Ostróda, 22.03.2012
BIBLIOGRAFIA
Różne postawy ludzi wobec okrucieństw drugiej wojny światowej. Scharakteryzuj je, odwołując się do wybranych tekstów literackich.
I. Literatura podmiotu:
Borowski, Tadeusz: Wybór opowiadań, Wyd. Sara, Warszawa, 2006, Proszę państwa do gazu, s. 23.
Borowski, Tadeusz: Wybór opowiadań, Wyd. Sara, Warszawa, 2006, U nas w Auschwitzu, s. 34.
Nałkowska, Zofia: Medaliony, Wyd. Siedmioród, Wrocław, 2004, Dno, s. 25.
Nałkowska, Zofia: Medaliony, Wyd. Siedmioród, Wrocław, 2004, Dwojra Zielona, s. 33.
Nałkowska, Zofia: Medaliony, Wyd. Siedmioród, Wrocław, 2004, Profesor Spaner, s. 14.
Różewicz, Tadeusz, Ocalony, W: Antologia poezji polskiej XX wieku, Wyd. Siedmioróg, Wrocław, 2000, s. 102.
Kamiński, Aleksander: Kamienie na szaniec, Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa, 2003, ISBN 83-10-10889-3.
II. Literatura przedmiotu:
Słownik Języka Polskiego. pod red. Mirosława Bańko. T. 4. Wyd. PWN. Warszawa. 2007. s. 127. ISBN 978-83-01-15093-8.
Historia ludzkości to historia okrutnych wojen. Agresja, przemoc, zdobywanie, to cechy, które każdy człowiek ma wpisane w swoją naturę, tak jak dążenie do udoskonalania narzędzi i sposobów zabijania. Ciągłe rozwijanie w sobie chęci posiadania powodowało, że człowiek zawsze znalazł wyjaśnienie ideologiczne wszczynanych awantur politycznych. Nie powstrzymywała go świadomość zadawanego bólu i cierpienia. Jednakże to, co przyniosła ze sobą II wojna światowa przerosło ludzkie wyobrażenia.
„Bywa nieraz, że stajemy w obliczu prawd, dla których brakuje słów” - słowa Jana Pawła II idealnie pasują do wydarzeń II wojny światowej, związanych z rozmiarem zbrodni hitlerowskich i ogromnego nieszczęścia ludzi. II wojna światowa to czas w historii Polski, który nieodwracalnie zmienił pogląd ludzi na świat. Wojna przyniosła ogromną skale zniszczeń, wyrafinowane techniki zabijania i wiele okrucieństwa. Było to przeżycie tak tragiczne, że zaznaczyło się piętnem w psychice nawet tych pokoleń, które znają ją tylko z przekazów. Poeci i pisarze, którzy uczestniczyli w tych tragicznych wydarzeniach postarali się o to aby nigdy nie zapomniano okrucieństwa tamtego okresu. Wojna zapoczątkowała upadek wartości, zniszczyła ustalony tradycją porządek.
Problem postawy człowieka wobec otaczającej go rzeczywistości nurtował od bardzo dawna pisarzy wielu epok literackich. Ukazywali oni swoich bohaterów zagubionych w świecie, poddawanych różnym próbom i presjom, poszukujących swego miejsca w społeczeństwie. Po zakończeniu II wojny światowej twórcy literatury polskiej i obcej stanęli przed trudnym zadaniem, jakim było ukazanie tragizmu wojny, opisanie przeżyć i doświadczeń człowieka z tamtego okresu. W bogatej i różnorodnej twórczości okresu wojny i literaturze powojennej współczesny odbiorca może odnaleźć problemy skłaniające do głębokich refleksji nad ludzkim życiem, obliczem świata, ułomnością, czy też wielkością natury człowieka, uwikłanego w losy historii lub własne dramaty osobiste. Tę trudną problematykę poruszają twórcy literatury lagrowej i łagrowej min.: Zofia Nałkowska, Tadeusz Borowski i Tadeusz Różewicz. Uświadamiali, jak systemy faszystowski i stalinowski poddawały swym okrutnym prawom więźniów w obozach. Ludzka godność w żadnym innym okresie nie została, aż tak podeptana, tak upodlona i znieważona. Odpowiadając na pytanie kto dopuścił się tak karygodnego czynu usłyszymy - drugi człowiek, druga taka sama istota ludzka, mająca te same prawa do szczęścia, miłości i życia, czująca podobnie i oddychająca tym samym powietrzem.
W Słowniku Języka Polskiego postawa to „stosunek człowieka do życia lub do pewnych zjawisk, wyrażający jego poglądy”, lub też: „sposób postępowania lub zachowania wobec określonych zjawisk, zdarzeń lub w stosunku do ludzi”. Poniżej zostaną przedstawione różne postawy ludzi w literaturze wojennej i powojennej, wobec wydarzeń II wojny światowej.
„Medaliony” Zofii Nałkowskiej to jeden z utworów, który w sposób przejmujący, ukazuje wielkość wypaczeń ludzkiej psychiki, jej zezwierzęcenia, podeptania wszystkich zasad i norm moralnych w okresie wojny i okupacji. Głównym mottem tych kilku opowiadań są słowa: "Ludzie ludziom zgotowali ten los". Autorka chciała podkreślić duchowe i moralne zniszczenia ludzkiej psychiki spowodowane stałym obcowaniem człowieka ze zbrodnią i śmiercią wybierając najbardziej drastyczne epizody z życia. Opowiada ona o planowanym mordowaniu ogromnej liczby ludzi, których ciała stały się surowcem do produkcji mydła. Na pytanie: „Czy nikt wam nie powiedział, że robienie mydła z ludzkiego tłuszczu jest przestępstwem” bohater opowiadania „Profesor Spanner” młody gdańszczanin odpowiada, że „Tego nikt mu nie powiedział”. Psychika tego chłopca została zniszczona, gdyż był jeszcze zbyt młody, by wyrobić sobie własne spojrzenie na świat, a już został poddany tragicznym, wojennym doświadczeniom. Być może, dlatego wypowiada on owo przerażające zdanie: „W Niemczech, można powiedzieć, ludzie umieją zrobić coś z niczego...” . Tak wyglądała skala wartości w pojęciu narzuconym chłopcu przez totalitarny system faszystowski: „czymś jest mydło, a niczym ludzkie ciało”. Śmierć stała się zjawiskiem codziennym, a ludzie stali się nieczuli.
Bezradne i zagubione, w otaczającej je rzeczywistości były kobiety z opowiadania pt. „Dno”. Z opowieści jednej z kobiet zamkniętych na Pawiaku z przerażeniem odkrywa się, że normalne było przeprowadzanie różnych doświadczeń na więźniach, zamykanie ich w komorach z wygłodniałymi szczurami czy pozostawianie kobiet głodnych i bez odzieży w bunkrach wraz z ciałami nieżyjących już więźniów. Opowiada też o tym, w jaki sposób były przeprowadzane wywózki do obozów zagłady. Kobiety zamykano po kilkaset osób w ciasnych wagonach bydlęcych. Wiele z nich nie przeżyło transportu. Były i takie, które popadały w obłęd z powodu zamknięcia i nieludzkich warunków. Świadomość śmierci głodowej, która czekała je zamknięte w bunkrach, stała się przyczyną utraty ich godności. Zapominając o swym człowieczeństwie, dopuszczały się kanibalizmu. Okrutne prawa obozowe pozbawiły te kobiety moralnej wrażliwości i podobnie jak pomocnik Spannera, stały się ofiarami wojny.
W opowiadaniu Dwojra Zielona opisane są losy trzydziestopięcioletniej Żydówki, która została ocalona z holocaustu. Dwojara widziała w swym ocaleniu szansę, by świat dowiedział się o tym co zrobili hitlerowcy, że zbrodnie wojenne, których się dopuścili, nigdy nie mogą być zapomniane. Dwojara mówiła: „Pani powiem: ja chciałam żyć. Nie wiem, bo nie miałam męża, ani rodziny, ani nikogo i chciałam żyć. Oka nie miałam, byłam głodna i chłodna - i chciałam żyć. Dlaczego? To pani powiem: po to, żeby powiedzieć wszystko tak jak pani teraz mówię. Niech świat o tym wie, co oni robili”. Podobny życiorys, portret psychologiczny miały miliony innych kobiet, które przeszły podobne tragedie. Część z nich nie przeżyła, ale te, które nie zginęły pamiętają o tym, co się wydarzyło. Ta niewyobrażalna chęć życia, ucieczki od zbyt szybkiej i okrutnej śmierci trzymała kobiety przy życiu, pozwalała im funkcjonować wśród wszechobecnego zagrożenia.
Inny twórca literatury lagrowej, Tadeusz Borowski, patrzył na przerażającą prawdę o obozowej rzeczywistości jako były więzień obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu. Powołując do życia Tadeusza narratora, celowo przyjął punkt widzenia tzw. człowieka zlagrowanego, jednego z doświadczonych więźniów obozu. Opowiadania pochodzące z tomu „Pożegnanie z Marią”, takie jak „Dzień na Harmenzach”, „Proszę państwa do gazu” i inne zawierają wstrząsające fakty. Więźniowie żyli w nieustannym zagrożeniu śmiercią z powodu wyczerpującej pracy, głodu lub też w komorze gazowej. Autor podkreśla jak przerażające jest uczucie głodu, niemożliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb. Pisarz z całą brutalnością stwierdza, że przeżyć obóz można tylko w jeden sposób: kosztem innych. Powoduje to zanik etyki chrześcijańskiej i wszelkich norm moralnych. W opowiadaniu „U nas w Auschwitzu” syn wpycha do komory gazowej własnego ojca, gdyż boi się narazić pilnującemu porządku esesmanowi. Ludzie, których obowiązkiem jest palenie zwłok w krematoriach, wymyślili sobie zabawę, polegającą na traktowaniu zmarłych jak kukiełki albo szczapy drewna. Człowiek zlagrowany pozbawiony jest już człowieczeństwa, potrafi poświęcić najbliższych, aby samemu się uratować. Mówi o tym przykład starego Żyda Bakera, który zabija swojego syna, gdyż ten ukradł chleb łamiąc dekalog obozowy, oraz obraz kobiety, która wypiera się własnego dziecka aby uniknąć zagazowania. Instynkt macierzyński został tu przytłumiony, zdominowany przez zwierzęcą walkę o przetrwanie. Borowski uważa, że obozy stworzone przez totalitaryzm całkowicie odmieniły człowieka, zniszczyły jego system wartości. Człowiek w obozie nie jest już w pełni istotą ludzką - jest zwierzęciem, które kieruje się tylko instynktem przetrwania. Totalitaryzm zmienia go w „twardy głaz”, głuchy na żale, cierpienia i męki innych. Nie potrafi już współczuć, litować się, nie pomaga innym. Takim człowiekiem jest Tadeusz - więzień uprzywilejowany. Z biegiem czasu, nabrał doświadczenia, zobojętniał na los innych więźniów. Odnosił się do nich z pogardą. Myślał kategoriami człowieka obozowego, postępował według obowiązującej w obozie moralności. Taka postawa wynika z przystosowania się do panującego systemu, który zniszczył w nim jako człowieku ludzkie odruchy, pozbawił go zasad moralnych, a utrwalił jedynie walkę o przetrwanie, nawet za cenę utraty własnej godności, czy też życia kosztem śmierci innych ludzi.
Wśród bohaterów opowiadań obozowych Tadeusza Borowskiego, można odnaleźć ludzi zasługujących na podziw, charakteryzujących się postawą etycznego heroizmu w obliczu upokarzającego człowieka systemu. Borowski uważa, że obóz to miejsce, gdzie przejawy bohaterstwa należą do rzadkości. Dlatego tych prawdziwie godnych, było w utworze niewielu. Pojawiali się oni na tle ogólnych postaw otępienia, degeneracji moralnej i chęci przetrwania. Jedna z bohaterek, młoda dziewczyna o jasnych włosach, pomimo tego, że wiedziała że zginie w komorze gazowej, wydawała się być silna i dumna, jakby świadomie wybierała śmierć. Zauważyć to można było w jej postaci i zachowaniu, w spojrzeniu, w którym wyrażała pogardę dla oprawców. Podziwiać należy również siwą i wysoką panią, która brała martwe niemowlęta od esesmana skazując się tym samym na śmierć. Mimo to była spokojna, opanowana i pełna godności.
Dobrego przykładu heroicznej postawy dostarczyć może książka Aleksandra Kamińskiego pod tytułem „Kamienie na szaniec”. Jest to opowieść o bohaterskiej walce młodych, będących tuż po maturze, chłopców z okupantem hitlerowskim. Autor przedstawia sylwetkę Tadeusza Zawadzkiego (Zośki), Jana Bytnara (Rudego) i Aleksandra Dawidowskiego (Alka). Łączy ich jeden cel - walka z Niemcami, pokazanie, że choć „Polska przegrała szereg bitew, nie przegrała jednak wojny”. Dla ojczyzny są gotowi poświęcić nawet własne życie, co udowadniają choćby w akcji pod Arsenałem, po której ginie ”Alek” i uwolniony z niewoli „Rudy”. Piękno życia bohaterów powieści Aleksandra Kamińskiego potwierdzają również wartości, jakimi kierowali się w swoich działaniach i postawach wobec innych ludzi. Wielokrotnie wykazywali się odwagą, bohaterstwem, udowadniali, że są godni zaufania i dbają o dobro drugiego człowieka oraz o dobro Polski. Wobec siebie byli lojalni i łączyła ich szczera przyjaźń.
Wiersz „Ocalony” Tadeusza Różewicza przedstawia świadomość tej części pokolenia spełnionej Apokalipsy, której udało się przeżyć wojnę. Jest to krótki, znaczący tytuł, a także bardzo sugestywny. Przedstawia sytuację młodych ludzi, którzy przeżyli wojnę i nie mogą uporać się ze wspomnieniami z przeszłości. Utwór powstał pod wpływem zdarzeń, jakie zobaczył Tadeusz Różewicz w trakcie II wojny światowej. Ukazuje absurd i brutalizm wojny.
Podmiot liryczny w tym wierszu zastanawia się, czy jest w ogóle możliwe normalne życie po spełnionej Apokalipsie. Bohater liryczny ocalał, lecz to co widział, na zawsze pozostanie w jego psychice, nie powróci on do względnie normalnego stanu sprzed wojny. Sytuacja w jakiej się znalazł nie otwiera żadnej szczęśliwej perspektywy życia. Zapewne nie znajdzie sobie miejsca w powojennej rzeczywistości, a jego doświadczenia ograniczą mu radość istnienia. Wiersz nie niesie za sobą radosnego przesłania.
Na pierwszy rzut oka tytuł wiersza, nie ma podtekstów. Po prostu poeta, który przeżył wojnę, napisał wiersz. Jednak po przeczytaniu można odnieść wrażenie, że ten tytuł jest wręcz ironiczny. Poeta ocalał, ale czy rzeczywiście? Jego ciało nie jest martwe, ale jego moralność upadła. Dla podmiotu lirycznego takie życie nie ma sensu, to tylko wegetacja. Dusza jest martwa, a ciało jedynie czeka na śmierć, gdyż nie jest w stanie samo egzystować. Ten dualizm ciała i duszy wyznawali m.in. Kartezjusz i Pascal w epoce baroku. Kartezjusz uważał, że materia pozbawiona jest świadomości, zaś dusza jest świadoma. Pascal zakładał absolutną przewagę duszy nad ciałem. Według tych filozofii, istota ludzka pozbawiona duszy, która w tym wypadku jest moralnością, nie ma prawa istnieć, a jednak istnieje. Z tego powodu podmiot liryczny cierpi, zamiast cieszyć się z ocalenia. Może lepiej by było, gdyby zginął na wojnie i nie musiał pamiętać tych wszystkich strasznych rzeczy, których doświadczył. Uczestnictwo w drodze na rzeź i doświadczenie wojny zmieniło jego światopogląd i świadomość, gdyż naocznie obserwował upadek wszelkich wartości. Za pomocą konkretnych i abstrakcyjnych pojęć połączonych w antytezy: „człowiek i zwierzę miłość i nienawiść..” podmiot liryczny podkreśla, że zanikły wszystkie wartości, nastąpiła utrata wartości pojęć i słowa przestały mieć jakiekolwiek znaczenie. Wyrazy dotąd skrajnie przeciwstawne stały się jednoznaczne, a rozróżnienie ich nie jest już proste, gdyż granice między nimi zatarły się, pojęcia stały się już tylko pustą formą, którą można zdefiniować lecz w życiu nie mają one żadnego znaczenia.
Dokonując analizy postawy bohaterów literackich XX wieku zauważyć można, iż nie wszyscy „dali się zwalczyć”, niektórzy pozostali ludźmi. Dzięki nim utwory literackie, których są bohaterami zawierają głęboki sens i posiadają ogromną wartość. Apokalipsa tamtego okresu ukazała jak wiele człowiek potrafi znieść i jaki ogrom poniżenia potrafi przetrwać. W takich warunkach łatwo jednak o utratę człowieczeństwa, łatwo o podłość, zbrodnie, byleby ratować swoje życie. Zarówno człowiek zlagrowany, jak i złagrowany pozostawił po sobie tylko jedną ideę: przetrwania, a to znaczyło przystosować się do panujących warunków, zaakceptować śmierć i okrucieństwo. W wybranych utworach literackich postawy wobec zadanego okrucieństwa były różne, część ludzi godziło się ze śmiercią ci którzy chcieli przeżyć dostosowywali się do panujących warunków i zasad tej „nieuczciwej, nieludzkiej gry o własne życie”. Decyzje podjęte przez niektórych bohaterów wymagały nie lada poświęcenia z ich strony, poświęcenia życia najbliższych im osób aby oni moli przetrwać i przekazać pokoleniom całą prawdę o życiu w tym tych czasach.
Nie należy zapominać o tych postawach bohaterów tamtego okresu, które obrazują walkę z okupantem. Determinacja, całkowite oddanie sprawie uwolnienia narodu „z rąk” zaborcy, zasługuje na ogromny podziw w współczesnym czytelniku. Postawy ludzi są różne w zależności od tego w jakiej sytuacji się znaleźli. Tym którzy byli w obozach koncentracyjnych czy gettach, nie pozostało nic jak tylko pogodzić się ze śmiercią lub dostosować do panujących reguł i spróbować przetrwać. Wolni bohaterowie sami decydowali o swoim losie czy aktywnie angażować się w wolność Polski czy schować się i czekać „na lepsze czasy”.
Historia II wojny światowej jest odległa, ale uczucia z przeczytanych utworów i wierszy pozostaną na długo w pamięci współczesnego człowieka. W obecnych czasach nie dymią piece krematoriów, czas socjalistycznej rzeczywistości minął, ale przyszłość napawa niepokojem.
1