Obserwacja i doświadczenie jako najbardziej skuteczne i najczęściej stosowane metody nauczania, prowadzące do bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości.
Zapoznawanie uczniów klas I-III z otaczającą rzeczywistością przyrodniczą powinno przebiegać w sposób odpowiadający metodom poznawania stosowanym w naukach przyrodniczych i musi być adekwatne do możliwości poznawczych uczniów. W systemie metod na czoło należy wysunąć te, które w optymalnym stopniu aktywizują sferę poznawczą
i uczuciową dziecka, służą rozwojowi zdolności poznawczych, kształtowaniu wielu umiejętności, rozwijaniu zainteresowań, a które równocześnie prowadzą do właściwego zachowania się i postępowania.
Jest wiele metod edukacji społeczno- przyrodniczej, jednak w naszych rozważaniach ograniczymy się tylko do metody obserwacji i doświadczenia.
Źródłem poznania faktów przez uczniów powinna być przede wszystkim rzeczywistość, która ich otacza, a kiedy nie jest to możliwe, należy użyć środków pomocniczych, będących mniej lub bardziej wiernymi wizerunkami danego przedmiotu, czy zjawiska.
Za jedną z najbardziej wartościowych metod zapoznania dziecka z otaczającą rzeczywistością należy uznać metodę opartą na obserwacji.
OBSERWACJA
Obserwacja jako jeden ze sposobów poznawania rzeczywistości przyrodniczej prowadzi przede wszystkim do poznania faktów i zjawisk przyrodniczych i polega na zamierzonym i planowanym postrzeganiu faktów i zjawisk w niezmienionych przez obserwatora warunkach.
Poznanie za pomocą obserwacji może być bezpośrednie polegające na bezpośrednim kontakcie obserwatora z przedmiotem obserwacji, albo pośrednie, gdy podczas obserwacji wykorzystywane są obiekty utrwalone w formie preparatów mokrych lub suchych, albo ich obrazów wizualnych- fotograficznych lub audiowizualnych- fonograficznych. Ze względu na czas trwania obserwacji obiektów i zjawisk przyrodniczych, wyróżniamy obserwacje krótkotrwałe, np. obserwacje cech nasienia i obserwacje długotrwałe, np. kiełkowanie nasienia w różnych warunkach.
Prawidłowa obserwacja niezależnie od tego, jakie jest jej miejsce w procesie nauczania i uczenia się powinna obejmować następujące fazy - czynności:
określenie celu obserwacji: co zamierzamy obserwować
określenie sposobu obserwacji; czyli wybranie albo opracowanie instrukcji tekstowej (ustnej lub pisemnej) lub obrazowej;
właściwy przebieg czynności obserwacyjnych zgodnie z przyjętą instrukcją
i własnymi doświadczeniami;
rejestrowanie wyników spostrzeżeń jakościowych i ilościowych w formie zapisu tekstowego, liczbowego, schematycznego, rysunkowego, fotograficznego, fonograficznego;
ustalenie wyników-ich precyzowanie
interpretowanie wyników i formułowanie wniosków;
sprawdzanie wyników i wniosków na podstawie źródeł wiedzy;
formułowanie uogólnień i wniosków praktycznych
W tym celu należy przestrzegać kilku podstawowych warunków:
przed obserwacją podajemy cel obserwacji, co stymuluje uwagę dzieci
pobudzamy uczucia i zainteresowania dzieci, np. przez nawiązanie do ich doświadczenia lub zastosowanie środków artystycznych wiersza, zagadki, opowiadania, obrazu, obiektu w naturze
przekonujemy dzieci, że uważne obserwowanie zapewni im lepsze poznanie danego obiektu lub zjawiska
w miarę możliwości, zapewniamy dzieciom warunki aby określony obiekt lub zjawisko poznawały za pomocą kilku zmysłów jednocześnie
sprawdzamy, czy dzieci faktycznie obserwują
zapewniamy dzieciom sytuacje umożliwiające im na przyporządkowanie obserwowanych obiektów i zjawisk z nazwami, za pomocą których to co obserwują opisujemy, np. pokazując kwiat naparstnicy wymieniamy jej nazwę, a jednocześnie kojarzymy wygląd jej kwiatu z naparstkiem
podajemy właściwe, poprawne nazwy wszystkich poznawanych obiektów
i zjawisk.
Nie podajemy dzieciom określeń i informacji nie związanych
z obserwowanym obiektem lub zjawiskiem.
W toku obserwacji uczniowie dostrzegają określone cechy i właściwości w okazach, zjawiskach i procesach. Wyodrębnianie, po uprzedniej analizie, cech istotnych, porównywanie podobnych i różnych przedmiotów czy zjawisk, odnajdywanie wspólnych cech, wzbogacone odpowiednimi wyjaśnieniami, ma duże znaczenie w pracy poznawczej ucznia.
Obserwacje zarówno mimowolne, jak i ukierunkowane powinny mieć miejsce podczas wszystkich form bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z pojedynczymi okazami
i kompleksami zbiorów obiektów przyrodniczych.
Obserwacja jest nie tylko prostym poznaniem zmysłowym, lecz także złożonym kompleksem poznania zmysłowego oraz różnorodnych czynności myślowych i praktycznych tworzących określony system. W czasie obserwacji uczeń wykazuje różne czynności
o charakterze sensomotorycznym, intelektualnym, werbalnym i praktycznym, które mają doprowadzić go do osiągnięcia zamierzonego celu. Duże walory dydaktyczno-wychowawcze obserwacji wynikają przede wszystkim z czynnego i wielostronnie aktywizującego charakteru działania ucznia podczas obserwowania oraz możliwości rozwijania samodzielności myślenia i działania.
Obserwacja jako metoda badania naukowego oparta na gromadzeniu spostrzeżeń, pozwala poznać przede wszystkim zewnętrzne cechy przedmiotów, zjawisk, wydarzeń, procesów. Toteż obserwacja jest możliwa tylko przy odpowiedniej organizacji środowiska dydaktycznego. W procesie obserwacji występuje nauczyciel, jako kierujący obserwacją, uczeń, jako odbiorca spostrzeżeń i obiekt obserwacji - naturalny lub w postaci przekazu. Właściwości wymienionych elementów decydują o przebiegu obserwacji.
Aby obserwacja dała pożądane efekty, powinna spełniać następujące warunki:
Być dobrze przygotowana przez nauczyciela
Posiadać jasno i wyraźnie sformułowany cel, uwzględniać indywidualne możliwości umysłowe uczniów
Poznawanie obiektów przyrodniczych przebiega na drodze od żywego spostrzegania do kształtowania wyobrażeń, ale samo spostrzeganie tu nie wystarcza. Należy dziecku także udzielać informacji, wyjaśnień, porządkować spostrzeżenia, prowadzić do uogólnień. Dzięki obserwacji dzieci dochodzą do stwierdzeń ogólnych, a nie wyuczają się ich na pamięć.
Z łatwością opanowują wiedzę na określony temat. Jest to wiedza samodzielnie zdobyta przy aktywnym udziale wielu zmysłów i czynności.
Należy już w pierwszej klasie systematycznie wdrażać uczniów do prowadzenia obserwacji doraźnych jak i długotrwałych.
Obserwacja jest spostrzeżeniem planowanym, przygotowanym i kierowanym. Zawsze jest poprzedzona zainteresowaniem i oczekiwaniem. Dobrze przemyślana obserwacja zapewnia uczniom możliwość interesującego badawczego poznawania środowiska, pozwala dostrzegać powiązania w przyrodzie, umożliwia całościowe postrzeganie rzeczywistości
i uświadamia, że człowiek, będąc jej elementem, odgrywa w niej istotną, ale nie jedyną rolę.
DOŚWIADCZENIE
Druga najbardziej skuteczną, a stąd zasługującą na szczególne stosowanie, jest metoda doświadczenia realizowana w postaci pokazu - demonstracji lub samodzielnych czynności jednostkowych albo zespołowych dzieci w warunkach naturalnych, np. w ogrodzie, sadzie, łące lub zbliżonych do nich - tj. w dydaktycznym kąciku przyrody.
Doświadczenie może przeprowadzić sam nauczyciel lub dzieci pod jego kierunkiem. Ze względu na to kryterium wyróżniamy dwa rodzaje doświadczeń: doświadczenie-pokaz
i doświadczenie samodzielnie wykonywane przez dzieci.
Doświadczenia mogą mieć charakter jakościowy, tj. ustalania cech jakościowych i charakter ilościowy, czyli dokonywania pomiaru, np. zjedzonego liścia przez gąsienice bielinka kapustnika, obliczania określonej wielkości, stosunku dwóch wielkości względem siebie itp. A zatem w zależności od tego, co badamy wyróżniamy doświadczenia jakościowe
i doświadczenia ilościowe.
Zasady przeprowadzania doświadczeń:
Uczący się powinni być świadomi celu przeprowadzanego doświadczenia. Dlatego warto je realizować, gdy:
Uczniowie na podstawie swoich obserwacji sformułują pytanie (problem), np. dlaczego zniknął lód na chodniku pod wpływem soli?
Nauczyciel wykorzysta sytuacje problemową zaistniałą w naturze np. dlaczego
w miejscu występowania mszyc występują biedronki?
Nauczyciel zorganizuje sytuacje problemową przez pokaz okazów lub obrazów, odczytanie fragmentu tekstu o jakimś obiekcie lub procesie albo zjawisku przyrodniczym: np. dlaczego należy chronić ropuchę?
Doświadczenia należy przeprowadzać w taki sposób, aby zapewnić warunki do myślenia uczących się. W tym celu można zachęcać ich do:
Formułowania wyników, wniosków i wskazówek praktycznych dla siebie i innych;
Pełnienia funkcji pomocniczych w wykonywaniu doświadczenia;
Samodzielnego wykonywania doświadczeń według wskazówek nauczyciela- objaśnień i pokazu;
Samodzielnego projektowania i realizacji doświadczeń.
Doświadczenie powinno być przeprowadzane starannie i zgodnie ze wskazówkami zawartymi w jego opisie lub z przedstawionymi rysunkami. Każde doświadczenie powinno obejmować dwa zestawy:
Zestaw doświadczalny i zestaw kontrolny. Np. chcąc się dowiedzieć, czy liście rośliny wydzielają parę wodną należy przygotować: 2 jednakowe naczynia z jednakowymi ilościami wody w każdym z nich; do jednego z naczyń wkładamy gałązkę z liśćmi, do drugiego - bez liści.
W każdym doświadczeniu wyróżniamy kilka etapów:
Punktem wyjścia do przeprowadzenia każdego eksperymentu jest zawsze pytanie, na które dzieci szukają odpowiedzi. Może być ono:
- postawione przez nauczyciela
- albo sprecyzowane przez dzieci podczas przypadkowych lub planowanych obserwacji,
w danej chwili lub po obserwacji.
Drugim etapem przeprowadzenie doświadczenia jest sformułowanie odpowiedzi przypuszczalnych- hipotez, jeszcze przed jego realizacją.
Trzeci etap, zwany realizacja doświadczenia, ma stanowić możliwość obserwacji określonego zjawiska przez dzieci i dokonanie przez nich zweryfikowania sformułowanych hipotez, czyli wyboru jednej z nich, jako prawdziwej, a odrzucenie pozostałych - jako fałszywych.
Podstawowe warunki doświadczenia
W czasie każdego eksperymentu zapewniamy zestaw próby kontrolnej
i doświadczalnej, między którymi istnieje tylko jedna różnica.
W czasie każdego eksperymentu przeprowadzamy równolegle kilka prób. A to, dlatego, aby ułatwić dzieciom sformułowanie właściwych wniosków oraz zapewnić możliwość obserwacji w przypadku zniszczenia jakiejś próby. Jeśli na zmianę danego obiektu wpływa kilka czynników, to dla ich wykazania przeprowadzamy kolejne doświadczenia.
W trakcie wykonywania doświadczeń należy przestrzegać zasad ekoetyki, a zwłaszcza:
Zasadę oszczędnego i racjonalnego wykorzystania materiałów i narzędzi zgodnie
z tezą: najpierw pomyśl (zaprojektuj), a potem zrób;
Zasadę pielęgnowania roślin i zwierząt zgodnie z ich potrzebami życiowymi
Zasadę poznawania życia roślin i zwierząt, ale bez nadmiernego, sztucznego
i pozbawionego racjonalnego kontekstu pietyzmu.
LITERATURA:
E. J. Frątczakowie, Edukacja ekologiczna uczniów klas I-III, Oficyna Wydawnicza TUVEX, Pabianice 1993.
R. J. Brown, 200 doświadczeń dla dzieci, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999
J. VanCleave, 101 ciekawych doświadczeń. Biologia dla każdego dziecka, WSiP, Warszawa 1993
H. Kitlińska - Pięta, Ekoludek proponuje - ćwiczenia i obserwacje ekologiczne, ŻAK, Warszawa 1997
1