sex, gender, trzecia płeć

PŁEĆ



Termin właściwy dla świata ożywionego.
W najbardziej podstawowym wymiarze odnosi się do różnicy
fizycznej, biologicznej i psychicznej w sferze sexualnej, której
podstawowym wyznacznikiem jest rola w
funkcjach prokreacyjnych: żeńskich
i męskich

]

. W odniesieniu do zwierząt mówi się o samcach

i samicach, w odniesieniu do ludzi o mężczyznach
i kobietach.

PŁEĆ



Wyodrębnia się następujące kryteria płci

]

:



płeć genetyczna -jest determinowana rodzajem chromosomów
płciowych



płeć gonadalna -określana na podstawie gonad (samce: jądra,
samice: jajniki, ale mogą być też formy niezróżnicowane lub
obojnacze)



płeć genitalna -określana na podstawie zewnętrznych narządów
płciowych



płeć hormonalna - jest określana na podstawie względnej ilości
wydzielanych hormonów płciowych



płeć gonadoforyczna -określana jest w zależności od
pierwotnych dróg rozrodczych prowadzących do gonad



płeć germinatywna (wytwarzanie gamet: komórek jajowych,
plemników, bądź ich brak)



płeć fenotypowa -zależna od drugorzędowych  cech płciowych,
np. owłosienie ciała, piersi, wygląd zewnętrzny



płeć somatyczna 



płeć mózgu 



płeć psychiczna -stałe i niezmienne wewnętrzne poczucie
przynależności do jednej z płci. Wcześnie się wykształca i jest
niezmienna.



płeć seksualna (ze względu na pełnione role płciowe)



płeć społeczna 



Różnice znaczeniowe między znaczeniami płci: sex
i gender stanowią przedmiot badań wielu naukowców. Judith
Shapiro na początku lat ‘80 ubiegłego stulecia dokonała
rozróżnienia pomiędzy tymi terminami.



Shapiro: „Płeć biologiczna (sex) i
płeć społeczno-kulturowa (gender)
służą jako użyteczne, analityczne
narzędzia kontrastujące
biologiczne fakty od kulturowych.
Będę posługiwać się terminem SEX
tylko wówczas, kiedy będę mówić
o różnicach biologicznych(…), a
używać terminu GENDER
kiedykolwiek będzie się on odnosił
do ujęcia społecznego,
kulturowego
i psychologicznego.

VIOLA

Koncepcja Zygmunta Freuda

SEX

Nabywanie
tożsamości
płciowej

psychoanalityczny
punktu widzenia

Psychoanalizę można traktować jako system

hipotez

o sposobie funkcjonowania ludzkiej psychiki

Klaus Tilmann

Psychoanaliza,

została

stworzona na

przełomie

wieków przez

Zygmunta Freuda

(1865 – 1939).

Koncepcja Freuda

ma duże

znaczenie dla

ogólnej teorii

socjalizacji.

PSYCHOANALIZA



Zajmował się w swoich pracach

i badaniach analitycznych,
rozwojem psychicznym
w pierwszych sześciu latach
życia dziecka.



Przede wszystkim interesowała

go odpowiedź na pytanie, czy
objawy nerwicowe u jego
dorosłych pacjentów mają źródło
w traumatycznych przeżyciach z
wczesnego dzieciństwa.



Zgodnie z teorią Freuda

tożsamość płciowa jest
nabywana i powoduje powstanie
różnic psychicznych między
chłopcami i dziewczynkami.

Freud

Różnica między psychanalizą a innymi

teoriami psychologicznymi polega na tym,

że zakłada ona istnienie nieświadomych

procesów psychicznych, przy czym «

rozgraniczenie tego, co psychiczne, na

świadome i nieświadome jest (...)

podstawowym założeniem psychoanalizy»

(FGW 13, s. 239)

ID EGO SUPEREGO

Według Freuda psychika człowieka składa się z

trzech części

Dziecko urodziło się jako istota, która nie rozumie jeszcze swego
istnienia i która również niczego nie wie o wartościach i normach
społeczeństwa. To niemowlę jest bardziej wiązką popędów, która
składa się z jednej jedynej instancji psychicznej – z id. W id
umiejscowione są przede wszystkim potrzeby cielesne, seksualne
i agresywne impulsy – tak więc, id działa dla zaspokojenia potrzeb.

Id

Jako kolejna instancja psychiczna z id wyłania się ego.
W nim usadowiły się przede wszystkim postrzeganie
i kształtowanie woli. Ono ma uszyskać panowanie nad popędami
poprzez decydowanie. Ego, więc, jest podporządkowane zasadzie
przyjemnoszci , ale jednocieśnie musi się kierować zasadą realizmu.

Ego

Około szóstego roku życia wytwarza trzecia
instancja psychiczna – superego.
Wytworzenie superego staje się jakby furtką dla
społecznych wartości i norm dziecięcej psychiki.

Jego wytworzenie ma
decydujące znaczenie dla
nabycia tożsamości płciowej.

Superego

Fazy rozwoju

psychoseksualnego

Psychoseksyalny rozwój dziecka

Fazy

Instancje psychiczne

1. Faza oralna ( 1 r. ż.)

Strefa erogenna : usta

Zaspokajanie : ssanie

Relacja przedmiotowa z matką

Id

2. Faza analna (2-3 r.ż.)

Strefa erogenna : odbyt

Zaspokajanie : wstrzymowanie, oddawanie

Id, ego

3. Faza falliczna ( 2-5 r.ż.)

Strefa erogenna : penis lub klitoris

Zaspokajanie : masturbacja

Id, ego

Następuje po niej

sytuacja edypalna

Identyfikacja z tym z rodziców, które jest tej

samej płci, przez to – psychiczne

różnicowanie płci

Id, ego, superego

4. Dalsze fazy

Wychodząc z sytuacji edypalnej dziecko wkracza w fazę seksualnej latencji,

która kończy się wkroczeniem w wiek dojrzewania

Przebieg sytuacji edypalnej u

chłopców

U dziewczynek

Przededypalny związek z matką

Przededypalny związek z matką

«odkrycie» penisa i lęk przed

kastracją

Odkrycie braku penisa u siebie,

kompleks kastracji, zazdrość o penis,

odwrócenie się od matki.

Pragnienia edypalne roztrzaskuje się

o gróźbę kastracji, rezygnacja z

pożądania matki, powstawanie

superego, identyfikacja z

wsechpotężnym ojcem

Zwrócenie się ku ojcu i wrócenie do

sytuacji edypalnej, identyfikacja z

matką : być taka jak ona , aby być

kochana przez ojca

Powolne wychodzenie z sytuacji

edypalnej,powstawanie superego

mniej wyraźnego niż u chłopców

( wg Freuda 1982, s. 234-292)

MONIKA

Skoro oczekuje się od nas – przynajmniej we współczesnych

kulturach Zachodu – że będziemy tacy, jak wskazuje na to

nasze zachowanie, odgrywana rola nakłada na nas taki

obowiązek. Jeżeli zatem nauczyciel niezmiennie oferuje

dziewczętom rolę tych, które nie umieją lub nie lubią

matematyki, ale są ładne, czarujące i grzeczne, chłopcom

natomiast – rolę nieokrzesanych, głośnych i niegrzecznych, lecz

wykazujących się bystrością – to prawdopodobnie tacy właśnie

będą

Rothenbuhler, Komunikacja rytualna.

GENDER



Koncepcja Freuda wskazuje na połączenie społecznego
kształtu osobowości człowieka z funkcjami jego ciała.



Istnieje jednak inna koncepcja, która zakłada odmienność
kulturową płci



Społeczny punkt widzenia jako jedna z pierwszych przyjęła
antropolożka Margaret Mead



Jej badania zapoczątkowały postrzeganie różnic pomiędzy
kobietą a mężczyzną na poziomie ról społecznych oraz
wyznaczyły sposób analizy.

•

Zróżnicowanie płci jest
korzystne dla kultury ludzkiej.

•

Różnice płci są wewnętrznymi
zdolnościami lub wyuczonymi
zachowaniami, które można
określić jako pasywność lub
inicjatywę, zdolności
abstrakcyjne, wrażliwość,
zdolność do monotonnej
pracy lub nagłego wysiłku itp.

w

w

w

.w

e

-d

w

o

je

.p

l



Według M. Mead w celu utworzenia podstawowej tożsamości
obojga płci (core gender identity) należy połączy ć
biologiczne i psychologiczne wymiary różnic obojga płci,
przez co człowiek może osiągnąć sens przynależności do
płci żeńskiej lub męskiej, określić swoją kobiecość i męskość

w

w

w

.e

u

ro

p

ro

je

kt

y.

p

l



Ruth Benedict podkreślała prymat
różnic płciowych, twierdząc, że cele
kobiet powinny być oparte na
rozpoznaniu zasadniczych różnic
pomiędzy mężczyznami a kobietami –
różnic umysłu i ciała.



Jedynie dzięki współpracy na równej
płaszczyźnie, w myślach
i działaniach, możliwości
społeczeństwa mogą zostać
zrealizowane.



Myśl ta została podchwycona przez
ruch kobiet lat 60 i 70 XX wieku a
Mead i Benedict ponownie otworzyły
pomost pomiędzy feminizmem a
antropologią (Płeć i antropologia str.
121)



Teoria płci kulturowej opiera się na 3

płaszczyznach podzielonych na dwie części,
które stoją względem siebie w opozycji i
jednocześnie się uzupełniają:



Sfery: domowa (kobieta) i sfera publiczna

(mężczyzna)



Utożsamianie kobiety z naturą a mężczyzny z

kulturą



Sfery: produkcji (mężczyzna) i reprodukcji

(kobieta)



bazuje na symboliczno- strukturalistycznej perspektywie
Claude Levi Straussa.. Kultura sprowadza się do procesu
tworzenia, a następnie podtrzymywania systemu
znaczących form (symboli, artefaktów itp.), za pomocą
których ludzkość dąży do podporządkowania sobie przyrody,
manipulując naturą dla własnych potrzeb i korzyści. Stan tej
świadomości identyfikowany jest z płcią męską, ponieważ
jego fizjologia pozwala mu w większym stopniu uczestniczyć
w rozwoju kultury. Kobietę natomiast utożsamia się z naturą,
ponieważ przez swoja fizjologię i funkcje rozrodcze jest
bardziej zaangażowana w życie gatunku, czemu zmuszona
jest poświęcić znacznie więcej swojego czasu. Ciało kobiety i
jego funkcje przypisują jej zatem role społeczne, które są
niższe rangą. Tym samym ukazana jest podrzędna rola
kobiet względem mężczyzn, jej uniwersalną podległość- tak
samo jak podległa jest natura względem kultury.

natura - kultura



Płaszczyzna ta omawiana jest zazwyczaj w perspektywie
strukturalno- funkcjonalistycznej, przeważającej
w badaniach nad pokrewieństwem.. Według Michelle Rosaldo
kobiety należy odnieść do sfery życia domowego, której
głównym zadaniem jest zajmowanie się pracami domowymi:
sprzątaniem, gotowaniem, wychowaniem dzieci. Mężczyzna
zaliczany jest sfery publicznej (polityczno-prawnej), czyli do
sfery społecznej; odpowiedzialny jest za kontakty ze światem
i bezpieczeństwo rodziny, ponieważ z reguły zajmuje ważne
funkcje rytualne bądź polityczne.

prywatne - publiczne



 Czerpie swoje założenia z marksistowskiej teorii płci kulturowej,
rozwijając teorie stosunków reprodukcji. Kobiety związane są z
pojęciem reprodukcji: biologicznej(rozmnażanie biologiczne),
społeczne (przedłużenie trwania systemów społecznych)j i siły
roboczej(codzienne utrzymanie siły roboczej). Wydawanie na
świat potomstwa i „praca w domu” to główne czynności
reprodukcyjne przypisywane kobietom, mężczyźni natomiast
związani są
z produkcją, czyli najogólniej mówiąc z wytwarzaniem towarów
na rynek.

reprodukcja - produkcja



Wprowadzenie kategorii płci kulturowej, jako fenomenu nie
sprowadzalnego do biologii, rozwiązało szereg problemów
wiążących się z istnieniem osób transseksualnych i
transwestytów.

Anna Grodzka,
transseksualistka



Istnienia tych kategorii osób nie
można było wyjaśnić, korzystając
jedynie z koncepcji ról płciowych.



Pojawiająca się technologiczna
możliwość zmiany płci i wiążąca
się
z tym konieczność przystosowania
do nowej „płciowej”
rzeczywistości jest wyzwaniem, z
którym koncepcja płci kulturowej
doskonale sobie radzi.

KAMILLA

co to jest androgynia

TRZECIA PŁEĆ



Termin wywodzi się z języka greckiego i oznacza połączenie
cech męskich i żeńskich w jednej istocie ludzkiej, jednak w
szerszym znaczeniu może być rozumiany jako jedność, całość



Jest archetypem zakorzenionym w ludzkiej świadomości,
uniwersalnym i kolektywnym wyobrażeniem istniejącym od
najdawniejszych czasów



Archetyp ten pojawia się, jako wewnętrzny sens pierwotnej
jedności kosmicznej, która istniała zanim dokonał się podział
– ta jedność to wynik połączenia przeciwieństw

androgynia



Według Junga w każdej istocie
ludzkiej współistniały dwa
pierwiastki: amina – pierwiastek
żeński, animis – pierwiastek
męski. Androgynia była
elementem spajającym te dwie
struktury.



Platon w Uczcie przedstawił
człowieka jako kulistą istotę
dwupłciową: „albowiem natura
nasza nie była taka, jak teraz,
lecz inna. Bo naprzód trzy były
płcie u ludzi, a nie jak teraz
dwie: męska i żeńska. Była
jeszcze trzecia prócz tego:
pewien zlepek z jednej i drugiej,
po którym dziś tylko nazwa
pozostała”.

D

o

ro

ta

S

ty

n

ik

,

w

y

st

a

w

a

G

ra

n

ic

e

T

o

żs

a

m

o

śc

i

Tilda Swinton, jako Archanioł Gabriel
w Constantine



Wierzono, że rodzaj męski pochodzi od słońca,

żeński od ziemi, a zlepek ich obu od księżyca.



Według innych teorii człowiek przyszłości będzie właśnie
androgynem – przez swój powrót do pierwotnej formy zakończy
rozwój ludzkości.



Celem, do którego powinien zmierzać rodzaj ludzki powinna być
stopniowa reintegracja płci, prowadząca do osiągnięcia
andrygonii. Idea ta została zatracona, na co zwaraca uwagę
Mircea Eliade. „ Jak we wszystkich kryzysach duchowych
Europy, tak i tu stajemy w obliczu degradacji symbolu, kiedy
umysł nie jest już w stanie pojąc metafizycznego znaczenia
symboli, zaczyna coraz bardziej je wulgaryzować. Pisarze
dekadenci pojmują androgyna wyłącznie jako hermafrodytę(…)
Już im nie chodzi o pojawienie się nowego typu człowieczeństwa
(…) lecz o tak zwaną sprawność seksualną będącą
następstwem czynnej obecności obu płaci”.



Androgynia, pojmowana jako wzorzec

pierwotny, archetypowy była, i w niektórych
kulturach nadal jest symbolicznie odtwarzana
przez obrzędy



Europejską pozostałością takich obrzędów jest

zabawa przebierańców praktykowana podczas
karnawału.



Sandra L. Bem - amerykański
psycholog - prowadziła w latach
‘70 ubiegłego stulecia badania
nad osobowością androgyniczną i
schematyką płciową.
W wyniku badań stwierdziła, że
jednostki androgyniczne lepiej
przystosowują się psychicznie
i łatwiej sobie radzą w różnych
sytuacjach życiowych, niż
jednostki
o zdecydowanie męskiej, bądź
kobiecej osobowości

Trzecia płeć jest głęboko

zakorzeniona w różnych
kulturach:



KATHOEY  w Tajlandii. Wyróżnia
się męskie kathoey (K/M) i
kobiece kathoey (M/K)



Hidżra (hijra) w kulturach Azji
Południowej



Winkte  (berdache) w rejonach
południowego Pacyfiku i wśród
północno-amerykańskich Indian.



Xanith wśród Arabów  w Omanie



Muxe  w stanie Oaxaca  (Meksyk)



Dziewice Kanunu w albańskim
prawie zwyczajowym

fot. www.godhatestheworld.com



Hidżrą zostają osoby urodzone biologicznie jako mężczyźni,
ale nie utożsamiające się kulturowo lub psychicznie z płcią
męską. Na poziomie języka mówią o sobie zwykle w rodzaju
żeńskim.



W hinduizmie hidżra należą do szczególnej kasty i są
poświęceni bogini zwanej Bahućara Mata. Są kojarzeni
z androgynicznymi bóstwami.



W kontekście islamskim trzecia płeć hidżra jest uważana za
wynik woli Allacha.

HIDŻRA



Człowiek staje się hidżrą w wyniku
procesu socjalizacji w obręb "rodziny
hidźrów". Najpierw jest uczniem guru,
który (która) prowadzi go stopniowo
w obręb kulturowej kobiecości.
Kulminacją procesu
jest religijny rytuał, na który składa
się zwykle kastracja, operacja
normalnie w Indiach zakazana. Dla
hidźrów jest to rodzaj nirwany lub
ponownych narodzin. Nie wszyscy
hidźrowie są wykastrowani, choć
sądzi się, że zdecydowana większość.



w albańskim prawie
zwyczajowym pojęcie to określa
osobę, która będąc kobietą, na
mocy złożonej przysięgi
zachowania dziewictwa
 uzyskuje prawa i przywileje
przysługujące mężczyznom.

DZIEWICA KANUNU

JEMINE ZECJA, zaprzysiężona w
wieku 10 lat, fot. Getty Images



Jest to specjalna rola kulturowa
stworzona przez wiele
społeczeństw Indian 
północnoamerykańskich dla
mężczyzn ,
nie identyfikujących się z
męską rolą płciową lub
własną płcią biologiczną,
stawiająca ich ponad podziałem
na płci i dająca im dostęp do
obydwu sfer kulturowych:
męskiej
i żeńskiej.

WINKTE

Sioux winkte, fot. http://www.dancingtoeaglespiritsociety.org



określenie specyficznej grupy osób (o genetycznej płci męskiej i
psychicznej płci żeńskiej)  z meksykańskiego stanu Oaxaca.
Kobiety są tam wyżej cenione i bardziej uprzywilejowane niż
mężczyźni, co związane jest z przetrwaniem typowego dla kultury
zamieszkujących ten rejon Zapoteków  ustroju społecznego
zbliżonego do matriarchatu.



Muxe są w Juchitán de Zaragoza cenieni bardziej niż żeńscy i
męscy potomkowie o zgodnej z biologiczną tożsamości płciowej,
gdyż w przeciwieństwie do nich przez całe życie pozostaną przy
matce, zapewnią jej dożywotnią opiekę i utrzymanie oraz przejmą
rodzinną działalność gospodarczą. Muxe cieszą się w mieście tak
dużym społecznym poważaniem, że często starsi (lub nawet już
dorośli) chłopcy sami decydują się na pozostanie muxe

.

MUXE

Fot. Paul Szwarz

PIOTR

STEREOTYPY



Walter Lippman w 1922r posłużył się w swojej pracy Public
opinion terminem stereotyp w jego nowych znaczeniu.
Dotychczas chodziło
o matryce drukarskie. Ów socjolog porównał to zjawisko do
„obrazów w głowie”, lub „zielonej szyby wystawowej”, gdzie
ułożone za nią przedmioty widoczne są tylko przez jej pryzmat,
dając ich zniekształcony względem rzeczywistości obraz.



„Współcześnie w psychologii stereotypy są określane jako
nazbyt uproszczone i sztywne pojęcia o grupach ludzi, w
których obrębie wszystkim jednostkom przypisuje się tzw.
charakterystykę grupową(…)”



W 1984r. Kay Deaux i Laurie
L. Lewis określili składniki
stereotypów związanych
z płcią:
-Komponenta cech
osobowości
-Komponenta ról społecznych
-Komponenta wyglądu
zewnętrznego
-Komponenta zawodu.



Trzy z czterech
komponentów stereotypów
nt. płci odnoszą się do płci
kulturowej, gender jest więc
ich głównym tematem.

4 TYPY PŁCI PSYCHOLOGICZNEJ



typ męski (wysoka męskość, niska kobiecość)



typ żeński (niska męskość, wysoka kobiecość)



typ androgyniczny (wysoka męskość, wysoka

kobiecość)



typ nieokreślony (niska męskość, niska

kobiecość)



Relację między płcią biologiczną, a kulturową określa się
dwoma terminami: jeśli są zgodne, to jako sex-typed, w
pozostałych przypadkach – cross-sex-typed. Sex-typing to
proces uczenia się kulturowych definicji męskości i kobiecości,
tworzących gender schema.



Schematykami nazywa się więc osoby (tylko sex-typed) o
silnie ukształtowanej zdolności do podziału społeczeństwa w
zależności od płci. Pozostali to aschematycy (typ
andogyniczny, nieokreślony).



Stereotypy określają, które działania „przystoją”, czy też nie
przystoją kobietom lub mężczyznom.
„Od kobiet wymaga się większej koncentracji na relacjach z
ludźmi(…)” „Mężczyźni powinni być (…) niezależni,
agresywni, instrumentalni”, ukrywać emocje. „Zbliż się, ale
niezbyt blisko”

Przykłady stereotypów na podstawie związków
interpersonalnych



Konsekwencjami „nieujawniania się” przez męski typ są problemy
w rozwijaniu bliskich związków. Typowa męska przyjaźń
skoncentrowana jest na instrumentalnych wartościach, wspólnym
wykonywaniu jakichś czynności . Bliski związek koleżeński kobiet
natomiast opiera się na intymności, empatii, rozmowach,
przeżywaniu pozytywnych emocji.



W „chodzeniu ze sobą” w wieku młodzieńczym sytuacja
wygląda inaczej: dziewczynom chodzi o zrobienie dobrego
wrażenia, „bycie sexy”, a chłopakom o taki właśnie obraz
dziewczyn, jako przedmiot pożądania.



Ciekawą konsekwencją
stereotypów w związkach
partnerskich jest „manipulowanie
swoją głupotą”. Tradycyjne
przekonanie o „korzystnej” dla
związku dominacji męskiej: w
sferze wykształcenia i pozycji
zawodowej, powoduje, że kobiety
„udają głupsze”, by bardziej
spodobać się mężczyznom, a oni
sami „udają mądrzejszych” od
partnerek. Oczywiście całość
zasług nie należy przypisywać
stereotypom, ale także kobiecej
wiedzy nt. odczuwanego przez
wielu mężczyzn dyskomfortu,
mając poczucie, że nie są
intelektualnie „lepsi” od kobiet,
z którymi się spotykają.

•

Ewa Głażewska „Płeć i antropologia”, CEE, Toruń 2005

•

Adam Buczkowski „Społeczne tworzenie ciała”, UNIVERSITAS, Kraków

2005

BIBLIOGRAFIA