Zmiany w stosunkach 

międzynarodowych w 

Europie Wschodniej (1648-

1789)

Sylwia Kopeć

Grzegorz Bernacki

Agnieszka Piasecka

Początek nowoczesnego systemu 

międzynarodowego

W 1648 roku, w roku symbolicznym dla Europy i świata, 
państwa stworzyły nowy porządek. Był to pierwszy 
porządek międzynarodowy, którego gwarantem stał się 
pierwszy międzynarodowy traktat, spisany i 
zatwierdzony przez kluczowe mocarstwa. Symbolika 
roku 1648 związana jest zarówno z powstaniem 
suwerennego państwa terytorialnego, prowadzącego 
własną politykę zagraniczną, prawa międzynarodowego 
przyznającego wolność religijną, jak i z coraz większym 
rozwojem kapitalizmu w Europie zachodniej.
System westfalski tworzył podwaliny państwa jako 
instytucji, która przede wszystkim ma za zadanie bronić 
swoich interesów, realizując politykę opartą na idei 
raison d’etat (racja stanu).

Traktat pokojowy w Münster (Traktat westfalski) – (1648) wg obrazu Gerarda 

Terborcha

Nowy układ sił, nowy sposób 

prowadzenia wojen

W drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku 
wyłoniły się siły, które praktycznie dyktowały stosunki 
międzypaństwowe, ustalając ład i porządek na Starym 
Kontynencie, aż do XIX stulecia. Mowa tutaj o Rosji, 
która dzięki zwycięskim zmaganiom w wojnie 
północnej (1701-1721), przejęła rolę hegemona w 
regionie kosztem Szwecji, o Austrii i Prusach, które 
pozostały wierne systemowi feudalnemu, i o Anglii. Do 
grona mocarstw należała Francja i Zjednoczone 
Prowincje Niderlandów, które dzięki prężnemu 
rozwojowi gospodarczemu stały się liczącą siłą 
kolonialną. Wszelkie kwestie europejskie
rozgrywały się przy udziale bądź współudziale 
tych mocarstw.

Mocarstwa rozwinęły znacznie swoją 
politykę zagraniczną tworząc sojusze, 
koalicje, układy. Ewoluowała również skala 
współpracy, gdyż wspomniane powiązania 
nie miały już miejsca tylko wśród sąsiadów, 
ale coraz częściej między wszystkimi 
krajami Europy. Odległość miała coraz 
mniejsze znaczenie, a dzięki rozwojowi 
techniki i środkom finansowym, coraz 
łatwiej było utrzymywać ścisły kontakt, 
nawet poza kontynentem europejskim. 
Mocarstwom coraz częściej zależało nie tyle 
na wojnie, co na ładzie i równowadze sił.

Suwerenność państw w tym okresie przybrała już 
znaczny wymiar, a obawa przed ewentualnymi 
zniszczeniami gospodarczymi i uszczupleniem 
skarbca, popychała je do wzajemnych koniugacji, 
zawiłych układów broniących ich niezależności i 
europejskiego ładu opartego o zasadę status 
quo. Status quo miał utrzymać dotychczasowy 
porządek, zapobiegać samodzielnej hegemonii 
jakiejkolwiek dynastii, wreszcie ograniczać ilość i 
skalę konfliktów zbrojnych, by nie doszło do 
wojny na miarę tej z lat 1618-1648. Głównymi 
filarami zachowania status quo stała się Anglia i 
Francja na zachodzie, natomiast Rosja na 
wschodzie kontynentu. 

Filary, na których państwa miały 

opierać swoją politykę wewnętrzną i 

zagraniczną

Zasady równowagi sił według 
Mortona Kaplana

1. Ciągłe powiększanie własnych 

możliwości przy
priorytecie negocjacji.

2. Preferencja walki w razie 

zmniejszania się tych
możliwości.

3. Nieeliminowanie wroga w razie 

prowadzenia wojny.

4. Sprzeciw wobec koalicji dążącej 

do dominacji.

5. Aktorzy zmuszeni są do 

przestrzegania określonych 
zasad.

6. Pokonani aktorzy powracają do 

systemu.

Cechy systemu równowagi sił

1. Krótko i długoterminowe 

sojusze.

2. Ograniczone cele wojenne.
3. Dopuszczone wszelkie 

relacje między aktorami.

4.Wzrost potęgi 

występujących w ramach 
systemu aktorów oznacza 
kres systemu równowagi 
sił.

Źrodło: Piotr Ostaszewski, Międzynarodowe Stosunki Polityczne, Książka i Wiedza, Warszawa 
2008, s. 97.

Europa drugiej połowy XVII 
wieku i w XVIII wieku, 
funkcjonowała w oparciu
o powyższe zasady.

Nawet rozbiór Rzeczypospolitej przez Rosję, 
Austrię i Prusy nie zachwiał
systemem równowagi sił, gdyż mocarstwa 
podzieliły się terenami i siłą ekonomiczną 
państwa polskiego w taki sposób, by żadne z 
nich nie osiągnęło przewagi w regionie. Dzieląc 
państwo według dowolnych linii wytyczonych na 
mapie i nie trudząc się żadnymi historycznymi 
czy prawnymi uzasadnieniami takiej decyzji. 
Sposób wymazania Polski, całego wielkiego 
państwa, z politycznej mapy Europy był faktem 
niezwykłym w dziejach kontynentu. Miał on 
wielki wpływ na rozwój stosunków 
międzynarodowych, tworząc specjalny rozwój 
więzi i sojuszu łączącego odtąd przez wiele 
dziesięcioleci trzy mocarstwa: Rosję, Prusy i 
Austrię.

Dwie rewolucje: amerykańska i francuska, 

niosące ładunek radykalnych idei społecznych i międzynarodowych

Momentem przełomowym w dziejach 
powszechnych stanowi rewolucja francuska 
(1789-1794). Obalając monarchię absolutną i 
ustrój feudalny, torowała drogę ku nowemu 
ustrojowi-kapitalizmowi. W okresie rewolucji 
sformułowano po raz pierwszy lub 
skonkretyzowano, jako propozycje norm 
prawnych, takie zasady stosunków 
międzynarodowych, jak: zasada 
suwerenności narodu,  nieinterwencji, 
nienaruszalności terytoriów, formalnej 
równości państw, wolności mórz i rzek 
międzynarodowych oraz potępienie 
agresywnych wojen i zaborów.

Powstanie państwa terytorialnego, równowaga sił, elementy 

prawa międzynarodowego

Upadek potęgi Habsburgów i papiestwa, rozwój gospodarczy 

Europy,

zmiana systemu feudalnego na kapitalistyczny

Wzrost poczucia przynależności do terytoriów, instytucji, 

władzy.

Rozwój polityki zagranicznej państw i umacnianie równowagi sił 

przez zawieranie sojuszy, układów, przymierzy

Wojny napoleońskie i podważenie status quo w Europie, 

hegemonia francuska, zerwanie z zasadą niezawisłości 

państwa

Kongres Wiedeński i powrót do zasady równowagi sił,

akt Świętego Przymierza daje możliwość ingerencji w 

niezawisłość państw

Bibliografia

• Dobrzycki Wiesław, Historia 

Stosunków Międzynarodowych 1815-
1945, Warszawa 1996.

• Mingst Karen, Podstawy stosunków 

międzynarodowych, Warszawa 2006.

• Stosunki Międzynarodowe, geneza, 

struktura, dynamika, pod. red. 
Edwarda Haliżka, Romana Kuźniara, 
Warszawa 2001.