• Wojny Rzeczypospolitej w I poł. XVII wieku podręcznik, str. 64-72

  • Konflikty Rzeczypospolitej w II połowie XVII wieku podręcznik, str. 73-79

    • Szwecja

    Rosja

    Turcja

    Powstanie Chmielnickiego 1648-1654

    Przyczyny

    - rywalizacja o panowanie nad Bałtykiem „dominium maris Baltici”

    - pretensje Zygmunta III Wazy do tronu szwedzkiego ( nieudana wyprawa do Szwecji i detronizacja w 1598 r.)

    - inkorporacja ( włączenie) w 1600 r. szwedzkiej Estonii do Polski ( obiecana w pactach konwentach),

    - chęć władców Szwecji zdobycia ziem uprawnych kosztem RP,

    - używanie przez polskich Wazów tytułu króla Szwecji,

    - walka o hegemonię w Europie Środkowo- Wschodniej

    - dążenie Rosji do zgromadzenie pod swoim panowaniem ziem ruskich,

    - wykorzystanie Polskę i Rosję słabości sąsiada ( „wielka smuta”, powstania kozackie),

    - rywalizacja o Inflanty,

    - chęć szerzenia katolicyzmu na ziemiach ruskich,

    - ataki kozackie na tureckie posiadłości- np. Warnę w 1620 r.,

    - interwencje polskie w Mołdawii, lennie tureckim,

    - ataki tatarskie na polskie Kresy,

    - atak „lisowczyków” na Siedmiogród, lenno tureckie w 1619 r. ( tzw. „pierwsza odsiecz wiedeńska”)

    - problem rejestru Kozaków, tych którzy byli na służbie państwowej i otrzymywali od RP żołd,

    - narzucanie poddaństwa Kozakom przez szlachtę polską,

    - podłoże narodowościowe i religijne ( katoliccy magnaci kresowi i prawosławni kozacy),

    - załamanie się planów wojny z Turcją za Władysława IV,

    Przebieg

    I Etap 1600- 1622

    - wkroczenie w 1600 r. Polaków do szwedzkiej Estonii, wojna pozycyjna,

    - zwycięstwo polskie pod Kircholmem w 1605 r. - hetman Jan Karol Chodkiewicz

    - prawie całe Inflanty w rękach Szwecji ( interwencja RP i Szwecji w Rosji),

    - inwazja Szwedów Inflantach w 1621 r., zdobycie Rygi, Parnawy

    - rozejm w Mitawie w 1622 r. : Inflanty po Dźwiną do Szwecji, Kurlandia i Inflanty Polskie przy RP

    II Etap 1626-1629-1635

    - 1626- desant Szwedów w Prusach Książęcych i na Pomorzu Gdańskim ( blokada Gdańska),

    - 1627- zwycięstwo polskie w bitwie morskiej pod Oliwą,

    - 1629-zwycięstwo pod Trzcianą- hetman Stanisław Koniecpolski

    - 1629- rozejm w Starym Targu ( Altmarku): Szwecja zajęła porty pomorskie i pruskie oprócz Gdańska, Pucka i Królewca, miała prawo pobierania 3,5 % cła z handlu gdańskiego

    - program morski Władysława IV- budowa Władysławowa,

    - 1635- rozejm w Sztumskiej Wsi: na 26 lat, wycofanie się Szwedów z Prus, oddanie poboru cła i portów pomorskich, utrzymanie Inflant

    III Etap 1655-1660- Potop szwedzki

    - spisek Hieronima Radziejowskiego,

    - kapitulacja pospolitego ruszenia w Wielkopolsce pod Ujściem ( 25 VII 1655),

    - układ Radziwiłłów z Karolem X Gustawem w Kiejdanach

    - okupacja ziem RP- oprócz Częstochowy i Gdańska, pobyt Jana Kazimierza na Śląsku,

    - obrona Jasnej Góry ( XI- XII 1655)- Augustyn Kordecki- moment przełomowy Potopu,

    - konfederacja antyszwedzka w Tyszowcach ( I 1656), powstanie antyszwedzkie- wojna partyznacka ( Stanisław Czarniecki, Krzysztof Żegocki, Paweł Sapieha),

    - XII 1656- układ w Radnot- próba rozbioru RP: Szwecja, Chmielnicki, Brandenburgia, Siedmiogród,

    - 1657- klęska wyprawy ks. Siedmiogrodu- Rakoczego,

    - 1657- traktaty welawsko- bydgoskie- elektor brandenburski odstąpił od sojuszu ze Szwecją za cenę suwerenności Prus Książęcych,

    - 1658-59- udział Czarnieckiego w walkach w Danii,

    - 1660- pokój w Oliwie- Jan Kazimierz zrezygnował z pretensji do tronu szwedzkiego, potwierdzenie przynależności Inflant do Szwecji.

    I Etap 1604-1619

    - wykorzystanie kryzysu wew. w Rosji po wygaśnięciu Rurykowiczów- interwencja polskich magnatów w Rosji- I dymitriada 1604-1606 ( Jerzy Mniszech),

    - zdobycie Moskwy i rządy w latach 1605-1606 Dymitra I Samozwańca,

    - II dymitriada- 1607-1608 car Wasyl Szujski zwraca się o pomoc do Szwecji,

    - 1608-1619- wojna polsko- rosyjska,

    - 1610- zwycięstwo wojsk polskich pod Kłuszynem- hetman Stanisław Żółkiewski, zdobycie Moskwy- plany obwołania carem Władysława, który miał przejść na prowosławie ( brak zgody Zygmunta III), 1611- zdobycie Smoleńska

    - 1611-12- powstanie antypolskie w Moskwie- kapitulacja załogi obwołanie carem Michała Romanowa,

    - 1617-1618- nieudana wyprawa królewicza Władysława,

    - 1619- rozejm w Dywilnie: RP uzyskała ziemię smoleńską, czernihowską i siewierską, Michał Romanow zrzekł się praw do Inflant,

    II Etap- wojna smoleńska 1632-1634

    - próba zdobycia Smoleńska przez Rosjan w okresie bezkrólewia,

    - odsiecz Smoleńska Władysława IV i kapitulacja Rosjan

    - 1634- pokój wieczysty w Polanowie, potwierdzenie postanowień rozejmu w Dywilnie, Władysław IV zrzekał się pretensji do korony carskiej,

    III Etap 1654-1667 ( z przerwą na czas Potopu)

    - 1654 w wyniku ugody perejesławskiej Chmielnicki poddał Ukrainę Rosji, - sukcesy Rosji- zajęcie Wilna,

    - rozejm w Niemieżu- ustanie walk na czas Potopu,

    - 1660- zwycięstwa polskie pod Połonką i Cudnowem ( Jerzy Lubomirski),

    - 1665-1666- wojna domowa w RP- rokosz Lubomirskiego,

    - 1667- rozejm w Andruszowie: Rosja otrzymała lewobrzeżną Ukrainę, Kijów, Smoleńszczyznę, Ruś Czernihowską i Siewierską.

    - 1686- pokój Grzymułtowskiego- potwierdzenie rozejmu w Andruszowie.

    I Etap 1620-1621

    - 1620- klęska wojsk polskich pod Cecorą- śmierć Stanisława Żółkiewskiego,

    - atak turecki na Kresy- skuteczna obrona Chocimia- Jan Karol Chodkiewicz,

    - 1621- pokój w Chocimiu: ustalenie granicy polsko- tureckiej na Dniestrze, zakaz najazdów tatarskich na RP, kozackich na tereny tureckie, upominki dla Tatarów, którzy mieli zbrojnie wspierać RP

    II Etap 1672-1676

    - atak wojsk tureckich na RP- zajęcia Kamienia Podolskiego, podejście pod Lwów,

    - 1672- rozejm w Buczaczu: oddanie Turcji Podola z Kamieńcem, części woj. Kijowskiego i bracławskiego, płacenie haraczu Turcji- sejm nie wyraził zgody na rozejm,

    - 1673- zwycięstwo pod Chocimiem- Jan Sobieski,

    - 1676- traktat pokojowy w Żurawnie- powrót do RP: odzyskanie wszystkich ziem oprócz Kamieńca,woj.bracławskiego, brak haraczu, - 1677- stronnictwo profrancuskie- sojusz ze Szwecją i próba odzyskania Prus Książęcych

    - porażki Szwecji- przejście Sobieskiego do obozu cesarskiego ( wojna z Turcją, odzyskanie Ukrainy), przystąpienie do ligi antytureckiej

    - 1683- odsiecz wiedeńska

    - kolejne wyprawy ziemie tureckie- bez sukcesów- 1684, 1686-87, 1691,

    - 1699- pokój w Karłowicach- RP odzyskała Kamieniec Podolski i część lewobrzeżnej Ukrainy

    - sukcesy wojsk kozacko -tatarskich- zwycięstwa pod Żółtymi Wodami, Korsuniem, Piławcami, podejście wojsk pod Zamość i Lublin

    - 1649- oblężenia Zbaraża, siedziby znienawidzonego rodu Wiśniowieckich i klęska odsieczy polskiej pod Zborowem

    - 1649- ugoda zborowska: woj. Kijowskie, bracławskie, czernihowskie uznano za ziemie należące do Kozaków, zwiększenie rejestru do 40 tys., buława hetmańska dla Chmielnickiego,

    - 1651- zwycięstwo polskie pod Beresteczkiem,

    - 1651- ugoda w Białej Cerkwi: ograniczenie terytorium kozackiego do woj. Kijowskiego, zmniejszenie rejestru do 20 tys.,

    - 1652- zwycięstwo kozaków pod Batohem,

    - impas w walkach,

    - 1654- ugoda w Perejesławiu- kozacy uznali zwierzchność Rosji, panowanie rosyjskie nad lewobrzeżną Ukrainą- wojska RP z Rosją,

    - 1658- ugoda w Hadziaczu ( Jan Wyhowski)- próba porozumienia RP z Kozakami- stworzenie Księstwa Ruskiego ( woj. Kijowskie, bracławskie, czernihowskie, z hetmanem na czele, miejsca w senacie dla duchownych prawosławnych, własne urzędy, trybunał, uszlachcenie starszyzny kozackiej- plany nie zostały zrealizowane z powodu wybuchu wojny polsko- rosyjskiej.

    Skutki

    - wyniszczenie ziem polskich, utrata terytoriów ( Inflant, województw wschodnich, straty ludności ( 3—35 %), agraryzacja ( upadek) miast, chaos monetarny, głód, suwerenność Prus- traktaty welawsko- bydgoskie, wzmocnienie znaczenia oligarchii magnackiej- pierwsze liberum veto ( 1652), rokosz Lubomirskiego, nietolerancja religijna- wygnania arian ( 1658, mit RP jako „przedmurza chrześcijańskiej Europy”- wojny z Turcją, upadek gospodarczy i polityczny RP, słabość armii, wzrost znaczenia sąsiadów ( Rosja, Prusy)