PROPOZYCJE ZASAD SYSTEMU
ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM
PRACY W GÓRNICTWIE W POLSCE
Zarządzanie bezpieczeństwem można uznać za
proces zmierzający do zapewnienia warunków
pracy umożliwiających osiągnięcie założeń w
środowisku pracy w zakresie zagrożeń dla
życia i zdrowia.
Celem zarządzania bezpieczeństwem jest
wytworzenie mechanizmów postępowania w
procesie zarządzania w zakładzie, które
pozwolą uniknąć zagrożeń, zniszczeń i
powstania strat ludzkich i materialnych.
Proces ten realizowany jest w stale
powtarzającym się cyklu czynności i decyzji
planistycznych, organizatorskich,
motywacyjnych oraz kontrolnych,
gwarantujących stały postęp w zakresie
utrzymania i podnoszenia ponad prawne
wymogi standardów bezpieczeństwa. W takim
ujęciu stanowi on element zarządzania i
powinien charakteryzować się:
- systemowym podejściem,
- orientacją na cele strategiczne,
- zdolnością do utrzymywania ciągłej poprawy
standardów wykonań,
- pełnym zaangażowaniem kierownictwa,
- aktywnym zespołowym działaniem całej załogi,
- promowaniem kultury bezpieczeństwa poprzez
motywacyjne oddziaływanie.
Nowoczesne górnictwo wymaga wprowadzenia
systemu zarządzania bezpieczeństwem,
opartego na szeroko prowadzonej ocenie
zagrożenia, właściwie pojętym systemie
informatycznym, oraz opracowanych
procedurach, w których między innymi
uwzględniona byłaby rola czynnika ludzkiego.
System zarządzania bezpieczeństwem zawierać
powinien udokumentowane moduły sposobu
zarządzania bezpieczeństwem w postaci
działania na wszystkich szczeblach
podejmowania decyzji.
Tak więc na każdym etapie działalności zakładu
górniczego całokształt skojarzonych zagrożeń
naturalnych i technicznych oraz
skoordynowanej profilaktyki będzie decydował
o podejmowanych decyzjach.
System zarządzania bezpieczeństwem
powinien być ukierunkowany na
zwalczanie zagrożeń powodujących
wypadki przy pracy i choroby zawodowe,
składać się z wzajemnie ze sobą
powiązanych i udokumentowanych
modułów postępowania, dotyczących:
- polityki bezpieczeństwa,
- struktury organizacyjnej służb
odpowiedzialnych za bezpieczeństwo,
- planowania i wdrażania działań,
- kontroli zagrożeń,
- przeglądów i działań korygujących,
- auditów systemu.
System zarządzania powinien motywować
kierownictwo zakładów górniczych oraz
wszystkich pracowników do zaniechania
ryzykownych działań na wszystkich szczeblach
zarządzania, oraz wytwarzać u pracowników
mechanizm odpowiedzialności za stan
bezpieczeństwa.
Podejmowane decyzje o skoordynowanej
profilaktyce na każdym etapie działalności
(planowanie, projektowanie, produkcja)
powinny mieć wpływ na całokształt
występujących zagrożeń.
Dla osiągnięcia tego celu należy
przeprowadzać analizy ryzyka, w
oparciu o:
- zdarzenia wypadkowe w przeszłości,
- współzależności i współzaistnienie
zagrożeń naturalnych i
technicznych,
- najczęstsze powody występowania
awarii,
- możliwe do wystąpienia działania,
mogące spowodować tragiczne w
skutkach
wydarzenia.
System ten powinien zostać udokumentowany
w każdym zakładzie górniczym w postaci
"Księgi zarządzania bezpieczeństwem", w
której będzie odzwierciedlony główny nacisk
systemu zarządzania, jakim jest analiza ryzyka
- która stanowić będzie wyprzedzające
działania.
Integralną część systemu stanowić powinny
programy komputerowe, służące do
monitoringu zagrożeń.
Po okresie doświadczeń związanych z
funkcjonowaniem elementów "systemów",
można wykazać ich niedociągnięcia, po
spełnieniu których analizowane "systemy"
można byłoby w całości określić systemem
zarządzania bezpieczeństwem.
Dotyczy to w pełni realizacji takich
elementów jak:
a) organizacji bezpieczeństwa,
b) określenia celów bezpieczeństwa,
c) standardów bezpieczeństwa,
d) motywacji i komunikowania się,
e) analizy ryzyka,
f) dokumentowania i kontroli
rezultatów.
Ad.a. Organizacja bezpieczeństwa
Zarządzanie bezpieczeństwem powinno
odbywać się na wszystkich szczeblach
zarządzania.
Jednym z celów winno być między innymi
zapewnienie środków dla osiągnięcia
założonego poziomu bezpieczeństwa.
Ad.b. Określenie celów
bezpieczeństwa
Zazwyczaj celem jest określenie
procentowego poziomu zmniejszenia
liczby wypadków. Założony cel jest
podawany na początku roku do
wiadomości każdego członka załogi w
formie apelu podpisanego przez
dyrektora kopalni, a w niektórych
kopalniach dodatkowo na
przygotowanych do tego celu tablicach.
Celem nie musi być od razu ograniczenie liczby
wypadów w ogóle, lecz etapami np.:
- o najczęściej powtarzających się przyczynach,
- najczęstszych miejscach zaistnienia,
- powodujących najdłuższą absencję chorobową,
- zaistniałych przy danych urządzeniach lub
z powodu narzędzi pracy.
Ad.c. Standardy bezpieczeństwa
Przedmiotem jest wypracowanie sposobu
postępowania przy współudziale pracowników
z wykorzystaniem ich doświadczeń i
praktycznych pomysłów.
Dotychczas nie udało się tego osiągnąć.
Ad.d. Motywacja i komunikowanie się
Do właściwego systemu motywacyjnego
prowadzi długa droga, tym bardziej, że
motywacją w tym przypadku ma być przede
wszystkim bezpieczeństwo, a nie względy
materialne.
Oprócz utrzymania wysokiej dyscypliny pracy
należy rozszerzyć system stosowanych
motywacji i poprawić sposób kontaktowania się
z pracownikami.
Motywacją może być preferowanie bezpiecznych
zachowań poprzez np. pochwały, zwiększenie
zaufania, kontaktowanie się w miejscu pracy
(spotkania z pracownikami i rozmowy na temat
bezpieczeństwa), organizowanie konkursów
i quizów.
Formy te powinny być wykorzystywane w celu
osiągnięcia powodzenia systemu zarządzania
bezpieczeństwem.
Ad.e. Analiza ryzyka
Wdrożyć należy metodę szacowania i
redukcji ryzyka do poziomu
akceptowanego przy planowanych
zadaniach lub operacjach.
Analiza ryzyka powinna dotyczyć również
analizy zagrożeń, które wydają się być
poznane
i utrzymywane w stanie kontrolowanym.
Wymaga tego wymóg przyjętej 22.06.1995
r. na obradach w Genewie Konwencji
MPO nr 176, zobowiązującej pracodawcę
do szacowania ryzyka i określenie metod
profilaktyki.
Ad.f. Dokumentowanie i kontrola
rezultatów
Dokumentowanie i kontrola rezultatów są
na tyle ważne, że bez ustalenia kryteriów
oceny trudno obiektywnie ocenić efekty
wprowadzonych już elementów
systemów.
Dotychczasowe doświadczenia niektórych
zakładów górniczych (Spółki Węglowe
Gliwicka i Rudzka), które zastosowały
tytułem prób elementy zarządzania
bezpieczeństwem pracy wskazuje na
potrzebę dalszego wykorzystania.
Jednocześnie można zaadaptować
"rankingowy arkusz oceny" "Programu
Oceny MERIT".
Należy wspomnieć o wynikach badań Głównego
Instytutu Górnictwa w zakresie
psychologiczno-socjologicznych uwarunkowań
kultury pracy górniczej. W zakładach w których
poddano analizie ankietowej znaczną liczbę
osób dozoru oraz górników, stwierdzono
występowanie szeregu przeszkód,
utrudniających wdrażanie systemu zarządzania
bezpieczeństwem.
Pomimo szeregu podjętych w ramach programu
działań, poprawiających stan wiadomości
wobec bezpieczeństwa, zauważono u badanych
nadal wysoki poziom akceptacji ryzyka. Skłania
to do wniosku, ze podjęty proces jest i będzie
długotrwały niezależnie od koncepcji na jakiej
ma być oparty system zarządzania
bezpieczeństwem w kopalniach.
System zarządzania bezpieczeństwem w
zakładach górniczych opracowany przez
Główny Instytut Górnictwa jest w naszych
warunkach nowym podejściem do zagadnienia
bezpieczeństwa pracy,
w pełni wykorzystuje znamiona systemu
zarządzania.
Wskazuje również na obowiązujące i mające
obowiązywać w przyszłości akty prawne,
szczególnie:
1) Prawo geologiczne i górnicze,
2) Kodeks Pracy,
3) w zakresie dyrektyw Unii Europejskiej
dotyczących minimalnych wymagań
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia,
4) konwencji nr 176 Międzynarodowej
Organizacji Pracy "Bezpieczeństwo i Zdrowie w
Kopalniach".
PROPOZYCJE WDRAŻANIA SYSTEMU
ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM
Potrzeba wdrażania systemu zarządzania
bezpieczeństwem wynika z celowości
wprowadzenia zmian dla przyspieszenia
procesu poprawy bezpieczeństwa pracy i
zdrowotności w górnictwie. Należy bowiem
przyjąć, że jest to obok elementów i skutków
restrukturyzacji branży, czynnik
oddziaływujący na tą poprawę w znacznym
stopniu, choć jest trudno precyzyjnie ocenić
jego udział w tym procesie.
Rozpatrując którykolwiek z istniejących
systemów lub propozycji systemów zarządzania
bezpieczeństwem, celowym jest poznanie
stosowanych lub proponowanych metod i
środków oddziaływania na aspekt
bezpieczeństwa pracy - jako na jeden
z najważniejszych elementów procesu
produkcji. Dla wyboru rozwiązań potrzebna
jest znajomość własnych uwarunkowań i
własnych doświadczeń.
W toku analizy systemów zarządzania
bezpieczeństwem, stosowanych przez
inne kraje, trzeba uwzględnić
uwarunkowania pracy tych przemysłów
górniczych, takie jak np.
- inny standard techniczny,
- inny poziom kultury technicznej załóg,
- liczebność załóg zakładów górniczych,
- inne poszanowanie pracy przy bardziej
ustabilizowanej gospodarce,
- zróżnicowane nawyki i tradycje
kulturowe, zawodowe i ogólnospołeczne.
System zarządzania bezpieczeństwem,
wdrażany
w górnictwie, uwzględniający
wyszczególnione wyżej realia, powinien
przełamywać bariery
i tradycje rzutujące na istniejący poziom
bezpieczeństwa pracy.
Omówione systemy zarządzania
bezpieczeństwem pracy w zakładach
górniczych, w oparciu o ich wstępne
wdrożenia, a mianowicie:
- elementy systemu opracowanego przez
Główny Instytut Górnictwa, oraz
- elementy systemu brytyjskiego i inne,
posiadają wspólny mianownik.
Jest nim dążność do poprawy warunków pracy, jej
bezpieczeństwa i poprawy zdrowotności załóg.
Wdrażanie elementów systemu zarządzania
bezpieczeństwem w zakładzie pracy, musi mieć - jak
każda forma działalności w procesie produkcji i usług -
swój aspekt ekonomiczny.
Celowym jest - choć jest to zagadnienie bardzo złożone -
wypracowanie jednolitych zasad naliczania kosztów w
zakresie bezpieczeństwa pracy i efektów
ekonomicznych stosowanej profilaktyki, nowych
wdrożeń w tej dziedzinie oraz skutków istniejącej
wypadkowości i chorób zawodowych.
Zarządzanie bezpieczeństwem pracy stanowi
zatem nowy element strategii w dążności do
pracy bezwypadkowej i do wyeliminowania
chorób zawodowych, z uwzględnieniem
niezbędnych nakładów i rozliczeniem skutków
ekonomicznych dla zakładu.
To nieco inne spojrzenie na problematykę
bezpieczeństwa pracy powinno przede
wszystkim wyeliminować ryzykowne
zachowania oraz rozszerzyć stosowanie
standardów bezpieczeństwa.
Zasady wdrażania systemu zarządzania
bezpieczeństwem w zakładach górniczych to:
- określenie polityki w zakresie bezpieczeństwa
pracy - w tym ogólnych i szczególnych
zamierzeń i celów, dokonywanie analizy
zagrożeń występujących
w zakładzie, angażowanie kierownictwa
zakładu
w realizację polityki bezpieczeństwa,
prowadzenie
i wkomponowanie w dokumentację zakładu
"Księgi zarządzania bezpieczeństwem” oraz
wprowadzenie nadzoru nad przestrzeganiem
dyspozycji zawartych w tej księdze,
- wprowadzanie osób kierownictwa i dozoru
w problematykę zarządzania bezpieczeństwem
poprzez szkolenia omawiające istotę problemu,
powoływanie grup inicjatywnych wdrażających
system i ustalanie zespołu zachęt,
- modyfikacja struktur zarządzających
bezpieczeństwem pracy, oraz odpowiedni
nadzór i synchronizacja działania grup przez
kierownictwo zakładu.
Należy opracować harmonogram wdrażania
systemu
z podaniem etapów, określeniem zadań,
terminów
i odpowiedzialności za ich wykonanie.
Niezbędna jest na wstępie ocena istniejącego w
zakładzie systemu kształtowania
bezpieczeństwa poprzez przeprowadzenie
inwentaryzacji istniejącej organizacji oraz
używanych dokumentów, instrukcji i formularzy
do wykorzystania przy tworzeniu systemu
zarządzania bezpieczeństwem.
W oparciu o przeprowadzoną inwentaryzacją
winno dokonać się oceny istniejącego systemu i
podjąć dalsze działania.
W ramach istniejących struktur zarządzania
zakładem
i istniejących struktur organizacyjnych
zawiadujących problematyką bezpieczeństwa i
higieny pracy
w zakładzie, wydzielona powinna być
odpowiednio wysoko ulokowana w strukturze
zarządzania - funkcja koordynatora do spraw
zarządzania bezpieczeństwem.
Koordynator powinien przejmować
bezpośrednio lub w trybie nadzoru
wszelkie nowe zadania wynikające z
wdrażania systemu, takie jak:
- przygotowanie załogi do wprowadzenia
systemu,
- inicjowanie i kierowanie opracowaniem
dokumentacji,
- udział przy opracowywaniu wszelkich
dokumentacji produkcyjno-technicznych,
- planowanie i organizacja auditów
systemu zarządzania bezpieczeństwem.
Procedury postępowania i instrukcje
przyporządkowane tym postępowaniom winny
być włączone do "Księgi zarządzania
bezpieczeństwem". Księga ta kompletuje całość
dyspozycji i łączy struktury kopalni w pionie,
oraz zawiera ustosunkowania się do
technologii, zjawisk i zdarzeń. Treść księgi
powinna zmuszać do oceny stanu
bezpieczeństwa pracy w zakładzie na
wszystkich stanowiskach pracy, oraz do oceny
samokontroli poszczególnych grup lub
pojedynczych pracowników.
Konieczna jest okresowa ocena wdrożenia
i skuteczności dyspozycji zawartych w "Księdze
zarządzania bezpieczeństwem", celem
zapewnienia niezbędnych korekt i rozwoju
systemu.
Istotną częścią systemu zarządzania
bezpieczeństwem jest analiza ryzyka
elementów działalności górniczej. Zasady takiej
analizy to:
- identyfikacja zagrożeń,
- określenie poziomu ryzyka,
- ustalenie koniecznych działań dla obniżenia
poziomu ryzyka.
W analizie ryzyka powinny zostać określone
koszty jego zmniejszania, gdyż ryzyko to jest
uwzględniane przy kształtowaniu przepisów, a
analiza lub ocena ryzyka powinna być
rozumiana jako dążenie do lepszych rozwiązań
w ramach obowiązujących przepisów.
Podstawą realizacji funkcji systemu zarządzania
bezpieczeństwem winna być także ocena
elementów kultury pracy, pozostających w
bezpośrednim związku z poziomem
bezpiecznych zachowań pracowników.
W badaniach na ten temat należałoby
uwzględnić sprawdzanie wiadomości dozoru na
temat częstości i głównych przyczyn
ryzykownych zachowań, podejmowanych przez
pracowników zakładu. Rozpoznanie tych
elementów kultury pracy wymaga
przeprowadzenia badań wśród robotników i
dozoru.
Ocena elementów kultury pracy powinna
prowadzić do poznania:
- systemu wartościowania pracy dozoru i przez
dozór,
- postaw dozoru i załogi wobec możliwości
ograniczenia poziomu ryzyka,
- postaw dozoru i załogi wobec formalnych norm
bezpieczeństwa.
Wyniki wszelkich analiz prowadzonych w ramach
systemu zarządzania bezpieczeństwem, ocena
zagrożeń, stan wypadkowości i chorób
zawodowych, przyczyny i skutki tych zjawisk
powinny być wprowadzone do ogólnie
dostępnego systemu informatycznego w
zakładzie, w formie gwarantującej dotarcie
tych informacji do wszystkich pracowników
zakładu.
Systemy szkolenia zawodowego i
doszkalania powinny być we wszystkich
formach unowocześnione i
zmodyfikowane, zarówno dla
pracowników fizycznych, osób dozoru jak
i osób kierownictwa zakładu.
W pierwszej kolejności należy dokładnie
zapoznać osoby kierownictwa z
wdrażanym systemem zarządzania
bezpieczeństwem. Ich wyniki powinny
być uwzględniane przy awansach,
zmianach płacowych i
przekwalifikowaniach - jako swoista
forma motywacji dla podniesienia
skuteczności wdrażania zasad systemu
zarządzania bezpieczeństwem.
WNIOSKI
1. Tworzenie bezpiecznych warunków
pracy oraz motywacje do bezpiecznego
działania powinny być traktowane nie
tylko jako wywiązywanie się
z obowiązku nałożonego przez prawo na
pracodawcę, ale także jako źródło zwrotu
zainwestowanych w bezpieczeństwo
pracy, środków. Dlatego na bazie:
- własnych doświadczeń górnictwa
polskiego,
- potencjału merytorycznego i
doświadczeń
ośrodków naukowych oraz praktyków,
- znajomości istniejącej struktury górnictwa
oraz
przewidywanej dalszej jego restrukturyzacji,
- znajomości stanu zakładów górniczych pod
względem technicznym i organizacyjnym,
- znajomości warunków geologiczno -
górniczych,
- znajomości stanu finansowego zakładów
górniczych
i gałęzi górnictwa,
- znajomości uwarunkowań społecznych,
należy dokonać wyboru najkorzystniejszych
elementów występujących w systemach
zarządzania bezpieczeństwem, przystających
do naszych warunków i struktur, i dopracować
się własnego systemu zarządzania
bezpieczeństwem z uwzględnieniem specyfiki
poszczególnych gałęzi górnictwa.
2. Zainicjowane w niektórych spółkach i
zakładach górniczych, wdrożenia systemów lub
elementów systemów zarządzania
bezpieczeństwem, różnego autorstwa - jest
celowe. Stwarza to bowiem możliwość oceny
ich przydatności oraz pozwala w oparciu o
pilotażowe wnioski i wyniki, wnieść
merytoryczne i formalne uwagi do wybranego
systemu zarządzania bezpieczeństwem, o
którym mowa w następnym wniosku. Po
dopracowaniu powinien być wdrożony raczej
jednolity w skali górnictwa polskiego system
zarządzania bezpieczeństwem pracy - gdyż
stwarza to możliwość łatwego porównania
nakładów i efektów.
Pilotażowe wdrożenia powinny być wdrożone
tytułem prób we wszystkich gałęziach
górnictwa
w Polsce - celem ustalenia tych elementów,
które
w ogólnokrajowym wzorcu mogą kształtować
się
w sposób zróżnicowany dla zakładów
górniczych
poszczególnych branż.
3. Przyjmując, że wypracowanie systemu
docelowego może być procesem kilkuletnim,
należy propagować bezzwłoczne wdrażanie
takich elementów istniejących już systemów,
które są wspólne lub przystające do siebie.
4. System zarządzania bezpieczeństwem w
zakładach górniczych powinien być:
- reformowalny i otwarty na nowe uzasadnione
propozycje,
- dostępny dla wszystkich zakładów i ich
pracowników.
5. Wdrożenie systemu powinno następować
w pierwszej kolejności w zakładach
górniczych,
które same zgłoszą chęć jego wdrożenia, oraz
w zakładach pilotażowych wytypowanych
przez
zarządy spółek lub właściciela.
6. System zarządzania bezpieczeństwem
powinien obejmować zasady analizy
ekonomicznej zagadnienia celem umożliwienia
porównywalnego planowania i oceny efektów
wdrażanych elementów systemu na tle kosztów
tych wdrożeń i kosztów
ogólnych zakładu.
Za możliwe do takiego wdrożenia należy
uznać:
a) podniesienie rangi zagadnień bezpieczeństwa
pracy i zdrowotności załóg na szczebel
zarządzania
w zakładzie górniczym, spółce i organach
reprezentujących właściciela,
b) rozszerzenie, a w niektórych
dziedzinach wdrożenie, analiz
ryzyka celem ustalenia działań,
metod i środków oraz kosztów
obniżenia poziomu ryzyka,
c) potrzebę przeprowadzenia szkoleń
dla osób kierownictwa i dozoru w
zakresie przewidywanych kierunków
zarządzania bezpieczeństwem oraz
podniesienia skuteczności szkolenia
zawodowego
i dokształcania,
d) w wymiarze możliwym, wprowadzenie w
oparciu
o istniejące struktury i materiały “Księgi
zarządzania bezpieczeństwem” i funkcji
koordynatora ds. zarządzania
bezpieczeństwem,
e) rozbudowanie lub zreorganizowanie systemów
informatycznych w zakładzie umożliwiających
wszechstronne informowanie o wynikach
prowadzonych analiz, wdrażaniu systemu
zarządzania bezpieczeństwem, oraz całości
spraw związanych z wypadkowością,
chorobami zawodowymi, ich przyczynami i
skutkami dla zakładu pracy.