniiriologii jest równi*'i forsowanie prze;/. Re­publikę Federalne, Niemiec zu względów politycznych istnienia jednego organizmu gospodarczego. Jest to równocześnie namacalny przykład og-resywizmu prawnego wobec NRD. Zamiast pojęć "eksport" i "import" uży­wa, się w RFN terminów; "nabycie" (Bezuege) i "dostawy" (Lieferungen). Dla rozróżnienia dwóch państw stosowano nazwy stref -walutowych: i)M West Currency, DM East Currency Area.

Na forum mitjdzyna.rod.owym status handlu między dwu ma państwami niemieckimi został potwierdzony w suplemencie Protokołu z Torquay z 21 kwietnia. 1951 r., który określa, warunki przystąpienia RFN do Układu

Ogólnego o C łach i llandlu {Ci-ATT) , a na.stępnie w dokumencie p o wołu—

J 7 jacy m do życia Europejską Wspólnotą Węgla, i Stali . Protokół z Tor-

qua.y stanowił, że towary z N K J" i mogą być. kupowane w W !•" \ bez opłat celnych i poda.tkowych. Podobny ogólnoniemiecki wy d x wir; k mci w płasz­czyźnie multilateralnej status handlu miedzy obu państwa mi niemieckimi. Kiedy 25 marca 1957 r. podpisano Traktat Rzymski, kładąc podwalinę Wspólnego Rynku, zaaprobowano również "D e u t s c h l a n d P rot o-

koll" o ha.ndlu międzyniemieckim i związanych z nim problemach, na

c mocy którego wymiana ha.ndlowa o charakterze miedzy niemieckim była

wyłączona spod ograniczeń stosowanych wobec państw trzecich. Innymi słowy, dla krajów członkowskich EWO wymiana handlowa między NRD a RFN jest spra.wą wewnętrzną "Niemiec jako całości" (G e. samtdrutsch-land) i dotychczas nie podlega, ograniczeniom i restrykcjom stosowanym

T R

przez EWG wobec państw trzecich . Powoduje to między innymi, że -

87

w przeciwieństwie do handlu NRD z innymi państwami Wspólnego Ryn­ku - w handlu z RFN nadal nie pobiera się opłat wyrównawczych (Ab-schoepfungen) oraz cel, a rząd za.chodnioniemiecki uzyskał samodziel­ność w kształtowaniu polityki ha.ndlowej wobec KRD, tzn. że jego kom­petencje w tym za.kresie nie przeszły na kraje partnerskie EWG- zgod­nie z a.rt. 113.

Specjalny status stosunków gospodarczych między dwoma państwa­mi niemieckimi mia.i dla nich określone konsekwencje materialne. Były one i są przynajmniej trojakiego pochodzenia. Wynikają: po pierwsze, z rozwiązań w rama.ch ich wzajemnego handlu; po -i rugi u, ze specjalne­go traktowania stosunków gospodarczych między dwoma państwami nie­mieckimi w ramach EWO; po trzecie, mogą one być pochodną reekspor­tu z NRD do RFN towarów z rynków trzecich (RWPG i krojów rozwija­jących się), a. także reeksportu z RFN do krajów trzecich towarów na­bytych z NRD.

Dokładne ustalenie korzyści odnoszonych przez NRD i RFN w ha.nd-lu między dwoma państwami praktycznie nie jest możliwe. Istniejące sza­cunki opierają się na uproszczonym założeniu, żfi obrót towarowy w handlu między NRD a. RFN zachowałby swój wartościowy poziom i obf'c— na strukturą nawet przy braku preferencji RFN dla wymiany z NRD. Naj­częściej wymieniane kwoty korzyści odnoszonych przez NRD w konsek­wencji braku ceł, opłat wyrównawczych i innego sposobu naliczania po­datków wa.hają się w granicach 400-600 min marek zachodnioniemieckich

19 rocznie , Wartość ta. dotyczy zarówno handlu micjdzynicmieckiego, jak i

poprzez tenże stosunków z EWO. W tym ostatnim wypadku korzyści by­wają jednak umniejszone, ponieważ towary NHD na rynku zachodnionie-mieckim muszą konkurować z wolnymi ta.kże od ceł i opłat wyrównaw­czych towarami krajów E.WG. NRD stosuje ustępstwa, cenowe, a korzys­tają na tym zachodnioniemieckie przedsiębiorstwa, i konsumenci. Również w imporcie z RFN NRD zmuszona była niejednokrotnie kupować towary, których ceny przewyższały poziom światowy, gdyż ceny na rynku RFN przyjęto za wia_żące. Implikacja, takiej sytuacji są. starania NRD kształto­wania struktury obrotów towarowych z RFN w ten sposób, aby korzyści z preferencyjnego traktowania, na tym rynku były względnie optymalne.

88

Tym też przynajmniej w części można tłumaczyć zjawisko nie adekwat­ności struktury wschodnioniernieckiego eksportu i importu do i z RFX

do struktury wymiany z innymi krajami kapitalistycznymi (niski udzioł

20 dóbr inwestycyjnych '- ok. 10% - w tym pierwszym wypadku)

Jeśli chodzi o swing, to za korzyść NRD z tej formy uznać można wo.rtość odsetek, jakie by zapłacono, gdyby był on udzielany na normal­nych warunkach. Swing nigdy nie był wykorzystywany w całości, ilustru­je to ta b. 1. Ogólnie można stwierdzić, że w osta.tnim okresie zarysowa­ła, się wyraźniejsza. tendencja do niepełnego wykorzystywania swingu. Znaczenie tego bezodsetkuwygo kredytu dla fincmsowtmiti pasywnego salda NRD jest w dłuższym przedziale cza.sowym również malejące. O ile jeszcze do 1976 r. odpowiedni wskaźnik przekraczał 3O%, to udział swingu w pokrywaniu pasywnego salda, w latych 1972-1982 kształtował Siq następująco; 1977 r. - 25,2%, 1978 r. - 18,4%, J979r. - 19,1%, 1980 r.

- 19,3%, 1981 r. - 18,5% i 1982 r. - 15,7% ¹. Trafnie w|c;c zauważa Sta-

22 nisłsw Michaiowski , że przesadne aa. te opinie, a wykorzystywane &ą

one najczęściej do celów propagandowych, które przypisują swingowi po-wa.żtie znaczenie ekonomiczne, chociaż niekwestionowane są. pe\viie ko­rzyści wynikające z tytuiu funkcjonow^onia togo mechanizmu finansowego dla. gospodarki NRD.

Tab. 1. Wysokość bezodsetkowegu kredytu technicznego (swingu) przyznawanego NRD w ramach handlu międzyniemieckiego W Latach 1949-1985 (w min VŁ^a)

Lata	Limit	Wykorzystanie
1949	16
1950	20
1951-1952	30
1953-1954	50
1955-1957	100
1958	150
1959	20O
1960	200
1961	200
1962	200	22
1963	200	75

89

cd. to b. l

Lata	Ijimii	Wykorzystanie
3964	200	42
1965	200	55
1966	200	3 12
J967	200	173
1968	200	135
1969	360	270
1970	380 (do 9 V)
	440 (od 10 V)	387,0
3973	440	413
.1972	585	539
1973	620	592
1974	660	559
1975	790	711
1976	850	786
197?	850	748
1978	850	677
1979	850	748
1980	850	741
1981	850	676
1982	B50	582
1983	770	543
1984	690	211
1985	600	175

VE ^ Verr.echnungseinheit, jednostka rozrachunkowa, odpowiadają­ca wartości l marki RPN.

Źródło: Dane za lata 1949-3951 według: S. M i c h a. ł o w s k i, Stosunki gospodarczy NKD-RFN (1972-1982), [w:J Z dziejów rozwoju państw socjalistycznych, t. l, 1983, ni- 3, Wróć ła w-W arsza wa—K raków— -Gdańsk-Łódź 1985, k. 126; za lata 1962-1984 na podstawie Jahresbericht 1984, hera.usgegeben vom Bund^sministerium fur innerdeutsche Beziehun— gen, Bonn 1985, s. 35; za rok 1985; Jahresbericht 1985, Bonn 1986, s. 26.

NHD posiada również inne ułatwienia kredytowe. W połowie 1967 r. utworzono towarzystwo lina.nsowania ha.ndlu mi^dzyriifimieckicgo w dzie­dzinie dóbr inwestycyjnych poci nazwą Geseiischaft żur Pinanzicrung von Industrieanlagcn - "G-cfi" z siedzibą we Frankfurcie nad Wleriem. Towa­rzystwo to pasia.da kapitał zakładowy w wysokości l min marek oraz rzysta z kredytów konsorcjum banków zrzeszonych w Ausfuhrkredit AG

90

(główny bank finansujący pomoc krajom rozwijającym sir;). Kredyty te w wysokości 150 miri marek tworzą tzw. plafon A, redyskonto zaś -wek­sli konsorcjum w tej samej wysokości w Deutsche Bundesbank tworzy plsion B; iacznie daje to sunu; kredytów w wysokości 300 mUi marek,

które stanowić) po woźne uzupełni er iie kredytu -swingów ego w obrąbie

23 clearingu; czas trwania kredytu ustalono na 5 lat

NRD posiada także specjalne udogodnienia kredytowe wynikaja.ce z posia.dania tzw. konta "S" (Sonderkorito) we frankfurckim Lianku Ferieral-nym, pozwalające jej na dokonywanie nagłych zakupów gotówkowych. Przez stworzenie tego systemu ułatwiono NRD import towarów zachodnio-

niemieckich za wolne dewizy lub w markach RFN, co rna szczególne zria-

24 czenie przy likwidacji tzw, "wąskich gardeł" w produkcji

Ze swej strony oficjalni przedstawiciele kół gospodarczych RI-'N, których cechowała daleko idąca powściągliwość w wypowiadaniu sio. rio temat wschodnionicmieckich korzyści z handlu między dwoma krajami nie­mieckimi, głosili, iż incydenty reeksportu z NRD towarów pochodzących z innych rynków są nader rza.dkie. Czysto prezentowanym przykładem jest w tym aspekcie sprzeda.?- do RFN produktów naftowych, których

część pochodai z zakupionej od Związku Radzieckiego ropy po cenach

25 obowiązujących w RWPO, e wic;c niższych od światowych . RFN nato-

rr.jayt korzysta z odsprzedaży do krajów rozwijających się nabytych od NRD w systemie barterowym - bezdewizowym - częściowo przetworzonych towarów wschodnioniemieckich. Najczęściej jest to stal, żela.zo, metale szlachetne i produkty chemiczne

Znaczenie gospodarcze ha.ndlu między dwoma państwami niemieckimi można porównać, ze stanem przedwojennym, kiedy to na przykład w 1936 r. 49% produkcji "Niemiec Środkowych" dzisiejszej NWD - T.S.J aprzedowa-no na pozostałe terytoria Rzeszy, sprowa.dzając stamtąd na tenże obszar 55% potrzebnych tam towarów. W 1950 r. udział tzw. "handlu wewnatrznie-

91

mieckiego" w obrotach zagranicznych NRD sta.nowil 16%, o. w obrotach RKN zaledwie 3,6*->o. Cci 1955 r. udział tegoż handlu w obrotach NRD kszta.łtuje s i r; przeciętnie w wysokości okolu 107", a w obrotach HKN.^r w

wysokoścj okoio 2%, umieszczając NRD na 12 miejscu wśród partnerów

27 handlowych UKN

Pomijając interesującą bordziuj z czysto ekonomicznego punktu wi­dzenia role, handlu międzyniernieckiego w stosunkach wzajemnych obu państw niemieckich, jego nic kwestionowana nigdy przez KPN - z propa­gandowych głównie względów - og ó In o niemiecka funkcja integrująca nie miała w zasadzie od 1970 r. więkazego wpływu na. świadomość narodową Niemców. Goberhard Schweigler podkreśla, że ówczesne nieuznawanie państwowości NRD przez RFN pociągało za sobą także ukrywanie przed konsumentami zachodnioniemieckimi towarów i usług pochodzących z NRD. Działo się to zresztą przy milczącej aprobacie NRD, któro często pod szyldem "Madę in Germany" maskowała, niższa jakość własnych wyrobów

'y O

sprzeda.wanych w KI^N

Znaczenie gospodarcze handlu międzyniemieckiego dla obydwu part­nerów zmniejsza się. systematycznie (tendencje przeciwstciwne w ostatnich latach znajdują, c zejściowe⁵ uzasadnienie w dość stabilnym klimacie poli­tycznym panującym między obydwoma państwami oraz w narastającym od

połowy lat siedemdziesiątych zadłużeniu NRD w ha.ndlu ?. wysoko uprze—

29

mysiowionyrni krajami kapitalistycznymi , zna.czriie szybszym niż w hand­lu z RPN). Stało siej to przyczyną drastyczne_qo (np. w 1982 r. o 1/3) ograniczenia ze strony NRD zakupów w pozostałych krajach zachodnich i przesunięcia ich na ha.ndel mie_dzyniemiecki (pasze, surowce, półproduk­ty)- W konsekwencji tego udział handlu mic;dzyniemieckiego w łącznym im­porcie NRD z Zachodu zwiększył się z 50% w 1981 r. do b$% w 1982 r, Ocenia się, że te procesy miały zasadnicze znaczenie dla. realnego wzrostu ha.ndlu międzyniemieckiego w 1982 r, i równio i w najbliższych

latach będą one ważnym elementem dynamizującym niiędzyniemiecki obrót

. 30 towarowy

92

Tej wyraźnej reorientacji, dyktowanej aktualnymi warunkami i potrze­bami gospodarki NRD, sprzyjała również liberalna polityka kredytowa

banków zachodni oniemieć kić h. Kolejno w latach 1983 i 1984 udzielono

31

NRD kredytów w wysokości l mld i 950 min DM~ , a ponadto ono sa­ma zdołała stworzyć w 1984 r. rezerwy dewizową w wysokości 4,2 mld

32 dolarów

W latach 1980-3984 udział NRD w obrotach zachodnjoniernieckiego handlu za.granicznego spa.dl do ok. 1,6% wobec. .'1,8% w latach siedem­dziesiątych. Sytuuje to NUD ria 14-15 miejscu wńród partnerów handlo­wych RPN, za takimi państwami jak Dania czy Hiszpania. O wiele więk­sze, lec i; nadal malejące, me znaczenie handel mi^dzyniemiecki dla NRD. Większe było i jest nadal uzależnieniu NiRD od handlu z zachodnim są­siadem niż odwrotnie, ponieważ przypadało nań 8-10% globalnej wymińny Z za.granicą. RFN jest nadal pierwszym partnerem handlowym NRD na Zachodzie, a trzecim w ogóle - po Związku Radzieckim i Czechosłowa­cji. Na wymianę z W PN przypadało w pierwszej połowie lat osiemdziesią­tych 6-6,5% obrotów handlu zagranicznego NRD wobec ok. 9% w latach

33 siedemdziesiątych

W gospodarce NRD spadek znaczenia handlu z RFN należy przy­pisać m. in. prowadzonej przez ten kraj polityce różnicowa­nia regionalnego jej handlu z krajami kapitalis­tycznymi i ograniczania w ten sposób możliwoś­ci politycznego i gospodarczego na n i ^ k u ze s t r o -n y RFX. Warto podkreślić, że wielkość obrotów NRD z tyrnj państwami w latach 197 0-1984 wzrosła, pięciokrotnie. Przede wszystkim dąży się, do zawieramy umów o charakterze długoterminowym, tak w zakresie wymia.-ny towarowej, jak i współpracy przemysłowej, naukowo-technicznej ora:-:

93

kooperacji na rynkach trzecich. Wysoko ocenia się w NRD współpracy z Austrią, Japonią, Francją i innymi wysoko uprzemysłowionymi kra.ja.mi kapitalistycznymi.

Z drugiej zaś strony należy pamiętać, że dla R PN wzrastało zna­czenie obrotów handlowych ze Związkiem Radzieckim, które dopiero w poiowie lat siedemdziesiątych przekroczyły pod względem wartości po­ziom wymiany z NRD. Było to konsekwencja, nowego klimatu polityczne­go po normalizacji stosunków i bardziej odpowiadało międzynarodowemu podziałowi pracy. I w tej jednak atmosferze¹ nie brakowało oznak świad­czących o iączności zagadnień poiity< będzie mowa w dalszej części pracy.

34 czących o iączności zagadnień politycznych i gospodarczych , o czym

2. Ewolucja polityki wobec handlu międzyniernieckiego

Podejmując próbę oceny rozwoju handlu międzyniemiockiego nie tyl­ko pod kątem danych dotyczących dynamiki obrotów towarowych, lecz również najważniejszych cech rozwojowych tego handlu w dwóch wyod­rębnionych uprzednio okresach normalizacji stosunków między dwoma

państwami niemieckimi, dostrzec można, wyraźnie zarysowujące się nastę-

35 pujące etapy :

1) "zimna.- wojna" i gospodarcze embargo pod koniec lat czterdzies­tych i na początku lat pięćdziesiątych;

2) względnie równomierny rozwój do 1960 r. i spadek • handlu później;

3) reorientacja i boom pod koniec lat sześćdziesiątych;

4) systematyczny rozwój od początku lat siedemdziesiątych.

Zwraca uwagę fakt, że w powojennej historii obrotów handlowych między NRD a RFN, choć ich rozmiary kształtowały się różnie w po­szczególnych okresach, mieliśmy i mamy w dalszym ciągu do czynienia z zasadniczą tendencją RPN do wykorzystywa.nia. stosunków gospodar­czych do celów politycznych. Praktycznie od samego początku polityko RPN wobec stosunków gospodarczych z NRD zawieraia dwie ambiwalent­ne postawy. Jedna zmierzała do maksymalnego ograniczania, kontaktów z rządem NRD i jego agenda.mi, którym odmawiano atrybutów legalności, a istniejące kontakty nieoficjalne przedsta.wicie]_i gospodarczych znajdowały się pod kontrolą polityczną. Rząd przeciwstawiał się niezależnym inicja­tywom rozwoju stosunków gospodarczych. Na przykład powstały w 1954 r. Komitet Przedsiębiorców ds. Promocji Handlu Niemieckiego (Ausschusa

94

żur Porderung des Deutschen Ha.ndels) spotkał się z oskarżeniami o zdradę niemieckich interesów. Druga, orientacja szła w kierunku utrzy­mania, a nawet rozwoju więzi gospodarczych w imię realizacji kolejnych przybliżeń konstytucyjnego celu RFN - zjednoczenia Niemiec. Chodziło również i przede wszystkim o utrzymanie w drodze nacisków gospodar­czych jedności polityczno—ekonomicznej RPN i Berlina Zachodniego ora.z o "zapewnienie jego wolności i wolnego do niego dostępu" . Druga przesłanką uprawomocniającą tę linię polityczną była teza o moralnej odpowiedzialności i konieczności utrzymania jedności z drugą częścią "podzielonego narodu". Handel w tym wydaniu mia.ł być ceną, jaką trze­ba było zapła.cić wrogiemu rządowi NRD w imię poprawy warunków ży-

37 ciowych i swobód osobistych w NRD

Stosunki handlowe RFN z NRD za. rządów K. Aclenauera (1949--1963) były — jak wyka.zała praktyka — raczej nieskuteczną próba, wy­wierania nacisku politycznego na NRD, szczególnie w kwestii Berlina Zachodniego. W 1955 r., kiedy rząd NRD wprowadził opła.te za korzysta­nie z autostrady między RFN a. tyrn miastem, RFN zerwa.ła negocjacje handlowe dotyczące ustalenia listy corocznych wzajemnych dosta.w towa­rowych, co miało wprowa.dzić element niepewności do planów gospodar­czych NRD. Negatywne oddziaływanie zewnętrznych czynników politycz­nych na rozwój wymiany handlowej między obu państwami niemieckimi

wystąpiło szczególnie w lata.ch 1960-1961. Zasadniczą przyczyną tego

o

stanu rzeczy była. niewątpliwie niekorzystna atmosfera związana z kry­zysem berlińskim, a. w szczególności trudności rolnictwa. NRD w 1961 r. W dodatku, gdy władze NRD wprowadziły obowiązkowe zezwolenia dla obywateli RFN w ruchu do Berlina, a następnie zbudowały mur berliński, RFN zaczęła wywierać nacisk gospodarczy. Rząd RFN wywierał nacisk na. przedsiębiorców, zmierzający do ws trzy m ani a lub opóźniania dostaw i nie wydawał licencji, by ostatecznie wypowiedzieć Układ Berliński. W 3 961 r. Układ odnowiono, lecz RFN dołączyła do niego klauzulę od­woławczą.

Naprężona ' systua.cja. polityczna na. arenie międzynarodowej spowo­dowała wprowadzenie w NRD tzw. akcji uniezależniania się od zakłóceń, zmierzającej do ograniczenia gospodarczej zależności i tym samym moż­liwości ncgarywnego oddzia.ływania na. gospodarkę NRD ze strony '-iFN, Jej istota polegała na zmniejszeniu obrotów towarowych -s, R PN na rze^z

95

Eksport Lata NRDa		Eksport RPN^a	Łq.czne obroty	Saldo dla HKN^b	Procentowy przyrost w stosunku do roku poprzedniego
										Eksport NR D	Eksport RPN	łjc^cznt-u b roty
1	2	3	4	5	6	7	8
1950	416,6	330,0	744,6	-86,6	_	_	_
1951	145,3	:i41,4	286,7	- 3,9	-65,0	-57,2	-61,5
1952	220,3	178,4	398,8	-41,9	+ 18,4	+ 12,0	+ 36,9
1953	300,9	271,3	578,1	-35,6	+ 39,3	+ 52,1	+ 45,0
1954	449,7	454,4	904,2	+ 4,7	+ 46,5	+ 67,4	+ 56,4
1955	587,9	562,6	1150,5	-25,3	+ 30,7	+ 23,8	+ 27,2
1956	653,4	699,2	1352,7	+ 45,8	+U,1	+ 24,3	+17,6
1 9 57	817,3	845,9	1663,3	+ 28,6	+ 25,1	+ 21,0	+ 23,0
1958	858,2	800,4	1658,6	-57,8	+ 7,2	- 5,4	- 0,3
1959	891,7	1078,6	1970,3	+ 186,9	+• 3,9	+ 34,8	+ 18,8
1960	1122,4	959,5	2082,0	-162,9	+ 25,9	-11,0	+ 5,5
1961	940,9	872,9	1813,8	-68,0	-16,2	- 9,0	-12,9
1962	914,4	852,7	1767,1	-61,7	- 2,8	- 2,3	- 2,6
3963	1022,3	859,6	1881,9	-162,7	+ 11,8	+ 0,8	+ 6,5
1964	1027,4	"1151,0	2178,4	+ 123,6	+ 0,5	+ 33,9	+ 15,8
1965	1260,4	1206,1	2466,5	-54,3	+ 22,7	+ 4,8	+ 13,2
1966	1345,4	1625,3	2970,7	+ 279,9	+ 6,7	+ 34,8	+ 20,4
1967	1263,9	1483,0	2746,9	+ 219,1	- 6,1	- 8,8	- 7,5
1968	1439,5	1422,2	2861,7	-37,3	+ 1 3,9	- 4,1	+ 4,5
1969	1656,3	2271,8	3928,1	+ 615,5	+ 15,1	+ 59,7	+ 36,8
1970	1996,0	2415,5	4411,5	+ 419,5	+ 20,5	+ 6,3	+ 12,3
1971	2318,7	2490,6	4817,3	+ 179,9	+ 1 6,2	+ 3,4	+ 10,4
1972	2380,9	2927 4	5303,3	+ 546,5	+ 2,7	+37,2	+ 10,2
J973	2659,5	2998,4	5667,9	+338,9	+ 11,7	+ 2,4	+ 6,6
1974	3252,4	3670,8	6923,3	+418,4	+ 22,3	+ 22,4	+ 22,4

96

cd. tab. 2
1	2	3	4	5	6	7	6
1975	3342,3	3921,5	7263,9	+579,2	+ 2,8	+ 6,8	+ 4,9
1976	3876,7	4268,7	8145,4	+ 392,0	+ 16,0	+ 8,9	+ 12,1
1977	3960,4	4343,3	8303,8	+ 382,9	+ 2,2	+ 1,7	+ 1,9
1978	3899,9	4523,9	8423,8	+ 624,0	- 1,5	+ 4,2	+ 1,6
1979	4589	4720	9309	+ 131	+ 17,7	+ 4,3	+ 10,5
1980	5854,9	5874,8	11729,7	+ 19,9	+ 22,2	+ 15,4	+ 18,7
1981	6349,5	6128,8	12478,3	-220,7	+ 8,0	+ 4,0	+ 6,0
1982	6988,2	7079,8	14068,0	+ 91,6	+ 10,0	+ 16,0	+ 33,0
1983	7561,5	7680,7	15242,2	+ 119,2	+ 8,0	+ 8,0	+ 8,0
1984	8240,8	7250,8	15491,6	-990,0	+ 9,0	- 6,0	+ 2,0
1985	8157,6	8585,6	16743,2	+ 428,0	- 1,0	+ 18,0	+ 8,0

97

Z chwilą odejścia kanclerza Adenauera od steru rządów w 1963 r. zmieniła się ta.kże polityka wobec stosunków gospodarczych z NRD. Zadecydowały o tym zarówno przyczyny wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Polityka jego rządów opierano, się na założeniu, iż cete RPN' uda się zrealizować w ra.mach wspólnej polityki konfrontacji Za.chodu i że mo­carstwa zachodnie zainteresowane ,są zjednoczeniom Niemiec. Tymcza— sem moca.rstwa. zachodnie ograniczały się tylko do werbalnych deklara­cji, a w istocie nie były ijaintert'so\vane w zjednoczeniu Niemiec, gdyż zunifikowane Niemcy byłyby dla nich potężnym konkurentem politycznym i gospodarczym. Stany Zjednoczone zaangażowane były w ograniczony dialog z ZSRR, a nie sprzyjała temu kontynuacja kur.su Adenauera. Współbrzmiała, z tendencją amerykańskci. postawa części kół biznesu zachodnioniemieckiego, które zainteresowane były intensyfikacja stosun­ków gospodarczych z NHP i innymi paristwa.mj socjalistycznymi, tym bar­dziej że wzrastaia zachodnioeuropejska konkurencja, która oferować mog­ła większe udogodnienia niż RFN. Wpływało to na większy dynamikę handlu z krajami EWG, a także na bardziej zdecydowana postawę NRD wobec RFN. Rząd federalny protestowa! w Radzie Europejskiej, wyraża­jąc niezadowolenie z postawy partnerów

Innym czynnikiem wpływającym na. weryfikację polityki gospodarczej wobec NRD była postawa opozycyjnej SPD, która wielokrotnie opowiada­ła się za uregulowaniem stosunków gospodarczych i politycznych z NRD, dostrzegając możliwość pozytywnego połączenia handlu ze sferq. polityki. Warto jednak podkreślić jedność wszystkich pa.rtii w kwestii utrzymania' polityczno-ekonornicznej łączności z Berlinem Zachodnim.

Inicjatywy zachodnioniemieckie-j socjaldemokracji świadczyły o doko­nujących się przewartościowaniach w dotychczasowych stosunkach z NRD. Rok 1963 przyniósł nowe uwarunkowania doktrynalne, na gruncie których zaczęły powstawać kolejne teorie oddziaływań na. NRD. Właśnio w 1963 r. znany ideolog SPD E. l:iahr przedstawił doktrynę "zmiany przez zbliżenie" (Wandel durch Annaherung), która stanowiła an­tytezę dotychcza.sowej polityki "zmia.ny przez konfrontację", lecz jedno­cześnie zmierzaia do osiągnięcia tego samugo celu - zjednoczenia Nie­miec w odległej perspektywie historycznej. Zbliżenie obu pa.ń.stw r

99

- zniesiono klauzulę odwoławczą , co jednak nie miało wielkiego

znaczenia gospodarczego, ale znacznie poprawiło ogólny klimat konto k-tów międzyniemieckich;

- od rnarca 19-07 r. rząd RFN zaczai udzielać gwarancji płatniczych i eksportowych firmom NRD na długoterminowe transakcje dotyczące dóbr inwestycyjnych;

- w połowie 1967 r. utworzono już wspomniane uprzednio towarzys­two finansowania handlu międzyniemieckiego w dziedzinie dóbr inwesty­cyjnych ~ "Gefi" z siedzibą, we Frankfurcie nad Nlenem;

- w wyniku wprowadzenia, z dniem 21 stycznia 1969 r. tzw. zezwole­nia ogólnego władze ł^PN objęły liberalizacją 50% dostaw do _\KD. Dla towarów mieszczących się w ramach tej grupy wyeliminowane zostały ograniczenia w wymianie handlowej i uproszczony został tryb zawiera­nia, transakcji przez zniesienie wymogu uzyskiwania każdorazowo zezwo-

45 lenia eksportowego ;

- podniesiono konto l (towary "twa.rde") i konto 11 (towary "miękkie"), co spowodowało dalsze zwiększenie elastyczności w kształtowaniu struk­tury obrotów i wzrostu swingu.

Mimo wprowa.deenia tych ułatwień, obroty w handlu międzymemieckim w 1967 r. uległy gwałtownemu obniżeniu. Wskaźnik zmniejszania się obro­tów wynosił bowiem 7,5%. Spowodowane to było głównie recesją gospo­darcza, w RPN, co pociągnęło za. sobą osłabienie jej chłonności importo­wej w zakresie maszyn, urządzeń elektrotechnicznych i artykułów tekstyl­nych. W następnym roku notuje się minimalny wzrost obrotów (4,5%) przy jednoczesnym zrównoważeniu eksportu obu partnerów (KUD - l 439,5 min DM, KKN - l 422,2 min DM). Na skutek korzystnej sytuacji stworzonej przez podpisanie 6 grudnia. 1968 r. długoterminowej umowy gospodarczej (obowiązującej do 1975 r.), obroty w następnym roku gwałtownie się zwiększyły o 36,8% w stosunku do roku poprzedniego, a w okresie lat

1970-1972 uległy systematycznemu wzrostowi w tempie ponad 10% rocz-

. 46 me

100

Ten dynamiczny rozwój obrotów towarowych między dwoma, suweren­nymi państwami niemieckimi, jaki nastąpił u schyłku lat sześćdziesiątych i na. początku lat siedemdziesiątych, był wynikiem długotrwałej i da­leko idącej reoryenta. cji politycznej w RFN, która. doprowadziła również; do odmiennej oceny funk­cji handlu międzyniemieckiego. Rząd koalicji socjaldemo-kratyczno-liberalnej w miejsce tezy o politycznym zjednoczeniu obu pa.ństw niemieckich, na pierwszy plan wysunął dążenie do utrzymania jedności narodu. \V ramach koncepcji "zmian przez zbliżenie" handel międzyniemiecki ma stanowić -ważny element w utrzymaniu więzi narodo­wej ze społeczeństwem NRD, traktowany jest jako "ostatnia, klamra" spo—

47

istości narodu . Ma za zadanie wprowadzić pewną selekcję, zróżnico­wanie w podejściu do NRD w odróżnieniu wobec innych krajów socja.lis— tycznych, doprowadzić przez stosowanie ułatwień specjalnych wobec NRD

do powstawania zadrażnień w stosunkach tego kraju z pozosta.łymi kra-

• - • ,- +, •⁴⁸ jami socjalistycznymi

Analizując stanowisko rządu RPN w sprawie handlu mię d zy ni e mi e c-kiego, minister Eg,on Frankę zwrócił uwa.ge_ na. trzy istotne kwestie zwią_-

zane z tym problemem w cza.sie swego przemówienia wygłoszonego w

49 dniu 11 czerwca 1982 r. w Belinie Zachodnim . "W handlu <^wewnątrz-

niemieckim £> widzimy element, podtrzymywany prsez nas z przyczyn na­rodowych, więzi z drugą częścią Niemiec [tzn. z NRD - T.S.J, co zresz­tą mocno popiera. Federalny Trybunał Konstytucyjny. Po drugie, Berlin Zachodni jest włączony bezwarunkowo do handlu <4\vewnątrznienueckiegoJ>. A ponadto, i to jest trzeci aspekt, nie można raczej pomijać tego, że w ramach Ą. handlu wewnątrzniemieckiego|> dostawy NRD odgrywają od dawna niemałą rolę w zaopatrzeniu Berlina (Zachodniego)". Te trzy aspekty -jak wykazuje praktyka — determinują w zasadniczym stopniu zainteresowa­nie RFN stabilizacją handlu międzyniemieckiego.

101

W okresie rządów koalicji socjaldeinokratyczno-liberalnej (2969-

-1982) za nierealistyczne uznano także różne formy wspólnoty ekono-

% micznej, gdyż - jak twierdzi W. Brandt — "nie może funkcjonować konfe—

dera.cja. państw o gospodarce rymowej z jednej strony i pa.ństwowej z

50

drugiej" , W zakresie stosunków gospodarczych z NRD RFN realizowa­ła jednak zasadniczo dwa cele;

a.) na pła.szczyźnie bilateralnej celem oddziaływań stało się zmniej­szenie dystansu mie_dzy dwoma państwami niemieckimi przez nacisk na rozwój kontaktów międzyludzkich;

b) na płaszczyźnie międzynarodowej podejmowano działania zmie­rzające do powstrzymania. NRD od zajęcia, ta.kiej pozycji w handlu mię­dzynarodowym, która poważałaby specjalny status miedzy dwoma pań­stwami.

Próbowano stworzyć junctim między ekonomicznymi udogodnieniami RFN dla. NRD a postawą rządu NRD wobec regulacji w ruchu ludności. NRD oficjalnie odrzucała istnienie takiego związku twierdząc, iż "zarów­no w przeszłości, jak i w przyszłości za.wierając kontakty handlowe i

gospodarcze nie zamierza godzić się na wiązanie ich z żądaniami poli-

51

tycznymi" . Jednakże mimo tych stwierdzeń zarówno w wielu opracowa­niach naukowych oraz w publicystyce zachocinioniemieckiej, jak i czyści kół oficjalnych utrzymywał się pogląd q łączności dwóch sfer stosunków, a posunięcia. RFN w zakresie kontaktów gospodarczych z NRD określa­ły percepcję wschodnioniemieckiej polityki regulacji ludności.

Od 3 czerwca 1972 r. obywateli RPN i stałych mieszkańców Berlina Zachodniego obowiązywał wymóg wymiany •walut przy wjeździe do NRD, wynoszący 30 DM od osoby dziennie za. pobyt wielodniowy oraz 5 DM za pobyt jednodniowy w stolicy NRD, Ze względu na niższe ceny arty­kułów spożywczych i usług w NRD oraz ochronę jej rynku wewnętrzne­go przed nielegalnym wywozem towarów i manipulacjami środkami płatni­czymi, z dniem 15 listopada 1973 r. minister finansów NRD podniósł mini­mum obowiązkowej wymiany z 10 do 20 marek dziennie od osoby za po­byt wielodniowy i z 5 do 1O marek za pobyt jednodniowy. Wywołało to wiele krytyki i oburzenia w Republice Federalnej nie liczącej się z fak­tem, że NRD jest suwerennym państwem i ma. pra.wo do ochrony interesów wła.snych i swoich obywateli. W -wyniku dobrej woli NRD oraz porozumie­nia osiągniętego z R PN w dniu 6 grudnia 1974 r, w sprawie kredytu tech­nicznego (podwyższenia "swingu" .do 850 min DM) , od 15 grudnia 1974 r.

102

obniżono obowiązkową kwotę wymiany odpowiednio do 13 DM i 6,5 DM oraz zniesiono od 2O grudnia tegoż roku wymóg wymiany pieniędzy przez nieletnich (do 16 roku życia.) i rencistów . Zarządzeniem z 13 października 1980 r. ministra finansów NRD obowiązkowo wymiana dewiz dla obcokrajowców z państw kapitalistycznych i Berlina Zachodniego została, ponownie podwyższona, dla- osób dorosłych (w tym również ren­cistów) z 33 do 25 DM za każdy dzień pobytu w NRD i jej stolicy. Wy­mogiem wymiany objęto tym razem również dzieci w wieku od 6 do 15 roku życia, dla. których określono stawką dzienną w wysokości 7,5 DM.

Zarządzenie to nie dotyczyło osób przejeżdżających przez terytorium

53

NRD -w ruchu tranzytowym bez zatrzymywania się. . Oficjalnym tego po­wodem było — zdaniem ministra finansów NHD W. Schmiedera — niewystar­czające pokrywanie przez dotychczasową kwott; wydatków turystów za-chodnioniemiockich, a ta.kże wykupywanie przez nich tanich, subsydiowa­nych towarów NRD.

Decyzja, władz NRD, dotycząca podwyżki obowiązkowej wymiany wa­lut, wywołała fale. protestów i napastliwych komentarzy w RFN i Uerlinie Zachodnim. Stanowisko w tej sprawie zajęli czołowi politycy RFN z kanc­lerzem II. Schmidtem na czele, podkreślając, że jest to "największy cios" w dialog międzyniemiecki. Sugestie opozycji, by odpowiedzieć sankcjami ekonomicznymi (obniżenie swingu), nie spotkały się jednak y- poparciem koalicji rządowej. Rząd federalny zdawał sobie s[jra°wę z konsekwencji, ja.kie - szczególnie dla Berlina Zachodniego - spowodowałyby sankcjo gospodarcze, które mogłyby się okazać bronią obosieczną. Rozpatrując tą sprawą na. posiedzeniu 15 października 198O r., gabinet federalny za­jął jednomyślne stanowisko, że nie zamierza odpowiedzieć na próby "od­graniczania się" NRD w podobny sposób, bowiem wykroczyłby przeciw

swemu podstawowemu zadaniu, ja.kim jest zachowanie i umocnienie jed-

54 ności narodu . Zażądano natornia.st "korekty" postanowień i zagrożono,

że w przeciwnym razie RPN nie podejmie rokowań na temat odnawianej

103

Tab. 3. Liczba obywateli RPN i Berlina Zachodniego wyjeżdżających da NRD i jej stolicy (w min)

Mieszkańcy RFN i Berlina Za.chodniego

Lata

obywatele RFN udający się do NRD i na kilku­dniowy pobyt do jej stolicy

obywatele RPN przyjeżdżający w ruchu przy­granicznym³

obywatele RPN,

którzy udają się mieszka.ńcy Berlina przez Berlin Za- Zachodniego przy­chodni do stolicy jeżdżający do NRD

NRD na jedno- i do jej stolicy

dniowy pobyt

1970	1	,254			Ok.	1	,400
1971	1	,267			ok.	1	,400
1972	1	,540			Ok.	1	,400	3	,320^b
1973	2	,279	0	,193^C	Ok,	1	,400	3	,382
1974	1	.919	0	,331	Ok.	1	,400	2	,560
.1975	3	,124	0	,463	ok.	.1	,400	3	,210
1976	3	,121	0	,445	ok.	1	,400	3	,400
1977	2	,988	0	,443	ok.	1	,400	3	,40O
1978	3	,177	0	,480	ok.	n	,400	3	,260
1979	2	,923	0	,416	ok.	i	,400	3	,10O
1980	2	,746	0	,392	ok.	i	,400	2	,600
1981	2	,088	0	,280	ok.	i	,120	1	,aoo
.1982	2	,218	0	,299	ok.	i	,320	1	,730
1983	2	,219	0	,310	ok.	i	,12O	1	,720
1984	2	,499	0	,343	ok.	i	,120	1	,600

Ruch przygraniczny rozpoczął się wra.z z wejściem w życie 21 czerwca 1973 r. układu o podstawa.ch normaliza.cji stosunków między i RPN. Stąd dane statystyczne gromadzone są od tego czasu.

^b Wielkanoc/Zielone Świątki 1,240 min, 4.VI-31.XII. - 2,080 min. Od lipca.

^ródło; Jahresboricht 1984, herausgegeben vom Bundesministe- • rium fur innerdeutsche Beziehungen, Bonn 1985, s. 21; Jahresbericht 1983, herausgegeben vom B.undcsministerium fur innerdeutsche Beziehungen, Bonn 1984, s. 39; Zehn Jahre Deutschla.ndpolitik. Die Entwicklung der' Beziehungen zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik 1969-1979. Bericht und DokumentaUon. Bundcs­ministerium fur innerdeutsche Beziehungen, Bonn 1980, s. 44; Entwicklung der Beziehungen zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deu­tschen Demokratischen Republik 1973 bis 3.976, Bonn 1976, s. 3 8; DDR-Handbuch, Koln 1979, s. 202. Patrz także; j. Skibiński, Problemy normalizacji stosunków NRD-RPN. Warszawa 1982, s. 259, 262; tegoż autora; Komunikacja w procesie normalizacji stosunków między NRD a RPN i Berlinem Zachodnim, "Sprawy Międzynarodowe" 1980, nr 9, s. 85; S. Michalowski, Ekonomiczne aspekty pozahandJowej współpracy NRD-RPN, "Sprawy Międzynarodowe" 1981, nr l, s. 81; t e g ej ż autora: Stosunki gospodarcze NRD-RFN (1972-1982), [w;] Z dziejów rozwoju państw socjalistycznych, t. l 1983, nr 3, Wrociaw-Warszawa-Kraków--Gdańsk-Łódź 1985, s. 128 (tab. 9).

co kilka lat umowy kredytowej, a także rozmów w sprawie konkretnych planów współpracy w dziedzinie energetycznej i komunikacji.

Podwyższenie obowiązkowej wymiany walut - jak to trafnie ocenia

55

3, Skibiński - nie taylo wydarzeniem tylko o charakterze incydental­nym, lecz stanowiło odzwierciedlenie pogarszającego się w 1980 r. kli­matu politycznego między NRD a RFN, Motyw ekonomiczny, który towa­rzyszył decyzji władz NRD, nie był bez znaczenia, ponieważ roczna obecność ośmiu milionów podróżnych z RPN i Berlina Zachodniego (tab. 3) musiała pozostawić - w warunkach czarnogiełdowej wymierny -negatywne ślady gospodarcze w NRD. Niemniej, znaczny wpływ na oma­wianą decyzję wywarły również motywy polityczno. Wzmożony ruch turys­tyczny, rozwijający się na. ogół bez przeszkód w ca.łym okresie lat sie­demdziesiątych i preferowany przez władze federalne w imię utrzymania związków narodowych z ludnością NRD, wpływał na na.dmierne postawy konsumpcyjne u pewnej części społeczeństwa NRD, zacierając odrębnoś­ci zasad, na. jakich kształtowane są drogi rozwojowe dwóch państw nie­mieckich. Nasuwało to krytyczne komentarze nawet w opinii innych spo­łeczeństw socjalistycznych. Możliwość podatności ludności NRD na ideo­logiczną infiltra.cję z Zachodu, przenikającą w drodze osobistych kontak­tów z obywatelami RPN i Berlina Zachodniego, zwiększała się również w wyniku wydarzeń w Polsce w 1980 r. i zachodzącej obawy przed prze­nikaniem ich konsekwencji na. obszar NRD (ograniczenia wprowadzone od 30 października 1980 r. w ruchu osobowym z Polską).

Czynnik polityczny wpływa, również negatywnie na kształtowanie się ruchu podróżnych z NRD do RPN, chociaż i w tym kierunku na.stąpiła znaczna liberalizacja. Po zamknięciu granicy państwowej 13 sierpnia 1961 r. ruch. ten był powa.żnie ograniczany. Dopiero od 2 listopada 1964 r. osoby w wieku emerytalnym uzyska.ły prawo do jednorazowego w ciągu roku od­wiedzenia swoich krewnych w RPN (bądź w Berlinie Zachodnim) nc okres nie dłuższy niż cztery tygodnie. Niezależnie od tego limitu udziela­ne było pozwolenie wyjazdu w wypa.dku śmierci lub ciężkiej choroby członka rodziny. Sytuacja uległa poprawie po wejściu w życie układu o komunikacji, w którego wyniku omawiana grupa, obywateli NRD uzyskała możliwość jedno— lub wielorazowego wyja.zdu (w uzasadnionych wypad­kach również własnym środkiem komunikacji) na 30 dni w roku. Dalsza

105

liberalizacja nastąpiła na. mocy ^arządzep NRD z 17 pa.ździernika 1972 r. i 14 czerwca 1973 r. w sprawie regulacji podróży obywate­li NWD. Krąg uprawnionych do wyjazdu został poszerzony na wszyst­kich najbliższych krewnych niezależnie od wieku, a wie_c dziadków, ro­dziców, deieci, rodzeństwo bezpośrednie i przyrodnie. Otrzymali oni prawo wyjazdu do RPN i Berlina Zachodriiugo w "pilnych sprawach rodzinnych" (urodziny dziecka, zawarcie małżeństwa, "srebrno" i "zło­te" wesela, ciężkie choroby, zgon) na tych samych warunkach, jak w wypa.dku osób w wieku emerytalnym. Rencistom wyjeżdżającym z NRD przyznaje się raz w roku sume_ 35 DM, osobom młodszym - 10 DM na każdy dzień pobytu poza granicami państwa, nie więcej jednak niż 70 DM na cały okres wyjazdu. Z kolei rząd RPN zapewnia "pomoc." w postaci zapomóg pieniężnych (dwa razy w roku po 30 DIVI}, pokry­wa, dwa ra.zy w roku koszty przejazdów oraz przyznaje bezpłatną po­moc lekarską, ustaloną w umowie z NRD w sprawie ochrony zdrowia. Niezależnie od ustaleń federalnych, różne formy "pomocy" świadczone są przez poszczególne kraje i gminy.

Jak wynika z tab. 4, liczba wyja.zdów przez wiele lat utrzymuje się w stałych granicach; w latach 1964—1972 wynosiła ona. ponad l min osób, natomiast od 1973 r. uległa niewielkiemu wzrostowi do około 1,3 min osób, by w 1985 r. osiągnąć wielkość 1,6 mlri osób.

Również regulowana przc-z państwo jest liczba wyjeżdżających nie będących w wieku emerytalnym, co ilustruje tab, 5. W latach 1973-1980 liczba ta. oscylowała, w ra.ma.ch 40-48 tyś., by mv 1985 r. wzrosnąć do 66 tyś. osób. Na ten stan wywierają, wpływ stosunki polityczne, a szcze­gólnie sprawa, obywatelstwa, wynikająca z odmiennych stanowisk praw­nych w tej sprawie obydwóch państw niemieckich. "Dopóki RFN - oświad­czył E. Horiecker 17 lutego 1977 r. w wywiadzie dla. "Saarbruckenc-r Zei-tung" - nic uzna państwowego obywatelstwa NRD, dopóty nie rnoże być mowy -w ogóle o jakiejś generalnej swobodzie podróży na. Zachód oby­wateli NRD"^5S.

W dniu 17 września 1982 r., po 13 la.tach istnienia, rozpadła się. ko­alicja SPD/PDP. Doszło do tego w następstwie rezygnacji 4 ministrów li­beralnych zasiadających w rządzie federalnym. Przyczyną rozpadu koa—

106

Ta.b. 4. Wyjazdy obywateli NUD do RKN i Berlina Zachodniego w lata c H 1964-1985

Rok	Liczba wyja.zdów	Rok	Liczba wyjazdów
1964	666 435^S	1975	1 330 389
3965	1 218 825	1976	1 328 317
1966	1 055 498	1977	1 323 488
1967	3 072 496	1978	1 384 118
.1968	1 047 359	1979	1 369 000
1969	1 042 191	1980	1 554 OOO
1970	1 048 070	1981	1 563 000
1971	3 045 385	1982	1 554 000
1972	1 068 340	1983	1 463 000
1973	1 257 866	1934	1 f>46 000
1974	1 316 006	1985	1 609 000

Tylko listopad i grudzień.

2 rodło; Dane za lata 1964-1978 na podstawie; J. D o l e z a 1;

r ~i Bcziehungen zwischeri beiden deutschen Staaten, j_w:j DDR-Handbuch.

Wissenschaftliche Leitung; P eter Christian Łudź unter Mitwirkung von Joha.nnes Kuppc 2., v<Silig ubera.rbejlete und erweiterte Auflage. Heraus-gegeben vom Bundęsministerium fur innerdeutsche Beziehurigen, Koln 1979, s. 203; J. Skibiński, Komunikacja w procesie normalizacji sto­sunków między NRD g RF-\i i Berlinem Zachodnim, "Sprawy Mirjdzyna-rodowe" 198O, nr 9, s. 89; tegoż autora.; Problemy normalizacji stosun­ków NRD-RFN, Warszawo 1982, s. 269; S. IW i c h o t-o w a k i, Rozwój wy­miany handlowej NRD-RPN w procesie normalizacji ich wzajemnych sto­sunków, Opole 1983, a. 139; dane za. lata 1979-19S4: na podstawie; Jahtres bericht 1984, hera.usgegeberi vom Bundesministeriurn fur innerdeulsche Be-ziehungcn, Honn 1985, s. 23; Johresbericht 1983, herausgegeben vom Bun­dę sministerium fur innerdeutsche IJeiiiehungen, Bonn 1984, s. 23; dane za rok 1985 wg: Ja.hresbericht 1985, Bonn 1986, s, 21.

licji socja.ldemokra.tyczno-libcralnej byty kontrowersje? wokół polityki gos­podarczej i społecznej, l października 1982 r. odbyło si<^ w Bundestagu głosowanie nad tzw. konstruktywnym votum nieufności wobec kanclerza H. Schmidta, zgłoszonym przez partie CDU/CSU i l-"D I¹. Wniosek przyję­to i tym samym przewodniczący CDU H, Kohl został szóatym z kolei kanclerzem RJ^N. Otrzymał on 256 głosów deputowanych, przeciwko jego kandydaturze głosowało 235, zaś 4 wstrzymało się od głosu. Kohl utwo­rzył, nowy rząd, stanowiący koalicją partii CDU/CSU i FDP.

Powrót chadecji do steru rządów w RPN nie wywołał jodnoznaczrie-go pogorszenia stosunków miedzy obu państwami niemieckimi, mimo iż CDU/CSU posiada odmienne od poprzedniej ekipy socjsldemokratyczno--Uboralnej koncepcje w sprawie tzw. polityki niemieckiej. Nadal rozwija-

107

Ta.b. 5. Podróże nie będących jeszcze w wieku emerytalnym mieszkań­ców NRD do RPN, bez berlina Zachodniego, w latach 1972-19U5

Rok Liczba wyjazdów		Rok	Liczba wyjazdów
1972	11421*-	1979	41 474
1973	41 498	1980	40 455
1974	38 298	1981	36 767
1975	40 442	1982	45 709
1976	42 751	1983	64 025
1977	41 462	1984	61 133
1978	48 659	1985	66 074

Listopad-grudzień.

£ r ó d t o; Jahresbericht 1984, horausgegeben vom Bundcsmiriiste-rium fur innerdeutsche Beziehungen, Bonn 1985, S. 23; Zehn Jahrc Deutschlandpolitik. Die Entwicklung der Beziehungen zwischen der Bun-desrepublik Deutschla.nd und der Deutschen Demokratischen Republik 1969-1979, Bericht und Dokumeritation. Bundesmini^terium fur innordeut-sche Beziehungen, Bonn 1980, s. 44; Jahresbericht 1985, Llonn 1986, s. 21.

ją siej kontakty na. płaszczyźnie politycznej, gospoctarczej i międzyludz­kiej między obu państwami niemieckimi, mimo zagęszczenia atomowego płotu między Wschodem i Zachodem i zainstalowai-iio. na terytorium RFN amerykańskich, ra.kiet — 108 "Pershingów II" i 96 pocisków samosterują-cych o nazwie "Cruise Missilc", w następstwie czego Związek Radziec­ki rozmieścił broń rakietowa, na terenie NRD i Czechosłowacji.

Zarówno NRD, jak i RPN opowia.da.ją sie_ za "ograniczaniem szkód" wywołanych rywalizacjo., za "wspólnota, odpowiedzialności zo pokój", za potrzebą koordynacji interesów państw małych i średniej wielkości z globalnymi interesami mocarstw i przeciwsta.wriych ugrupowań politycz-no-militarnych i gospodarczych. Zjawiska te znajdują ogromne wsparcie w ruchach i postawach społecznych we wschodniej i zachodniej Euro­pie {Priederisbewegunej, ruchy ekologiczne, rozmaite tendencje mudemi-za.cyjno—innowacyjne).

Analizo, polityki rza.du konserwatywno-liberalnego na odcinku wschod­nim od października 1982 r. do marca 1987 r. wskazuje, że jest ona na­dal kształtowana.. "Nie jest przypadkiem, że mówi s,je o kontynuacji i

59 zmia.nach w polityce RPN wobec Wschodu" . Jest to polityka aritykomu-

108

niemu, nie wynika ono z działa.ń doraźnych, lecz stanowi logiczną kon­sekwencję realizacji doktryny ideologicznej Stanów Zjednoczonych. Kon~ serwatywny -wariant polityki zachodnioniemieckiej znajduje się w proce­sie artykulacji. Jogo przejawem było wystąpienie kanclerza H. Konia w dniu 18 marca 1987 r. Przechodząc do tzw. "polityki niemieckiej", kan­clerz federalny potwierdził, że celem KPN pozostaje "wolność i jedność dla. wszystkich Niemców", dodając, że wszystkie podstawy prawne i po­lityczne, które wymienił w deklaracji rządowej z 4 maja 1983 r, oraz w późniejszych sprawozdaniach o sytua.cji narodu, zachowują moc wiążą­cą. "Rozwój polityczny i społeczny, jaki dziś przeżywamy -w Kuropie, nie może ominąć Niemiec. Zainteresowanie przezwyciężeniem podziału naszego kontynentu rośnie. Po obu stronach właśnie młodzi ludzie chcą móc swobodnie obcować z sobą. Równocześnie musimy jednak być rów-nież świadomi, że los niemiecki jest. powiązany z całokszta.ftem stosun­ków Wschod-Zachód. Pragnienie przezwyciężenia podziału Europy jest zgodne z wolą. Niemców/ dopełnienia jedności w wolności. Niektórzy uwa­żają, że nasz problem narodowy może zostać rozwiązany niezależnie od konfliktu Wschód-Za.chód. Przeciwko takim iluzjom - niezależnie od tego, czy pochodzą, z prawa czy z lewa - trzeba występować. Nie ma odrębnej niemieckiej drogi! Niemcy będą mogli się połączyć tylko wów­czas, jeżeli sprzeczność Wschod-Zachód zostanie zniesiona w wyriiku trwałego, nadrzędnego europejskiego porządku pokojowego ..."

Dokumentując jeszcze raz, że rząd RPN stoi na gruncie trwałej od­rębności i suwerenności dwóch państw niemieckich i że stawką pozosta­je "przezwycię żenię podziału", H. Kohl dokonał wszakże pozytywnej oce­ny stanu i perspektywy stosunków między obu państwami niemieckimi, deklarując jednocześnie wolę ich dalszej rozbudowy we wszystkich dzie­dzinach.

Co się tyczy zachodnioniemieckiej Deutschlandpolitik wobec NRD, to z jednej strony daje się zaobserwować wysiłki podjęcia socjaldemokra­tycznej polityki "zmian przez zbliżenie" i dostosowanie jej do wymogów lat osiemdziesiątych. Dostrzegalny jest także duży pragmatyzm w podej­ściu do NRD strony zachodnioniemieckiej, ale z drugiej strony ta.kże zwrot w duchu otwarcie rewizjonistycznym (pod hasiarni "zjednoczenia Niemiec" i "istnienia Rzeszy w granicach 1937 roku") i antykomunistycz­nym.

Natomiast ofercie dalszego rozwoju współpracy gospodarczej z

109

NRD towarzyszy zasada świadczeń i kontrświadczeń. Cel, jaki przy­świeca tej polityce, polega na chęci wciągnięcia NRD jak najsilniej w gospodarcze pole przyciągania. RFN bez dokonania jakichkolwiek ustępstw, w sprawach za.sa.dniczych (uznania przez RFN obywatelstwa NRD, likwidacja placówki w Salz-gitter rejestrującej postępowanie władz NRD -wobec własnych obywateli, podniesienia przedsta.wiciclstw do ran­gi ambasa.d, ostateczne wytyczenie granicy na babie na odcinkach .spor­nych). Przed taką polityka, "kredyty za. ułatwienia" przestrzegali przed­stawiciele SPD, jak choćby G-untcr Gaus czy jego następca Klaus Uol-ling, którzy zwra.caii uwa.gę, że NRD nie można kupić, a rządowi Kohla. nie uda. się uniknąć w przyszłości jasnego postawienia, sprawy, kiedy będzie musiał uznać, że braku logicznej polityki nie można zastępować

krcdyta.mi, zaostrzając jednocześnie tzw. kwestię niemiecką w europej-

, . . . 61 skiej otoczce

Rząd kanclerza H. Kohla nie zareagowa.i należycie na przestrogi znanych polityków. Za.mia.st polityki "wspólnej odpowiedzialności za bez­pieczeństwo" i posługując się na.da.l zjednoczeniowa retoryką, starał się wykazać, że rozmieszczenie broni amerykańskiej nie zakłóciła dialogu między dwoma, pa.ństwami niemieckimi . Jednocześnie godząc się na rozmieszczenie rakiet, mógł kłaść nacisk na rozwój stosunkóxv gospodar-czo-handlowych z NRD i innymi państwami socjalistycznymi, nie obawia­jąc się oskarżeń, iż te ostatnie posunięcia osłabiają bezpieczeństwo Za­chodu . W 1985 r. nastąpił zna.czny wzrost obrotów między dworne

państwami niemieckimi. Ich wartość była o 1,3 mld DM, czyli o 8%,

64 wyższa niż w 1984 f. i osiągnęła, rekordowy poziom 16,7 mld DM , s. sto-

110

sunki gospodarcze staiy się ponownie kanałem oddziaływań, który bu­dził najwięcej za.chodnioniemicckich oczekiwań w kwestii regulacji ru­chu ludności miedzy tymi państwami. Koncepcje rozwiązania, tego istnie­jącego - zdaniem strony zachodnioniemieckiej - problemu były dyskuto-

65 wane praktycznie przez wszystkie partie . Polityka rządu zgodna była

- zdaniem P.J. Straussa - "z tymi liniami orientacyjnymi, których trzymai się K.Adenauer; niezlomność w sprawa.ch za.sadriiczych, elastyczność w praktycznych" , choć spotkała, się ona z zarzutem kontynuacji dro­gi socjaldemokratycznych poprzedników.

W lipcu 1983 r. władze RPN udzieliły NRD kredytu finansowego w wysokości l mld DM . Uzyskany kredyt umożliwił NRD pewne złago­dzenie napięć płatniczych w 1983 r. W tym bowiem roku nastąpiiu szczy-towe skumulowanie się płatności, których wysokość oceniało się na 3,5 mld dolarów. Rok 1984 był niewątpliwie lżejszy dla NRD, gdyż kwo­ta płatności wynosiła 1,2 mld dolarów . Warto podkreślić, ze przygna­ny kredyt nie obciążał budżetu federalnego i nie stwarzał ryzyka fina.n-sowego. Potwierdziły sie_ przy tym opinie wyraza.no przez ekspertów fi­nansowych państw zachodnich o stopniowej popra.wie sytuacji płatniczej NRD

Niedługo po udzieleniu wspomnianego kredytu podano w ,\'KD do wia.domości (2? września 1983 r.) o zniesieniu obowiązku wymiany walu­ty dla. przyjeżdżających do NRD z wizyta, dzieci z krajów triiesoc ja.lis— tycznych w wieku do lat 14. Jednocześnie w Monitorze Rządowym opub-

111

likowano zarządzenie władz NRD w spra.wie akcji łączenia rodzin, regu-

70 lujące prawne możliwości wyjazdu za granicę . Wiadomość to, podobnie

jak częściowy demonta.ż części zabezpieczeń granicznych), odbita się du­żym rezonansem w RPN, gdzie wskazywano od da.wna, iż krok taki miai-

by istotny wpływ na. kontynuację dialogu między obu państwami, memiec-

, . .71 kimi

Widoczną oznaką dalszej intensyfika.cji dialogu rniędzyniemjeckiego było podpisanie w dniu 25 lipca 1984 r. kolejnego porozumienia w spra­wie przyznania NRD gwarantowanego przez rząd federalny kredytu w

72

wysokości 95O min DM . Wkrótce po ogłoszeniu informacji o przyzna­niu NRD nowego kredytu fino.nsowego, minister stanu w Urzędzie Kan­clerskim, Philipp Jenninger, wymienił cały pakiet ustaleń, jakie NRD ^obo-

73 wiązała sic_ suweronnie wprowadzić w życie z dniem l sierpnia 1984 r.

Są to m. in.:

- zmniejszenie kwoty obowiązkowej wymiany dla rencistów odwiedza­jących NRD do 15 DM (od października 3980 r. obowiązywała ich staw­ka 25 DM);

- zwiększenie możliwości przyja.zdu uprawnionych obywateli NRD do RPN i Berlina Zachodniego w celu odwiedzenia nie tylko krewnych (jak to było dotychczas), ale i znajomych;

- rozszerzenie możliwego czasu pobytu obywateli RPN i Fierljna Za­chodniego w NRD z 30 do 45 dni w roku;

112

- podwojenie -dopuszczalnego cza.su trwania odwiedzin w RF'N i Ber­linie Zachodnim rencistów z NRD do 60 dni (dotychczas, 30 dni);

- wprowadzenie innych ułatwień i ulg W zakresie ruchu podróżnych (w tym tzw. mały ruch przygraniczny}, przewożenia i wysyłki upominków;

- zapowiedziane już wcześniej przedłużenie do 1987 r, funkcjonowa­nia przejścia granicznego Beriiri-Staaken;

- demontaż niektórych automatycznych za.taezpieczeń i urządzeń gra­nicznych po stronie NRD;

- podniesienie do 100 DM na pobyt jednodniowy (dotychczas 20 DM) granicy wartości przedmiotów zwolnionych od opiat celnych, zabie­ranych z NRD do RFN i Berlina Zachodniego, a w wypadku pobytu wie­lodniowego do 200 DM przy czterech dniach;

- podwojenie z trzech do sześciu miesiący okresu ważności upo­ważnienia, zezwalającego na wielokrotne przyjazdy do NRD w tzw. małym ruchu granicznym;

- rozszerzenie do więcej niż trzech powiatów w NRD zezwoleń na wjazd w tzw. ruchu przygranicznym;

- przedłużenie do dwóch dni (do godziny 24.OO następnego dnia po wjeździe) okresu pobytu w przygranicznych powiatach NUD w tzw. małym ruchu granicznym;

- bardziej pobłażliwe traktowanie wypadków przewożenia literatury i innych wyda.wnictw drukowanych;

- bardziej pobła.żliwe zezwalanie na przesyłanie płyl gramofonowych;

- udzieltmie zgody na. wjazd do NRD 7, przyczepami kempingowymi o obciążeniu użytkowym przekraczającym l tonę.

Te posunięcie. NRD, którymi szczególnie zainteresowana była RFN, stanowiły rezultat ogólnego klimatu we wzajemnych stosunkach, o nie presji. Obserwatorzy polityczni zwracali uwa.gę na konsekwentne wywią-zywa.nie się przez NRD 'f. porozumień zawartych w Helsinkach i Madry­cie. Na, szczeblu gospodarczym podpisa.no dwie ważne umowy. Pierwsza

/ \ 74 dotyczy produkcji licencjowanych silników Volkswa.gena (VW) w NRD ,

a druga, podpisana 5 lipca 1985 r., ustala kwotq swingu na łatę 1986-1990

113

w wysokości 850 rnln DTv"_; . Vvarto też Odnotować, że po siedmioletnich

rokowaniach 10 czerwca .1986 r, zawarto nowe porozumienie miedzy NHJJ a RFN w sprawie płatności i sposobu rozliczania usług . Po rax pierw­szy oficjalne podpisanie wa.żriego porozumienia gospodarczego. miedzy obu państwami niemieckimi odbyło się w Berlinie Zachodnim, w siedzibie Urzędu Powierniczego ds. Przemysłu i Ha.ndlu. Podpisali je dyrektor de­partamentu w ministerstwie handlu zagranicznego NRD Wolfgarig Steger oraz kierownik Urzędu Powierniczego cis. Przemysłu i Handlu, radca mi­nisterialny Pranz Rosach. W opinii zachodnioniemieckiej nowe porozumie­nie następuje odpowiedni akapit ikw, Umowy Berlińskiej z 1951 r., tworzą­cy podsta.wy dla tzw, "ha.ndlu wewnątrzniernieckiego". Wprawdzie formalnie nowe porozumienie reguluje zgodnie z nazwą jedynie "warunki płatności i sposób rozliczania", ale faktycznie wyznacza ono ramy prawne dla zawierania wszelkiego rodzaju umów o usługi. Dotyczy to np. budowania magazynów i składowisk towarów, wywozu odpadów, tzw. tra.nsakcji lea.sin-gowych, sprzedaży praw do rozpowszechniania audycji telewizyjnych czy usług budowlanych.

W ocenie strony zschodnioniemieckiej riajwa.żniejszym politycznie elementem nowego porozumienia jest silniejsze włączenie Berlina Za.chod-niego do "wewnątrzniemieckich stosunków gospodarczych". Na przykład dotychczasowe opłaty Berlina Zachodniego za korzystanie z linii szyb­kiej kolei miejskiej (S-Bahri) zaliczone zostaną do handlu mit^dzyniemiec-kiego. Zo drugi, politycznie korzystny dla RPN element uważa się, że zgodnie z protokołem porozumienia w .Niemczech Zachodnich będzie ist­nieć nadal 40 biur wschodnioniemieckich central handlu zagranicznego.

NRD natomiast twierdzi, że nowe porozumienie, stanowi c#e_ść skła­dową urnowy handlowej NRD-RPN. Tym samym, zgodnie z postanowienia.-mi układu o podstawach normalizacji, zostało na nowo sformułowano i dostosowane do praktyki dotychczasowe porozumienie z 1951 r. Warto w tym miejscu podkreślić, że w .1985 r. wartość usług w handlu mi^dzyriie-mieckim wyniosła 2 mld DM, co stanowi 13^o wartości ogólnej sumy obro-

114

to w handlowych. Tradycyjnie KPN legitymuje się nadwyżką w wymianie usług z NHD. W 1985 r. największą pozycje; stanowiły usiugi portowe. Ostatnio faza ożywienia między dwoma państwami niemieckimi nie na.dala jeszcze ich kontaktom a.trybutów normalnych stosunków międgy— pa.ństwowych, nadal istnieje między tymi państwami koszyk nie rozwią­zanych problemów, których usunięcie znajduje się w gestii RPN. Prze­de wszystkim jednak RPN musi się wyrzec konsekwentnie swoich rewi­zjonistycznych dążeń w stosunku do NRD i do pozostałych państw wspólnoty socjalistycznej. bł-z tego dialog polityczny nie może być owocny nie tylko dla obu tych państw, ale także dla Europy.

115

---