Prawo cywilne

BEZPODSTAWNE

WZBOGACENIE

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia



Obowiązek wydania surogatów



Przejście obowiązków na osobę trzecią



Wydanie korzyści związanych z dokonanymi
nakładami



Przesłanki wygaśnięcia obowiązku zwrotu



Nienależne świadczenie i roszczenia o zwrot
nienależnego świadczenia



Wyłączenie roszczeń (kondykcji)



Świadczenie niegodziwe

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Art. 405 k.c.



Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść
majątkową kosztem innej osoby, obowiązany
jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby
to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Bezpodstawne wzbogacenie



Zdarzenie

prawne

(stosunek

zobowiązaniowy)



bez podstawy prawnej

(bezpodsatwność)

następuje



wzrost

majątku

po

stronie

podmiotu

wzbogaconego

(wzbogacenie)



kosztem

(związek między wzbogaceniem i

zubożeniem)



pogorszenia sytuacji majątkowej osoby
zubożonej

(zubożenie)

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Formuła bezpodstawnego wzbogacenia: "jest
tak szeroka, że pozwala ją rozumieć jako ogólną
zasadę, że nikt nie powinien się bogacić
bezpodstawnie kosztem drugiego"



Samoistne źródło zobowiązania - powstaje
ono niezależnie od tego, "w jaki sposób lub za
czyją sprawą ktoś uzyskał korzyść majątkową
kosztem innej osoby" (Wyrok SN z 2 sierpnia 2007
r., V CSK 152/07, Rzeczpospolita 2007, nr 183, s.
C3)



"nie może prowadzić do akceptacji przesunięć
majątkowych

czy

też

uzyskania

korzyści

pozbawionych uzasadnienia ekonomicznego czy
też moralnego" (Wyrok SN z 21 marca 2007 r., I
CSK 458/06, LEX nr 253397).

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Wzbogacenie



uzyskanie korzyści majątkowej



powiększenie aktywów lub zmniejszenie
pasywów



nabycie praw (powiększenie lub ich umocnienie)



używanie cudzych praw



zwolnienie z długu



zniesienie praw rzeczowych obciążających rzeczy

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Zubożenie



zubożenie ma charakter majątkowy



utrata określonych przedmiotów



utrata korzyści



nieodpłatne świadczenie usług



wykonanie cudzego zobowiązania



naruszenie praw zubożonego



naruszenie praw zubożonego

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Zubożenie i wzbogacenie wywołane są tą
samą przyczyną



między zubożeniem a wzbogaceniem nie
występuje związek przyczynowo-skutkowy



jest

to

jedynie

wspólna

przyczyna

(koincydencja)

między

zubożeniem

a

wzbogaceniem



"Między zubożeniem i wzbogaceniem musi
zachodzić tego rodzaju zależność, aby można
uznać, że są to dwie strony tego samego
przesunięcia jakiejś wartości z jednego majątku
do drugiego"

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Wzbogacenie „kosztem” zubożonego



sformułowanie w art. 405 k.c., iż wzbogacenie ma
nastąpić "kosztem" zubożonego uzasadnia
wniosek, że:



"przesłanki związku między wzbogaceniem a
zubożeniem nie należy rozumieć w duchu
rygorystycznie pojmowanej "bezpośredniości"
tego związku, a tym samym wykorzystywać w
celu

ograniczenia

zobowiązania

zwrotu

wzbogacenia"



wyrok SN z 20 lipca 2007 r.(I CSK 105/07, LEX nr
287769).

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Korzyść znajduje się w majątku osoby
wzbogaconej

o

Przykład:



zużycie

cudzych

materiałów

budowlanych

spowodować może znacznie większy ogólny
wzrost wartości budynku,



większa korzyść niż suma użytych materiałów i
robocizny

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Bezpodstawność



brak

najszerzej

rozumianej

podstawy

prawnej lub społecznej wzbogacenia



Czynności prawne



Decyzje administracyjne



Inne zdarzenia prawne

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Bezpodstawność



wzbogacenie jest bezzasadne nawet wtedy, kiedy
nastąpiło w związku z określonym stosunkiem
prawnym czy zdarzeniem prawnym, ale nie
stanowi

jego

prawidłowego,

poprawnego

następstwa



Badanie kauzalności materialnej - istnienia
podstawy prawnej i jej ostatecznej materialnej
poprawności

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie

o

Przykład:

o

Były mąż matki nie może skutecznie
domagać

się

zwrotu

świadczeń

alimentacyjnych

na

rzecz

dziecka,

spełnionych

przed

zaprzeczeniem

jego

ojcostwa



uchwała SN z 22 lutego 1980 r. (III CZP 6/80,
OSNCP 1980, nr 9, poz. 159)



Podstawa wzbogacenia może mieć charakter
sytuacji społecznej, a zwłaszcza rodzinnej, a
dokonane przysporzenie nie podlega wówczas
zwrotowi, ponieważ nie jest bezpodstawne

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Postacie

bezpodstawnego

wzbogacenia

(kryteria):



sposób wzbogacenia



przyczyny wzbogacenia



charakter

zachowania

stron

lub

cel

postępowania



stan wiedzy lub świadomości

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Charakter przyczyny wzbogacenia



przyczyny zewnętrzne (działanie sił natury,
awarie o technicznym charakterze)



samodzielne zachowania zubożonego



samodzielne zachowania wzbogaconego



współdziałanie stron



zachowaniem osoby trzeciej względem
jednej

ze

stron

bezpodstawnego

wzbogacenia

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Przykład:



wadliwie funkcjonujący automatyczny system
rozliczeniowy - wyrok SN z 15 lutego 2006 r. (IV
CSK 17/05, LEX nr 179979)



pomyłka banku - wyrok z 4.10.2007 r., (V CSK
255/07, OSNC-ZD 2008, nr 3, poz. 79)



sprzedaż przez komornika rzeczy nienależącej do
dłużnika – wyrok SN z 11.1.1973 r. (II CR 648/72,
OSN 1973, Nr 11, p.200)

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



"Odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia ma

charakter subsydiarny

i

wchodzi w grę tylko wówczas, gdy nie ma
innej

podstawy

odpowiedzialności,

w

szczególności wynikającej z umowy.



„Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie
służą do konstruowania na ich podstawie
odpowiedzialności dłużnika, która ma zastępować
jego odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub
nienależytego wykonania umowy, gdy wierzyciel
bądź w ogóle nie opiera żądania na tej podstawie,
bądź nie wykazał przesłanek uzasadniających
takie żądanie"



wyrok SN z 21 grudnia 2005 r.(IV CK 305/05, LEX
nr 394005)

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



"Jeżeli powód domaga się zasądzenia określonej
kwoty tytułem zwrotu pożyczki, art. 321 § 1 k.p.c.
nie

stoi

na

przeszkodzie

uwzględnieniu

powództwa

na

podstawie

przepisów

o

nienależnym świadczeniu" - wyrok SN z 24 maja
2007 r.,(V CSK 25/07, OSNC 2008, nr 2, poz. 32)



jeśli wykonawca robót budowlanych "wykonał
roboty konieczne, a brak było jakiejkolwiek
umowy dodatkowej, regulującej tę kwestię, to w
takiej sytuacji niewątpliwe jest, że uzyskana przez
skarżącego korzyść majątkowa podlega zwrotowi
na podstawie art. 405 k.c." - wyrok z 5 grudnia
2006 (II CSK 327/06, Rzeczpospolita 2006, nr 289,
s. F5

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie

o

Przykład:

o

Małżonkowie A nabyli, na podstawie nieformalnej umowy,
nieruchomość, wraz ze znajdującym się na niej budynkiem
mieszkalnym, w przekonaniu, że nabywają ją od właściciela.
Po objęciu nieruchomości poczynili na niej szereg nakładów:
wznieśli za budowania gospodarcze i zasadzili drzewa oraz
krzewy owocowe.

o

Powiatowy Inspek torat Wodnych Melioracji przeznaczył
użytkowaną przez nich nieruchomość - zgodnie z planem
inwestycyjnym - pod budowę kąpieliska i wezwał ich do
opuszczenia użyt kowanej nieruchomości.

o

W tej sytuacji małżonkowie A domagali się od Skarbu
Państwa zwrotu równowartości poczynionych nakładów. Sąd
uznał, że dokonane nakłady stanowią korzyść majątkową
uzyskaną bez podstawy prawnej. Mał żonkowie A przy
opuszczeniu nieruchomości nie będą mogli zabrać
nakładów, zatem o tyle Skarb Państwa wzbogacił się
niesłusznie.

o

Wyrok SN z 8.4.1971 r, ill CRN 45/70 (OSNC 1972, Nr 1, poz.
9)

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Roszczenie

zubożonego

o

wydanie

wzbogacenia

obejmuje

zwrot

uzyskanej

korzyści, ale wzbogacony może zażądać zwrotu
nakładów

koniecznych

na

przedmiot

wzbogacenia



Zasadą jest

zwrot w naturze,

który następuje z

uwzględnieniem wartości surogatów



W razie niemożności zwrotu w naturze
następuje

zwrot wartości korzyści



Gdy zwrot następuje w pieniądzu, należy
uwzględnić ceny z chwili wyrokowania

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Roszczenie o zwrot (wydanie wzbogacenia)
mierzone jest wartością mniejszą



Zubożony nie może żądać więcej niż wynosi jego
uszczerbek



Nie może żądać więcej niż korzyść wzbogaconego

o

Np. zniszczenie cudzej rzeczy zubożyło jej
właściciela, ale nie wzbogaciło sprawcy –
roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia nie
będzie skuteczne

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Korzyści płynące z posiadania cudzej rzeczy:



korzyść wynikającą z ulepszenia rzeczy



korzystanie z cudzej rzeczy lub dobra, w tym tzw.
"fruktyfikacja" cudzego prawa lub dobra,



zaoszczędzenie wydatku



uchronienie przed szkodą

•

(por. E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s.
66-72).

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Wymagalność roszczenia o zwrot korzyści
następuje od chwili uzyskania wzbogacenia
(początek biegu terminu przedawnienia)



Termin przedawnienia roszczeń wynosi 10 lat



Jeżeli wzbogacenie związane jest z działalnością
gospodarczą -3 lata (art. 118 k.c.)

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Art. 406 k.c.



Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie
tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz
także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub
uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej
korzyści albo jako naprawienie szkody.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Obowiązek wydania surogatów



dotyczy

wszystkich

wartości

majątkowych

uzyskanych w zamian za zbyty albo utracony
przedmiot wzbogacenia



lub jako odszkodowanie za jego uszkodzenie
względnie obniżenie wartości



roszczenie uzupełniające, które występuje obok
roszczenia o bezpodstawne wzbogacenie



"nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną„ ale
"także wszystko"

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Art. 407 k.c.



Jeżeli ten, kto bez podstawy prawnej
uzyskał korzyść majątkową kosztem innej
osoby, rozporządził korzyścią na rzecz osoby
trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania
korzyści przechodzi na tę osobę trzecią.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



"przejście obowiązku" na osobę trzecią



(a)

charakter

definitywnego

"przesunięcia"

obowiązku na tę osobę z jednoczesnym
ustawowym zwolnieniem z długu pierwotnie
obdarowanego



(b) pierwotnie wzbogacony ponosi obok osoby
trzeciej odpowiedzialność na podstawie art. 409
k.c., czyli w zależności od tego, czy w chwili
wyzbycia się korzyści powinien był liczyć się z
obowiązkiem zwrotu



osoba trzecia staje się dłużnikiem, ale
pierwotnie

wzbogacony

nadal

ponosi

odpowiedzialność

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



obowiązek zwrotu wartości korzyści, obciąża
zarówno osobę trzecią, jak i pierwotnie
wzbogaconego



Wyjątki:



Przejście

wyłącznie

na

osobę

trzecią

obowiązku wydania korzyści:



rozporządzenie korzyścią jest nieodpłatne (np.
darowizna).



pierwotnie wzbogacony nie liczył się z chwilą
rozporządzenia z obowiązkiem zwrotu



inne przepisy bezpodstawnego wzbogacenia (art.
410 § 2 k.c.)



inne przepisy (art. 898 § 2 k.c.).

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Inne przepisy - przykład -art. 898 § 2 k.c.



Sytuacja obdarowanego



od chwili wystąpienia zdarzenia uzasadniającego
odwołanie darowizny traktowany jest on tak jak
bezpodstawnie wzbogacony, który powinien się
liczyć z obowiązkiem zwrotu korzyści

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Art. 408 § 1 k.c.



Zobowiązany do wydania korzyści może
żądać zwrotu

nakładów koniecznych

o tyle,

o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z
nich osiągnął.



Zwrotu

innych nakładów

może żądać o tyle,

o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej
wydania; może jednak zabrać te nakłady,
przywracając stan poprzedni.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



§ 2. Kto czyniąc nakłady

wiedział

, że korzyść

mu się nie należy, ten może żądać zwrotu
nakładów tylko o tyle, o ile

zwiększają

wartość korzyści w chwili jej wydania.



§ 3. Jeżeli żądający wydania korzyści jest
zobowiązany do zwrotu nakładów,

sąd może

zamiast

wydania korzyści w naturze nakazać

zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem
wartości nakładów, które żądający byłby
obowiązany zwrócić.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Wzbogacony jest zobowiązany do wydania
korzyści

związanych

z

dokonanymi

nakładami



Obowiązek ten należy odnieść do wszystkich
kategorii nakładów:



konieczne (oraz inne)



użyteczne



zbytkowne



w/w obowiązek może dotyczyć również osoby
trzeciej

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Nakłady konieczne poczynione bez wiedzy o
bezpodstawności uzyskanej korzyści

(w dobrej

wierze)



Badanie przesłanki braku pokrycia w użytku, który
wzbogacony osiągnął z tych nakładów



różnica pomiędzy wartością nakładów a
wartością uzyskanych użytków

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Nakłady konieczne poczynione za wiedzą o
bezpodstawności korzyści

(w złej wierze)



Badanie przesłanki braku pokrycia w użytku, który
wzbogacony osiągnął z tych nakładów



Dodatkowo badanie czy nastąpiło zwiększenie
wartości korzyści

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Wszystkie inne nakłady niż konieczne,
czynione bez wiedzy o bezpodstawności
uzyskanej korzyści



Dodatkowa przesłanka zwiększenia wartości
korzyści w chwili jej wydania



charakter przemienny uprawnienia



wzbogacony może według swojego wyboru albo
zażądać zwrotu ich wartości, albo zabrać te
nakłady, przywracając stan poprzedni

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



art. 408 § 3 k.c.



możliwość nakazania przez sąd rozliczenia i
zwrotu wartości korzyści w pieniądzu z
odliczeniem wartości nakładów



wartość nakładów przewyższa wartość korzyści
podlegającej zwrotowi albo



stanowi

przynajmniej

znaczną

wartość

w

porównaniu z wartością samego wzbogacenia

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Art. 409 k.c.



Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej
wartości

wygasa, jeżeli ten, kto korzyść

uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób,
że nie jest już wzbogacony,

chyba że

wyzbywając się korzyści lub zużywając ją
powinien był liczyć się z obowiązkiem
zwrotu.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Przesłanki wygaśnięcia obowiązku zwrotu:



zużycie lub utrata korzyści (dokonujące się
w kwalifikowany i obiektywny sposób)



brak świadomości okoliczności wskazujących
na istnienie obowiązku zwrotu

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Zużycie lub utrata dotyczyć może bezpośrednio
samej korzyści albo uzyskanych w jej miejsce
surogatów



"powinność

przewidywania

obowiązku

zwrotu„



dla

przyjęcia

"powinności

świadomości

obowiązku" zwrotu po stronie wzbogaconego
wystarczy tylko wykazanie przez zubożonego
takich okoliczności wzbogacenia, o których
wiedza powstaje przy zachowaniu należytej
staranności, a które w typowym przypadku u
przeciętnego człowieka spowodować powinny
powstanie świadomości obowiązku zwrotu

•

(K. Kołakowski (w:) G. Bieniek, Komentarz, t. I,

2009, s. 266).

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Art.

410.

§

1.

Przepisy

artykułów

poprzedzających stosuje się w szczególności
do świadczenia nienależnego.



§ 2. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten,
kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany
lub nie był zobowiązany względem osoby,
której świadczył, albo jeżeli podstawa
świadczenia odpadła lub zamierzony cel
świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli
czynność

prawna

zobowiązująca

do

świadczenia była nieważna i nie stała się
ważna po spełnieniu świadczenia.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Nienależne świadczenie stanowi postać
bezpodstawnego wzbogacenia



źródłem

bezpodstawnego

wzbogacenia

jest

działanie

zubożonego

(solvensa),

mające

charakter spełnienia świadczenia na rzecz
bezpodstawnie wzbogaconego (accipiensa)



zubożony czyni to w przekonaniu, że świadczenie
realizowane jest w ramach istniejącego lub
powstającego zobowiązania

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Roszczenia

o

zwrot

nienależnego

świadczenia - kondykcje



condictio

indebiti

-

występuje

samo

świadczenie przy braku zobowiązania



condictio causa data causa non secuta -
występuje czynność prawna oraz świadczenie,
które ma na celu zmianę sytuacji prawnej -
następuje nieosiągnięcie celu tego świadczenia



condictio sine causa - występują dwie
czynności prawne, dokonane odpowiednio przez
obie strony, ale czynność zobowiązująca jest
nieważna



condictio causa finita – występują dwie
czynności oraz istnieje zobowiązanie i jego
podstawa, która następnie odpada

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



condictio indebiti



"nie był w ogóle zobowiązany lub nie był
zobowiązany

względem

osoby,

której

świadczył" (art. 410 § 2 k.c.)



występuje tylko samo świadczenie, ale nie
występuje

ani

czynność

prawna,

prowadząca do powstania zobowiązania, ani
tym

bardziej

samo

zobowiązanie

odpowiadające

treści

lub

zakresowi

świadczenia.



spełnienie świadczenia następuje tutaj w mylnym
przekonaniu, że spełnia on swój dług, podczas
gdy w istocie nie jest i nie był nigdy stroną
danego zobowiązania albo przestał nią być, nim
spełnił świadczenie, albo jest zobowiązany w
mniejszym zakresie.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



condictio indebiti

o

Przykład:

o

X spłacił dług swojego dorosłego syna i
zobowiązanie wygasło, a syn, nie wiedząc, że nie
jest

już

dłużnikiem,

spełnił

"ponownie"

świadczenie swojemu dawnemu wierzycielowi

o

zapłata powyżej ustalonej ceny lub zapłata
odsetek

o

omyłkowa wpłata na rachunek bankowy

o

przeprowadzenie egzekucji przeciwko osobie
niewymienionej w tytule wykonawczym

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



condictio causa data causa non secuta



"cel świadczenia nie został osiągnięty„



ponieważ

powstające

zobowiązanie

ostatecznie się nie ziściło



"skłanianie" odbiorcy "do niewymuszonego
zachowania, do którego ten nie może lub nie
chce prawnie się zobowiązać" (wyrok SN z 12
stycznia 2006 r., II CK 342/05, OSP 2006, z. 10,
poz. 113).

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



nieosiągnięcie zamierzonego celu świadczenia nie
ma miejsca wtedy, gdy ten cel wynika z istotnych
postanowień umowy, zawartej z odbiorcą
świadczenia, natomiast następuje, gdy "celem
było otrzymanie świadczenia ekwiwalentnego, do
spełnienia którego odbiorca nie był zobowiązany"
- wyrok SN z 17 stycznia 2002 r., III CKN 1500/00,
OSNC 2002, nr 11, poz. 140)

o

Np. wpłata na mieszkanie spółdzielcze w razie
odmowy uzyskania członkostwa – wyrok SN z
11.1.2002 r. IV CKN 581/00, OSN 2002, Nr 11,
poz.135)

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie

o

Przykład:

o

rozliczenia

między

stronami

nieformalnego

związku, w szczególności konkubinatu lub
związków o podobnym charakterze (przy braku
stałego wspólnego zamieszkania)

o

po ustaniu związku może nastąpić zwrot
świadczeń (w postaci mieszkania i samochodu)
dokonane na rzecz konkubiny

o

spełniając świadczenie, konkubent miał na celu
uzyskanie

ekwiwalentnego

świadczenia,

do

którego partnerka nie była prawnie zobowiązana,
a którym było pozostawanie w nieformalnym
związku. Zamierzony cel świadczenia nie został
osiągnięty, gdyż konkubina zerwała związek, jaki
łączył strony.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



condictio sine causa



"czynność

prawna

zobowiązująca

do

świadczenia była nieważna i nie stała się
ważna po spełnieniu świadczenia".



sytuacja, w której spełnieniu świadczenia
towarzyszyło dokonywanie czynności prawnej
zobowiązującej, jednak zobowiązanie nigdy nie
zaistniało



przyczyną nieważności wskazanej czynności
prawnej jest jej wadliwość albo niezachowanie
formy, sprzeczność z prawem lub zasadami
współżycia społecznego (art.58 k.c.), świadczenie
niemożliwe (art.387 k.c.)

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie

o

Przykład:

o

Jako nienależne podlega zwrotowi świadczenie
spełnione na podstawie nieważnej umowy o grę
losową

•

(wyrok SA w Warszawie z 17 marca 2006 r., (I

ACa 625/05,

Apel. W-wa 2007, nr 1, poz. 59,

OSA 2008, z. 1, poz. 6)

o

Nienależne świadczenie na podstawie nieważnego
porozumienia ograniczającego konkurencję

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



condictio causa finita



Sytuacja, w której miała miejsce zarówno ważna
czynność prawna, jak i zobowiązanie, a podstawa
świadczenia istniała w pewnym okresie czasu i
była ważna, jednak następnie podstawa ta
"odpadła„



Odpadnięcie podstawy może wynikać:



odstąpienia od umowy, rozwiązania umowy,
uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia
woli, ziszczenia się warunku rozwiązującego lub
nadejścia terminu, odwołania darowizny

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie

o

Świadczenie

spełnione

na

podstawie

prawomocnego

wyroku

jest

świadczeniem

należnym, jednak późniejsze uchylenie lub
zmiana tego wyroku powoduje zmianę charakteru
dokonanego wcześniej świadczenia, które staje
się

świadczeniem

nienależnym

i

podlega

obowiązkowi zwrotu (wyrok SA w Poznaniu z 29
grudnia 2005 r., I ACa 1062/05, LEX nr 186167).

o

Nie ma charakteru nienależnego świadczenia
wpłata wyższa od aktualnie należnej raty kredytu,
ponieważ stanowi to "częściowe przedterminowe
spełnienie zobowiązania obciążającego dłużnika w
stosunku do kredytodawcy" (wyrok SN z 22 marca
2001 r., V CKN 769/00, PiP 2002, z. 8, s. 106).

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Art. 411 k.c.



Nie można żądać zwrotu świadczenia:



1) jeżeli spełniający świadczenie wiedział,
że nie był do świadczenia zobowiązany,
chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z
zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia
przymusu lub w wykonaniu nieważnej
czynności prawnej,



2) jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość
zasadom współżycia społecznego,



3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w
celu

zadośćuczynienia

przedawnionemu

roszczeniu,



4) jeżeli świadczenie zostało spełnione,
zanim wierzytelność stała się wymagalna

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Wyłączenie roszczeń (kondykcji) z art. 410 §
2 k.c.



świadomość braku podstawy prawnej (art.
411 pkt 1 k.c.)



świadczenie jest słuszne – zgodne z
zasadami współżycia społecznego (art. 411
pkt 2 k.c.)



świadczenie mimo przedawnienia (art. 411
pkt 3 k.c.)



przedterminowe świadczenie (art. 411 pkt 4
k.c.)



Podobnie - art. 413 § 1 k.c - spełnione
świadczenia z legalnej gry lub zakładu

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



świadomość braku podstawy prawnej (art.
411 pkt 1 k.c.)



świadczenie zostaje spełnione ze świadomością
braku obowiązku; spełniający świadczenie ma
świadomość swojej sytuacji faktycznej oraz
prawnej i mimo że wie, że nie jest zobowiązany,
spełnia jednak świadczenie (wyrok SN z 13
czerwca 2007 r., II PK 356/06, OSNP 2008, nr 15-
16, poz. 217)



Uzasadnione

sytuacje

społeczne,

rodzinne,

pracownicze, charytatywne

•

Nie jest więc na podstawie art.411 pkt 1 k.c.
możliwe

dokonanie

przysporzenia

bez

jakiegokolwiek powodu

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



wyjątki uzasadniające kondykcję w sytuacji
świadomości braku podstawy prawnej (art.
411 pkt 1 k.c.)



1) dokonanie przez świadczącego zastrzeżenia
zwrotu;



2) świadczenie w celu uniknięcia przymusu (każda
sytuacja, w której świadczenie nie jest spełniane
dobrowolnie)



3) wykonania nieważnej czynności prawnej.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



świadczenie

jest

zgodne

z

zasadami

współżycia

społecznego

–

świadczenie

słuszne (art. 411 pkt 2 k.c.)



przypadki

świadczenia

uzasadnionego

obowiązkiem czysto moralnym, wdzięcznością za
przysługę (dług honorowy)



zadośćuczynienie za naganne zachowanie osoby
bliskiej, małoletniego dziecka



wyrównanie

dysproporcji

wynikających

z

silniejszej pozycji społecznej, ekonomicznej,
rodzinnej lub osobistej oraz zdarzeń losowych lub
zdrowotnych

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Żądanie zwrotu może wystąpić w sytuacji
"świadczenia słusznego, ale nadmiernego".



Np. omyłkowego wręczenie żebrakowi banknotu
100 zł zamiast 10 zł;



Kondykcja jest wyłączona gdy świadczenia
dokonano mimo przedawnienia roszczenia
(art. 411 pkt 3 k.c.)



istnieje zobowiązanie – ale niezaskarżalne

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Przedterminowe świadczenie – spełnienie
niewymagalnego

świadczenia

(wierzytelności) (art. 411 pkt 4 k.c.)



"Hipoteza art. 411 pkt 4 k.c. dotyczy zwrotu
świadczenia

spełnionego

przed

terminem

wymagalności

roszczenia,

co

do

którego

podstawa

prawna

od

chwili

spełnienia

świadczenia nie uległa zmianie, jednakże ze
względów

praktycznych

nie

jest

celowe

dopuszczenie do zwrotu tej kwoty, która z chwilą
nadejścia terminu wymagalności roszczenia
musiałaby być świadczona między stronami"



Wyrok SN z 23 maja 1980 r. (IV PR 200/80, LEX nr
8238)

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Art. 412 k.c.



Sąd może orzec przepadek świadczenia na
rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to
zostało świadomie spełnione w zamian za
dokonanie czynu zabronionego przez ustawę
lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot
świadczenia został zużyty lub utracony,
przepadkowi może ulec jego wartość.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



art. 412 k.c. - sposób ochrony Skarbu
Państwa

(interesu

publicznego)

obok

zubożonego i wzbogaconego



condictio ob turpem vel iniustam causa



wymaganie

obustronnej

świadomości

niegodziwości świadczenia oraz rażącej
sprzeczności

z

zasadami

współżycia

społecznego



Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN
(wytyczne) z 19 grudnia 1972 r., III CZP 57/71,
OSNC 1973, nr 3, poz. 37).

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Przesłanki art. 412 k.c.



świadome spełnienie świadczenia



w zamian za dokonanie czynu



zabronionego przez prawo (czyn zabroniony
sankcjami karnymi)



lub



w celu niegodziwym (cel niegodziwy)

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Przedmiotem przepadku jest uzyskana korzyść i
roszczenie zwrot świadczenia lub jego
wartości.



"(...) przepadkowi ulega całe świadczenie
dokonane w ramach czynności niegodziwej, a nie
tylko sam zysk osoby, która takiej czynności
dokonała" (wyrok SN z 10 września 1982 r.: (III
CRN 208/82, OSNC 1983, nr 5-6, poz. 82).



Jeżeli rzecz skradziona jest zbywana kolejno przez
kilku

paserów,

to

przepadkowi

podlegają

świadczenia zapłaty z każdej kolejnej transakcji
(orzeczenie SN z 2 marca 1973 r., III CZP 41/72,
OSNC 1974, nr 2, poz. 21).

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie

o

Przykład:

o

emerytka w bardzo podeszłym wieku wynajęła na
dwa lata budynek położony w sąsiedniej
miejscowości, nie wiedząc, że najemcy stanowią
grupę przestępczą

o

grupa przestępców wynajmuje przez kilka lat lokal
w domu, w którym mieszka także wynajmujący,
który dostarcza im nielegalny alkohol. Po
ujawnieniu przestępców wynajmujący powołuje
się na swoją niewiedzę o przestępczym
charakterze działalności najemców

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Art. 413 § 1 k.c.



Kto spełnia świadczenie z gry lub zakładu,
nie może żądać zwrotu, chyba że gra lub
zakład były zakazane albo nierzetelne.



§ 2. Roszczeń z gry lub zakładu można
dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład
były prowadzone na podstawie zezwolenia
właściwego organu państwowego.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Gry i zakłady można podzielić na trzy
kategorie:



"zakazane albo nierzetelne (art. 413 § 1in fine)



prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego
organu państwowego (art. 413 § 2)



innego rodzaju, które nie są ani zakazane bądź
nierzetelne (art. 413 § 1), ani prowadzone na
podstawie

zezwolenia

właściwego

organu

państwowego (art. 413 § 2)"

•

wyrok SN z 9.07.2004 r., II CK 460/03, OSNC
2005, nr 4, poz. 72

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Art. 414 k.c.



Przepisy niniejszego tytułu nie uchybiają
przepisom o obowiązku naprawienia szkody



Roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia
może wystąpić w zbiegu z roszczeniami
odszkodowawczymi



uprawniony decyduje o alternatywnym wyborze
jednego z tych roszczeń



wyrok SN z 13 lutego 2004 r., IV CK 40/03, LEX nr
151636;

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie

o

Przykład:

o

Powód domagał się odsetek za opóźnienie od
zapłaconych przez siebie kwot, mających
stanowić

podatek

dochodowy,

następnie

zwróconych mu przez organy skarbowe.

o

Prawnej podstawy swojego roszczenia upatrywał
w art. 417 KC.

o

Sąd uznał, że brak było podstaw do oceny, iż
obowiązek zapłaty odsetek obciążał pozwanego
już od chwili, gdy nienależne z tytułu podatku
kwoty znalazły się na jego koncie, jak również że
błędne było stanowisko powoda co do istnienia
winy po stronie pracowników Urzędu Skarbowego.

Prawo cywilne



Bezpodstawne wzbogacenie



Zbieg roszczeń przewidziany w art. 414 KC
uprawnia do wyboru albo roszczenia przeciwko
wzbogaconemu o wydanie korzyści majątkowej
uzyskanej bez podstawy prawnej kosztem
majątku uprawnionego (art. 405 KC), albo
roszczenia

przeciwko

sprawcy

czynu

wyrządzającego szkodę (art. 415 KC)

;

nie zaś do

powoływania

się

na

wybrane

przesłanki

odpowiedzialności właściwe każdemu z tych
rodzajów roszczeń.



Wyrok SN z 9.8.2001 r, IICKN 33/99 (Niepubl.)