PODSTAWOWE POJĘCIA 

ZWIĄZANE ZE ŚRODOWISKIEM

1

 EKOLOGIA

1. Nauka zajmująca się badaniem 

wzajemnych oddziaływań pomiędzy 

organizmami i ich środowiskiem.

2. Nauka o strukturze i funkcjonowaniu 

przyrody

Wyróżnia się dwa składniki środowiska 

osobnika:

• środowisko abiotyczne – temperatura, 

wilgotność, prędkość wiatru, kwasowość 

gleby

• środowisko biotyczne – oddziaływania ze 

wszystkimi innymi osobnikami – o 

charakterze konkurencji, drapieżnictwa, 

pasożytnictwa, kooperacji   

2

 DZIEDZINY EKOLOGII

1. Ekologia behawioralna – wyjaśnianie 

prawidłowości rządzących zachowaniem 

się zwierząt

2. Ekologia fizjologiczna – wyjaśnia jak 

procesy fizjologiczne zachodzące na 

poziomie pojedynczych organizmów 

mogą wpływać na przebieg procesów 

ekologicznych

3. Ekologia ewolucyjna – ewolucyjne 

podłoże określonych zjawisk 

ekologicznych

4. Ekologia molekularna – stosowanie 

metod biologii molekularnej do badania 

i wyjaśniania zjawisk ekologicznych

3

 POPULACJA

Grupa organizmów należących do  

tego samego gatunku,  
współwystępujących na określonym 
obszarze, w określonym czasie, 
wzajemnie na siebie wpływających, 
zdolnych do wydawania płodnego 
potomstwa. 

4

PARAMETRY 

CHARAKTERYZUJĄCE 

POPULACJĘ

1.

Liczebność (zagęszczenie)

2.

Cechy wpływające na zagęszczenie:

       - rozrodczość
       - śmiertelność
        - imigracja
        - emigracja
3.

Struktura populacji

       - wiekowa
       - genetyczna
       - płci

       

- 

socjalna

       - przestrzenna

5

RODZAJE ODDZIAŁYWAŃ 

MIĘDZY POPULACJAMI

A.

ANTAGONISTYCZNE



Konkurencja



Drapieżnictwo



Pasożytnictwo



Allelopatia –wytwarzanie przez populację A substancji 

szkodliwej dla populacji B



Amensalizm- 

jedna z antagonistycznych zależności 

międzygatunkowych, w której obecność i czynności życiowe 

jednego gatunku wpływają niekorzystnie na gatunek drugi, 

przy czym jest to relacja jednostronna tj. obecność tego 

drugiego gatunku dla pierwszego jest obojętna. 

B.

NIEANTAGONISTYCZNE



Mutualizm 

jedna z  interakcji między populacjami  

charakteryzująca się obopólnymi korzyściami (symbioza) o 

takim stopniu, który praktycznie wzajemnie uzależnienia 

istnienie obu populacji.



Protokooperacja- oddziaływanie międzygatunkowe w 

przyrodzie, polegające na współpracy dwóch populacji 

odnoszących wzajemne korzyści, lecz mogących żyć także 

samodzielnie.



Komensalizm-typ zależności o charakterze symbiozy między 

dwoma lub więcej gatunkami, przy czym jeden z gatunków 

czerpie z tej zależności wyraźne korzyści, nie szkodząc 

pozostałym

6

RODZAJE PRZESTRZENNEGO 

ROZMIESZCZENIA OSOBNIKÓW W 

POPULACJI

1. Przypadkowe – rozmieszczenie losowe, 

bez jakichkolwiek zasad. Występuje 

bardzo rzadko (głównie w przypadku 

bakterii i innych organizmów niższego 

rzędu)

2. Równomierne – spotykane głównie na 

polach uprawnych, ogródkach. Rzadko 

spotykane w przyrodzie

3. Skupiskowe – osobniki łączą się w grupy, 

kolonie lub stada- większe szanse na 

przetrwanie; łatwiej zdobywają pokarm. 

Typ spotykany najczęściej, dotyczy wielu 

gatunków.

7

BIOCENOZA

1. Naturalny zespół populacji organizmów 

żywych danego środowiska (biotopu), 

należących do różnych gatunków, ale 

powiązanych ze sobą różnorodnymi 

czynnikami ekologicznymi i 

zależnościami, tworząc całość, która 

pozostaje w stanie homeostazy (czyli 

dynamicznej równowagi). 

2. Biotyczne, ożywione elementy 

środowiska, żywa część ekosystemu

Biocenozę tworzą:



Fitocenoza – organizmy roślinne



Zoocenoza – organizmy zwierzęce



Drobnoustroje 

8

BIOTOP

1. Obszar zamieszkany przez 

organizmy o tych samych lub 
bardzo zbliżonych 
wymaganiach życiowych. 
Często określany jako 
środowisko zewnętrzne 
utworzone przez nieożywione 
elementy obszaru : podłoże, 
woda, powietrze.

2. Środowiska życia organizmów

9

EKOSYSTEM

1. Największa jednostka funkcjonalna biosfery. Jedno z 

podstawowych pojęć w ekologii. Termin utworzony przez 

brytyjskiego ekologa Arthura Tansley’a w 1930 roku (skrót 

od angielskiego ecological system).

            Składa się z:



                   Biocenozy



                   Biotopu

Stanowi funkcjonalną całość, w której zachodzi wymiana materii 

między biocenozą i biotopem.

2. Ożywione i nieożywione elementy środowiska.

Posiada czteropoziomową strukturę pokarmową. Te poziomy to:

1.

Środowisko abiotyczne -  materia nieożywiona w środowisku

2.

Producenci – organizmy samożywne, które użytkują 

wyłącznie abiotyczną część ekosystemu

3.

Konsumenci – organizmy cudzożywne  (głównie zwierzęta)

4.

Reducenci – destruenci czyli bakterie i grzyby powodujące 

rozkład materii organicznej.

10

PRZYKŁADY EKOSYSTEMÓW I 

PODSTAWOWY PODZIAŁ 

EKOSYSTEMÓW

•

Staw

•

Las 

•

Dżungla

•

Łąka 

•

Moczary

•

Rafa koralowa

•

Pole

•

Plantacja sosnowa

•

Ocean

•

Wybrzeże morskie

•

Dolny brzeg rzeki

PODZIAŁ EKOSYSTEMÓW:

•

LĄDOWE

•

WODNE

•

SZTUCZNE

•

NATURALNE

11

BIOSFERA

•

Część zewnętrzna skorupy Ziemi, obejmująca 

powietrze, ląd i wodę.

•

Światowy system ekologiczny, obejmuje 

wszystkie żyjące organizmy i ich powiązania ze 

sobą i z litosferą (skorupą ziemską), hydrosferą 

(wodą) i atmosferą (powietrzem)

•

Strefa kuli ziemskiej zamieszkana przez 

organizmy żywe, gdzie odbywają się procesy 

ekologiczne

Biosfera obejmuje około:

4 km n.p.m. – atmosfera

300 m p.p.m. – hydrosfera

40 cm w głąb ziemi - litosfera

12

SIEDLISKO

Siedlisko (habitat, potocznie 

"adres ekologiczny") - zespół 
czynników abiotycznych 
(klimatyczno-glebowych), 
które panują w określonym 
miejscu, działających na 
rozwój poszczególnych 
organizmów, ich populację lub 
całą biocenozę.

13

NISZA EKOLOGICZNA

1. Pozycja danego gatunku, jaką 

zajmuje on w biocenozie. 
Obejmuje czynniki (np. światło,  
pokarm, miejsce), o które dany 
gatunek konkuruje z innymi 
gatunkami w biocenozie.

2. Całokształt potrzeb życiowych 

organizmów

Określa znaczenie i rolę danego 

gatunku w ekosystemie tj. sposób 
przetwarzania energii, zachowania 
się, wpływ na środowisko i 
zależności od innych gatunków.

14

BIOM

1. Biom - duży obszar o 

jednakowym klimacie, 

charakterystycznej szacie 

roślinnej i szczególnym 

świecie zwierzęcym. Typ 

roślinności biomu jest 

charakterystyczny, choć skład 

gatunkowy może być różny w 

zależności od położenia 

geograficznego. Podobnie 

rzecz się ma ze składem 

gatunkowym zwierząt.

2. Zespół ekosystemów

15

Opis: Najważniejsze biomy lądowe na kuli ziemskiej: 1 - zawsze zielone lasy równikowe i 
podzwrotnikowe, 2 - sawanny i lasy zrzucające liście w porze suchej, 3 - półpustynie i pustynie 
gorące, 4 - lasy twardolistne i zawsze zielone strefy umiarkowanej, 5 - lasy zrzucające liście na 
zimę, 6 - stepy i pustynie strefy umiarkowanej, 7 - borealne lasy szpilkowe, 8 - tundry i 
pustynie zimne, 9 - roślinność górska

Las równikowy

Las podzwrotnikowy

Las liściasty

Sawanna

Pustynia

Pustynia lodowa

Step

Tajga

Tundra

SOZOLOGIA

1. Nauka o czynnej ochronie środowiska 

naturalnego, zajmująca się problemami 

ochrony środowiska, przyczynami i 

następstwami niekorzystnych zmian w 

strukturze i funkcjonowaniu układów 

przyrodniczych (ekologicznych), zmian 

wynikających z rozwoju cywilizacji oraz 

sposobami zapobiegania im i łagodzenia 

ich skutków. 

2. Poszukuje skutecznych sposobów 

zapobiegania degradacji środowiska, w 

zakresie środowiska wodnego zajmuje 

się jego ochroną przed jego 

zanieczyszczeniem, eutrofizacją i 

degradacją wód.    

26

SOZOLOGIA

3.

Opisuje zmiany w środowisku przyrodniczym 

          (np. zanieczyszczenie wód, zanieczyszczenie 

powietrza i gleby), zachodzące zwłaszcza pod 

wpływem czynników postępu technicznego i 

sposoby zapewniające trwałość jego 

użytkowania.

4.

Nauka kompleksowa (interdyscyplinarna), ściśle 

związana z ekologią, geologią i geografią, 

wykorzystuje wiedzę z różnych nauk 

technicznych, ekonomicznych i 

humanistycznych. Swoje działania opiera na 

podstawach ekologii i pokrewnych nauk 

przyrodniczych takich jak: rolnictwo, leśnictwo, 

rybołówstwo i łowiectwo.

5.

Termin sozologia wprowadzony w 1965 roku 

przez polskiego geologa W.Goetla   

27

EUTROFIZACJA

Proces wzbogacania zbiorników 

wodnych w substancje 
pokarmowe (nutrienty, 
biogeny), głównie w związki 
azotu i fosforu. Proces 
zachodzący naturalnie lub 
antropogenicznie. 

28

EUTROFIZACJA NATURALNA

Zachodzi przez spływ ze zlewni 

związków mineralnych i 
materii organicznej, 
rozkładanej następnie przez 
mikroorganizmy w zbiorniku. 
Proces bardzo powolny, 
przejście zbiornika ze stanu 
oligotrofii (niskiej żyzności) 
do eutrofii (wysokiej żyzności) 
trwa setki lub tysiące lat. 

29

EUTROFIZACJA 

ANTROPOGENICZNA

Zachodzi głównie przez spływ ścieków i nawozów 

mineralnych. Większość biogenów dostaje się do 

wody wraz ze ściekami organicznymi. Proces ten 

zachodzi bardzo szybko (kilka lub kilkanaście 

lat). Może dojść do niemal całkowitego zaniku 

organizmów wyższych poza cienką warstwą wody 

stykającą się z atmosferą.

Następstwem tego zjawiska jest wzmożony rozwój 

roślin, w szczególności glonów i planktonu, oraz 

zachwianie równowagi tlenowej zbiornika, 

dochodzi do zupełnego zaniku tlenu w 

warstwach dennych zbiornika. Rozpoczynają się 

procesy beztlenowe, z wydzielaniem 

siarkowodoru, metanu i innych substancji 

trujących.

Eutrofizacja powoduje szybsze zanikanie zbiorników 

wodnych, osady denne podnoszą poziom dna, aż 

zbiornik zupełnie znika z powierzchni Ziemi.  

30

BIODEGRADACJA

Biochemiczny rozkład związków 

organicznych przez organizmy 
żywe: bakterie, pierwotniaki, 
promieniowce, grzyby, glony, 
robaki – na prostsze składniki 
chemiczne

31

RECYKLING

1.

Jedna z kompleksowych metod ochrony środowiska 
naturalnego. Jej celem jest ograniczenie zużycia 
surowców naturalnych oraz zmniejszenie ilości 
odpadów.

2.

Zasada działania recyklingu polega na maksymalnym 
ponownym wykorzystania tych samych materiałów, 
przy minimalnych nakładach na ich przetworzenie. 
Chronione są surowce naturalne, które służą do ich 
wytworzenia oraz surowce  służące do ich 
późniejszego przetworzenia.

3.

Recykling odbywa się w dwóch obszarach : 
produkowania dóbr oraz późniejszego powstawania z 
nich odpadów. Założenia recyklingu zakładają 
wymuszanie odpowiednich postaw producentów dóbr, 
sprzyjających produkcji materiałów jak najbardziej 
odzyskiwalnych oraz tworzenie odpowiednich 
zachowań u odbiorców tych dóbr.

32